Ukshin Zajmi: Një rrugë antike e pastudiuar e Dardanisë

Në këtë shkrim, do të mundohem që përmes gjurmëve që ruhen sot, por edhe përmes shkrimeve të autorëve të ndryshëm  të vjetër, klasik dhe të tashëm, të dëshjmoj për një segment rrugor që ka lidhur Scupin me Ulpianën, qytete këto të Dardanisë. Nëpër Dardaninë antike të banuar me dardanët evropian kanë kaluar rrugë të ndryshme, të cilat kanë shërbyer, po sikur sot, për të bërë komunikim në mes të banorëve, për të levizur nëpër to në raste të mbrojtjeve dhe sulmeve të ndryshme, por edhe për të bartur mallra të ndryshme si në sferën e blerjes (importit) dhe të shitjes (eksportit), po edhe për të këmbyer prodhime të ndryshme. Këtë e dëshmoi zbulimi në vitin 1993 në Cezarën bregdetare (Palestinë), në një anije të përmbytur të gjashtë kallëpëve të aliazhit (lëgures) së aluminit. Në këtë kallëpe shkruan:

Nga formula e këtij shkrimi: Met(alla) Dard(aniae), Met(alli) Dard (anici) apo të ngjajshme, dëshmohet se ky është prodhim nga Dardanija ballkanike, dhe se ky mall është eksportuar përmes rrugëve që kanë ekzistuar edhe ate përmes segmentit rrugor  Ulpiana-Scupi-Tjessalonica[1].

Në bazë të te dhënave, edhe në kohët e vjetra rrugët ishin të kategorizuara, në rrugë të rendit të parë (via militaris apo via publica) dhe rrugë lokale (viae vicinales)[2]. Si rrugë via militaris apo via publica, në Dardani konsiderohet rruga Lissus-Naissus dhe ajo që lidhte Dubrovnikun (Raguza) me Shkupin (Scupi) dhe Selanikun (Thessalonica). Ekziston edhe një mendim tjetër se rrugë parësore ka qenë rruga Viminacium-Naissus-Scupi-Thessalonica, ndërsa segment i saj ishte segmenti i rrugës Naissus-Lissus, e cila tek stacioni apo udhëkryqi Vicianum (në afërsi të Ulpianës) është ndarë në drejtim të Lissus-it[3]. Se sa të vjetra janë këto rrugë, autorët antik nuk japin shumë të dhëna, por nga  Polibi mësojmë për ekzistimin e rrugës Apollonia-Selanik në vitin 120 p.e.s . Më vonë rrugët i përmend edhe Staboni (i cili jetoj në periudhën 63 p.e.s-20 të e.s.). Nga kjo mund të kuptohet se këto rrugë kanë ekzistuar këtu edhe para pushtimit të romakëve dhe se janë projektuar dhe ndërtuar nga banorët vendor. Siç shihet, nga kjo, mund të kuptohet se Dardanija, falë pozitës së përshtatshme gjeografike ka qenë urë lidhëse në mes të perendimit dhe lindjes[4], por edhe pjesës kontinentale të Gadishullit  ilirik me detin Adriatik.

Për ekzistencën  e segmentit rrugës Ulpiana përkatësisht Veclanum-Scupi, na dëshmon një gur miliar i gjetur në fshatin Runjevë të Kaçanikut (CIL III 8158) i cili i është kushtuar Jupiterit nga vilicus-i Talion edhe  ate për ruajtjen apo shpëtimin e mbretërve fatlum Septimija Severa dhe Mark Aurelija Antoninit dhe Nënës Tabora Julije Augustae[5]. Mëqe në shkrim nuk flitet për rolin e Talionit  si vilicus (drejtues i pasurisë), mund të thuhet se Runjeva ka qenë një vend afër stationes vectigalis Illyrici dhe se vilic-ët kanë udhëhequr këto stacione, thot Sanader. Përndryshe ekziston për këtë edhe një mendim tjetër, se pirgu i gjetur në Runjevë dy kilometra në veriperendim të Kaçanikut i është kushtuar IOVI OPTIMO MAKSIMO, për shëndetin e impetarorit S.S. Karakalla si dhe për gruan e tij Julia Domna, të cilën e pranon si Mater Castrorum, në Konsulatin POMPEIANO dhe AVITO [6].

Një dokument tjetër që dëshmon për ekzistencën e kësaj rruge është shkrimi i Jordanit, i cili veç tjerash thot: “Thiudimeri duke parë se sukseset e ndiqnin kudo, sulmoi Naisin, qytet i parë në Ilirik, kurse birin e tij Theodorihun, pasi i dha me vete komitët Astat dhe Iuvilia, e nisi nëpërmjet kështjellës së Herkulit për në Ulpianë. Posa arritën këtu, ata e nënshtruan menjëherë këtë, ashtu edhe Stobin, dhe pastaj u futën në shumë vende të tjera të Ilirikut, që më përpara nuk i kishin pushtuar dot.”[7]. Ndonëse Jordani shkroi këto në shekullin e pestë, kjo dëshmon se Ulpiana përmes Scupit ishte e lidhur edhe me Stobin (Shtipin) e prej këtu edhe me Selanikun.

Për ekzistencën e kësaj rruge dëshmojnë edhe sot disa toponime të cilat gjinden nëpër fshatrat e komunës së Kaçanikut, e që, nga këto toponime, por,  edhe objekteve të tjera antike që gjënden këtu, supozohet se kjo rrugë nuk ka kaluar e tëra nëpër luginën e lumit Lepenc dhe Nerodime, por, se ajo ka kaluar nëpër pjesën kodrinore të rrjedhës së majtë të këtyre lumenjve. Për këtë në fshatin e sotëm Stagovë ekziston toponimi Drum, që don të thot rrugë, në Runjevë ekziston toponimi Udha e Rimit, në Llanisht kjo rrugë duhet të këtë kaluar në mes të Kalasë që gjendet në bregoren mbi Gurin e Shpuem dhe fshatit , ndërsa në fshatin tjetër Gjurgjedel, në katundin e poshtëm, ekziston toponimi Udha e Rimit, dhe sipas disa deklaratave të fshatarëve në këto pjesë janë gjetur edhe gurët më të cilat ka qenë e shtruar kjo rrugë. Pos që në Runjvë është gjetur pyrgu që këtë e dëshmon se këtu ka qenë stacioni i parë në rrugën Scupi-Ulpiana, supozohet se në Stagovë ka qenë një udhëkryq, në të cilin, me këtë rrugë është lidhur edhe një rrugë tjetër (kuptohet e rendit të dytë) e cila në veri-lindje drejton për në pjesën e Vitisë në Anamoravë dhe tjetri segment që çon në drejtimin jug-lindor, sepse në Sopot (ish-Soponicë)në lagjën e Tushëve, ekziston toponimi Sarajet e Karavaneve.

Nga e gjithë kjo që u tha, kuptohet se territori i Dradanisë ashtu si edhe sot Kosova, që në kohët e moçme ka pasë një pozitë të rëndësishme gjeostrategjike, sepse ka qenë vend ku janë kryqëzue rrugët që  kanë lidhur lindjen me perendimin dhe pjesën bregdetare me ate kontinentale.

Për ekzistencën e këtyre rrugëve ka dëshmi nga autorët antik, e për këtë kanë shkruar edhe autorët e mëvonshëm, por me supozimin se këto rrugë kanë filluar të ngriten në shekullin e parë të erës sonë[8]) nuk mund të pajtohet, sepse, nëse këto rrugë janë renovuar në këtë kohë, ato kanë kaluar nëpër trasenë të cilën e kanë ngritur shumë kohë më parë banorët vendas dardanë, kurse romakët, pas pushtimit të këtyre trojeve, ato i kanë rregulluar për nevojat e tyre, por, sigurisht, me fuqinë vendase puntore. Këtë na e dëshmon edhe një gur i gjetur, kur është ngritur objekti i gëlqerorës në Kaçanik, e që supozohet se ishte një gur kufitar i shekullit të III p.e.r.  e që sot ruhet në holin e shtëpisë së kulturës në këtë qytet.

Nga e gjithë kjo që u tha, mund të konstatohet se treva e Kaçanikut ka një vazhdueshmi që nga antika të populimit dhe se këndej pari ka kaluar një rrugë e interesit të gjërë për popullatën e asaj kohe, por që është vazhduar edhe deri në ditët e sotme. Terreni ka një pozitë të jashtëzakonshme strategjike, për çka dëshmojnë edhe shumë udhëpërshkrues si francezi Philip De Frence Kanaye, turku Evelija Çelebi e shumë të tjerë. Por, për të dalë në dritë të gjitha këto, lypset një përkushtim shumë më i madh i komunës së Kaçanikut, të Hanit të Elezit, të Ferizajit por edhe të institucioneve në nivel shteti, për të hartuar një projekt e për të nxjerrë në dritë  këtë trase të kësaj rruge më rëndësi të madhe të trashëgimisë kulturore të Kosovës. Disa të dhëna që u shënuan më lartë dëshmojnë për ekzistencën e kësaj rruge, andaj investimit dhe hulumtimi e kishte zbardhë këtë të vërtetë. Arsyeshmëria e një investimi të tillë ka rëndësi të madhe ekonomike e kulturore, sepse me zbulimin e kësaj rruge dalin në shesh edhe shumë dëshmi të tjera arkeologjike dhe cytë zhvillimin e turizmit rural në këtë anë.