Sabile Keçmezi-Basha: Ditë e skëterrshme

Ishin ditët e fundit të marsit. Siç dukej, pranvera kishte filluar më herët se rëndom. Bënte ngrohtë. Ne rrinim të mbyllur në shtëpi, pa guxuar të dilnim as në tarracë e të mos flasim për oborr a për qytet. Pas sulmeve të mbrëmshme të forcave të NATO-s, presioni e dhuna u përshkallëzuan dukshëm. Në ditën e nesërme qyteti u gdhi i rrethuar me forca të mëdha policore e ushtarake serbe. Në lagjen Arbëria, qysh në orët e para të mëngjesit, u dëgjuan zhurma e britma njerëzish. Është befasuese se në atë mëngjes as korbat, që zakonisht ditëve të tjera suleshin me një zhurmë drejt qytetit, nuk u dukën, atë ditë edhe ata munguan... Ishte ndjellakeqe mungesa e tyre... Në kraharor ndieja diçka të frikshme, diçka si ankth... ndieja diçka që më mundonte pandërprerë. Kisha një parandjenjë se diçka do të ndodhte... Por, “hair qoftë”, thoshte në momente të tilla gjyshja ime e ndjerë.

Në fillim dëgjuam disa sirena të veturave të policisë. Pastaj në lagje vërejtëm disa mauna, që mezi lëviznin rrugëve të ngushta të lagjes. Të gjitha këto lëvizje i ndiqnim me kujdes. Mendonim se ishim të përgatitur në rast të ndonjë ploje mbi popullatën. Nga larg, në rrugën e fundit, që ishte krejt afër parkut, pamë se si nga atje dilte një tym i dendur dhe shkonte shtëllunga-shtëllunga përpjetë. Në shtëpitë përreth nesh, nuk lëvizte asgjë. Herë-herë kisha përshtypjen se nuk kishte njeri të gjallë. Ato ditë të tmerrshme marsi e prilli, veç ankthit e frikës, asgjë tjetër nuk kishte ngelur në  qytet.        

Në fillim nuk dinim se çfarë po ndodhte. Më vonë, nga dritarja vërejtëm turma njerëzish që lëshoheshin shkallëve teposhtë. Disa në duar mbanin ca bohçe të vogla e disa ecnin me nxitim të zbathur, të lodhur e të rraskapitur tej mase. Aq ishin të dobësuar e të zbehur, thua se vinin nga ndonjë kamp i përqendrimit. Nga këto pamje të llahtarshme, fillova të ndieja të ftohtë. Së pari m’u mpin duart e më vonë edhe këmbët. Më bëhej se po më sillej vërdallë shtëpia. Besi nuk fliste asgjë. E shihja se ishte i mërzitur. Riga e Gjoni lëviznin poshtë e lartë duke regjistruar çdo gjë në memorien e tyre.

Qëndronim të nemitur. Sikur po prisnim pasojat e zhurmës që vinte nga parku. Duke qëndruar ashtu, u dëgjuan hapa të rëndë shkallëve. Fillimisht mendova se ishin komshinjtë. Vrapova të hapja derën. Por, sa çel e mbyll sytë, nga shkelmat e paramilitarit serb, dera u thye, kurse xhamat u bënë copë e grimë dhe e mbuluan tërë korridorin. Shtanga. Shikoja si e shastisur. Nuk kisha fjalë të reagoja. Po i shikoja drejt në sy. Dikur shtova:

- Pse e thyet derën...? Ne jemi këtu dhe do t’jua hapnim vetë... Çfarë faji të ka dera dhe çfarë edukate është kjo... Ata ishin shumë... Ndoshta më shumë se dhjetë të maskuar. Veshur mbanin rroba të zeza. Armët më të rënda i mbanin në krah. Njëri krahaqafë kishte një bazukë. Ç’është e vërteta, unë nuk kuptoja gjë nga armët, por më vonë Besi më tregonte se ajo ishte bazukë. Të tjerët flitnin diçka në gjuhën e tyre, shanin e na kërcënonin me të madhe. Dy nga ata vrapuan shkallëve përpjetë, ku ishin fëmijët. Një tjetër filloi t’i shtynte dyert e dhomave me rend, duke u çjerrë:

- Ku është UÇK-ja..., ku i keni fshehur...!? Rrëzonte çdo gjë që haste përpara.

Besi, pasi kishte dëgjuar shamatën në korridor, kishte dalë me nxitim për të parë se çfarë po ndodhte. Mirëpo, posa hapi derën e kuzhinës, ndeshi njerëzit me maska, të cilët e kërcënuan ashpër.

- Shpejt... sa më shpejt... na e lëshoni shtëpinë... ikni nga këtu... Burri nuk e humbi toruan, ndërhyri me takt.

- E ku të shkojmë ne...? Na falni..., por nga shtëpia nuk dalim dot... – Pa e mbaruar mirë fjalinë, njëri nga policët, që ishte më i armatosuri, e kapi për krahu dhe me gisht i tregoi derën:

- Unë dhashë urdhër... për t’u larguar nga këtu. Keni kohë vetëm tri minuta... –  Tjetri, nga kati i tretë, thirri:

- Po nuk dolët nga shtëpia, kemi urdhër që të gjithëve t’ju pushkatojmë. I pari, që dëgjoi fjalët e kolegut, mori guximin dhe, me sa fuqi që pati, e shtyu Besin shkallëve teposhtë.

Ajo që më befasoi më së tepërmi, e që ia kisha frikën gjatë tërë kohës, ishin Riga e Gjoni. Me net të tëra kisha menduar se si do të reagonin ata në kontakt me bishat. Në shtëpi u krijua një rrëmujë e vërtetë. Ardhacakët, si të babëzitur, hulumtonin çdo qoshe të shtëpisë. Pas një kohe Riga doli nga dhoma me kokën lart. E injoroi praninë e tyre. Ndërkohë bëhej kinse bisedonte diçka shumë të rëndësishme me vëllanë, që ishte më i ri se ajo. Me një shikim pyetës më shikoi mua:

- Ma..., a do të dalim? - më pyeti qetë dhe në ecje mori xhupin e vet e të vëllait, që kishte ditë që qëndronin varur në hyrje të shtëpisë.

Burri qëndronte i shtangur në korridor. E dija fort mirë se ç’bluante koka e tij e stërngarkuar. E dija se ishte para dilemës hamletiane... Në çast mendova se duhej ta ndihmoja për të vendosur.

- Dëgjo... – i thashë, - këtu nuk ke çka të mendohesh... Ne duhet të dalim... e di se e ke vështirë, por duhet kuptuar se është e domosdoshme... 

Derisa bisedonim, ata - maskat, silleshin rreth nesh të gatshëm të na suleshin. Nga jashtë edhe më tej dëgjoheshin britmat, ushtonin sirenat... Zëri nga megafoni, që dilte me tërë fuqinë, të shponte timpanin e veshit: “Lëshoni shtëpitë sa më parë. Kushdo që do të gjendet brenda, do të pushkatohet!” Këtë refren e dëgjuam me qindra herë brenda asaj dite të zezë. Derisa bëheshim gati për të dalë nga shtëpia, te komshiu u dëgjuan krismat e shkelmave të policëve. Dera e tyre ra përtokë.  

Për fat, në katin përdhes të shtëpisë sonë, nuk kishin hyrë. Hyrja për aty ishte krejt në anën e kundërt dhe me gjasë atë nuk e kishin hetuar. Aty..., qysh nga vjeshta e vonë e vitit 1998 kishim vendosur disa familje, që ishin detyruar të iknin nga zonat e luftës. Në atë kat as ne nuk e dinim se sa veta banonin. Kishte gra, fëmijë, një plak, por kohë pas kohe vinin edhe burrat e tyre, që ishin mobilizuar në radhët e UÇK-së, e që rezistonin te Qershitë e Llapashticës. Atë natë... mu atë natë, në shtëpi kishin ardhur edhe dy luftëtarë. Ata ishin të armatosur me revole, porse në shtëpi kishin pasur shumë fishekë e bomba dore. Kur kishin parë se lagjja ishte rrethuar dhe në shtëpi po hynin policia, ata kishin tentuar që në kopshtin e shtëpisë të fshihnin armatimin. Mirëpo, njëri nga maskat i kishte vërejtur dhe në drejtim të tyre kishte shtënë me pushkë automatike. Fati kishte dashur që plumbi të kapte shtyllën e shkallëve dhe ata kishin shpëtuar. Këtë na e rrëfente Petriti shumë më vonë, pasi ishim kthyer në shtëpi, duke qeshur. 

Nëna e tyre, Zonja Hanë, ishte një tregim më vete. Grua burrërore si ajo rrallë më kishte rënë të shihja. Nëna Hanë, siç e quanim që të gjithë, ishte tipike malësore, fjalëpakë e bujare. Të mundje nënën Hanë me fjalë o me trimëri, ishte njësoj si të mundje ndonjë perandori. Në kohën derisa rrinim të mbyllur, ajo na jepte zemër. Ishte pranë nesh në çdo moment. Tani, kur policia nuk lëshonte zog pa kontrolluar, ajo nuseve të veta u kishte veshur dimi, ndërsa në pala të dimive kishte futur fishekë dhe bomba dore. Më vonë qeshej, “doja të hapja front me ata të mallkuar”.

Në dalje desha ti mbyllja dyert me çelës, por Besi nuk më la, duke thënë:

- Pse t’i mbyllësh kot, këta edhe ashtu do t’i thyejnë... – Me vete mori çelësat e shtëpisë dhe të veturës. Kaluam mbi xhamat e thyer të derës. 

Fëmijët ecnin përpara, ne shkonim pas tyre. Pas nesh vinin tre-katër policë të armatosur. Shtynin burrin që të lëvizte më shpejt, se ata nuk paskan kohë të merren me ne. Lagjja ishte e madhe dhe të gjithë duhej t’i detyronin që të lëshonin shtëpitë.

Në rrugë, kishte kohë që ishte parkuar mauna dhe priste për të plaçkitur shtëpinë tonë. Fëmijët me nga një trastë ecnin shkallëve dhe, herë pas here, kthenin kokën për t’u bindur se ne po shkonim pas tyre. Thënë të drejtën, dukeshin të trembur. Ecnin me ngadalë, duke shikuar herë djathtas e herë majtas. Policët që kërcëllinin dhëmbët. Burri hapi garazhin për të marrë veturën. Si vetëtimë përpara tij u shfaq polici, që e shtyu nga dera e garazhit, duke i thënë me cinizëm: “Ju, zotëri, nuk mund të ecni këmbë... aaa?!” Me dorë na e tregonte rrugën nga duhej të shkonim...: “Ja, e shihni këtë rrugë... drejt e në Shqipëri!” Zgërdhihej me ironi. “Mund të marrësh vetëm çelësat, po qe se doni t’i keni si kujtim, por veturën... kurrsesi jo. Këtë e keni blerë këtu dhe... këtu do të mbetet!” Nuk thonë kot se çdo e keqe e ka nga një të mirë. Derisa ne ndërronim fjalë me ta, në anën e kundërt të shkallëve të katit të parë të shtëpisë, kaluan pa u hetuar burra e gra, që banonin në atë kat. Gratë m’u dukën shumë të shëndosha. U habita, meqë e dija që nuk ishin shtatzëna. M’u duk e çuditshme se si kishin ndryshuar në çast. E mendova edhe këtë, ndoshta fajtore ishin dimitë që i kishin veshur. Më vonë, shumë më vonë, rrëfenin se si fishekët dhe bombat e dorës i kishin futur në palë të dimive dhe ashtu të armatosura kishin kaluar shumë postblloqe të policisë.

E dija se diçka nuk ishte në rregull me ta. Unë vetë i kisha dëgjuar krismat e automatikut prapa shtëpisë... Gjithkah më shkonin mëndtë.

Shpejtuam që të futeshim në kolonën e njerëzve që shkonte si një lumë i lodhur. Nuk arritëm të mbathnim as këpucë, as të vishnim xhupat dhe asgjë tjetër, duke shpresuar se së shpejti do të ktheheshim në shtëpitë tona. Te hekurudha po na pritnin miqtë tan nga Llapi. Mendova se donin të përshëndeteshim, e unë i urreja ndarjet... Mendova... luftë është kjo, e ku të dish kur do të shihemi prapë, apo... e ndala mendimin në gjysmë. Nëna Hanë na u afrua me atë qëndrimin burrëror:

- Ju deri këtu u kujdesët për ne. Tani e tutje, ne do të kujdesem për ju... Atje ku do të shkojmë ne, besoj se do të ketë vend edhe për ju... Ne do të shkojmë në male, atje... - dhe drejtoi dorën nga rruga që shpinte për Podujevë... – Për një çast kordoni i policisë hyri midis nesh dhe na ndau. Nga poshtë dukeshin lëvizjet e njerëzve turma-turma, që zdirgjeshin drejt qytetit. Nga lart vinin britma e piskama të fëmijëve. Krejt atje, afër malit, në fillim, u duk tymi e më vonë edhe flaka nga shtëpitë që kishin ngelur të zbrazëta, të cilave kriminelët u kishin vënë zjarrin.

Nënë Hana diçka foli..., por zëri i saj u përzje me zhurmën që erdhi nga rruga kryesore. Asgjë nuk dëgjuam. Ata morën rrugën drejt hekurudhës, drejt anës së Llapit. E ne sikur shkonim pas inercisë, nga shkonin shumica e turmës.

Kishte kohë që nuk kishim dalë në qytet... Qyteti plotësisht kishte ndryshuar. Rrugët ishin të zbrazëta dhe të papastruara. Qartas vëreheshin gjurmët e tankeve mbi asfalt.

Na rastisi të kalonim nëpër rrugën kryesore, apo siç e quajmë tani “Nëna Terezë”. Rrugët sekondare i kishin mbyllur për qytetarë të rëndomtë. Te hoteli “Iliria” ishte i vendosur një tank, pastaj tjetri te ish-Komiteti Krahinor, e kështu me radhë deri te lagjja e Veternikut.

Vetëm atëherë kur dolëm në rrugën kryesore, e vërejtëm se kishim ngelur vetëm. Nuk dije nga shkuan, ku tretën njerëzit e tjerë që ishin me ne. Duke ecur rrugës, na kaloi pranë një kolonë e tankeve. Nga kabinat e tyre nxirrnin kokat e rruara tullace paramilitarët serbë, duke na i treguar tre gishta. Gjoni deshi të reagonte, pa e ditur që rrezikun e kishim shumë afër, që marshonte krah për krah me ne. I futa krahun çunit, i thashë të mos i shikon fare... por a ishte e mundur se...

- Ec... dhe hesht...- i thashë, - a nuk e sheh se janë të armatosur?

- Ani çka... munden të na mbysin... – dhe i shikonte drejt në sy.

Më erdhi për të qeshur. Sa i ri dhe sa i guximshëm, por në të njëjtën kohë edhe sa naiv, ishte Gjoni. Ende nuk e kishte të qartë se jeta e njeriut ishte aq e pavlerë, sa mund të të vriste kush të donte dhe kur të donte, pa i dhënë askujt ndonjë llogari.

Ecja në rrugën kryesore m’u duk se zgjati një shekull. Ecnim e nuk e kishim të qartë se ku shkonim. Diku shkonim, gjithsesi, por nuk e dinim se ku. Në fund na u kujtua se kishim një mik në lagjen “Dardania”. Ia mësymë për tek ai.

Dielli ishte në të perënduar, kur arritëm në hyrjen e tyre. Kurrë nuk do të harroj skenën që më doli para. Një çun, nuk besoj se ishte më shumë se11-12 vjeç, na doli para me një kallash në dorë.

- Ndalu! - thirri në gjuhën e vet. - Të gjitha plaçkat në tokë! - na urdhëroi. Pak më tej qëndronin policia serbe dhe bënin sehir. Kisha përshtypjen se kjo skenë me çunin i argëtonte tej mase. Në kokë m’u sollën vërdallë shumë mendime të errëta. M’u kujtua biseda që kisha pasur një natë të vonë me Besnikun. I thosha se a ka vdekje më banale sesa të vdesësh nga arma e një fëmije... Të gjitha këto më erdhën ndërmend dhe u tremba për Rigën, Gjonin dhe Besnikun. Gjatë tërë atyre viteve kishim qenë një tërësi që nuk ndaheshim dot.

Dhe, derisa pritja rafalin nga arma, fundja, që të shkrepte krejt rastësisht, dëgjova zërin e mikut tonë, që iu drejtua çunakut në gjuhën e tij,

- Ki kujdes, këta janë miqtë e mi... U drejtua nga Besi për ta përqafuar. Ndërkohë vërejti shqetësimin tonë dhe shtoi:

- Ecni me mua, se çdo gjë është në rregull... tani. Rigës i mori strajcën që e mbante në krah.

Ashensori nuk punonte. Me ngadalë numëroja shkallët gjer në katin e pestë të ndërtesës, duke dyshuar se këmbët nuk i kisha prej mishi, por prej plumbi. Mezi ecja shkallëve përpjetë.

- Çka ka ndodhur...? - pyeste miku, dukej  se ishte i shqetësuar.

- Asgjë e jashtëzakonshme... Hynë shtëpi më shtëpi dhe na nxorën jashtë, na përzunë me dhunë, - shtoi Riga. Besnikun kurrë nuk kishte ndodhur ndonjëherë që ta kisha parë në një gjendje të tillë. Nuk bëzante... Kishte ulur kokën dhe ngjiste shkallët një nga një, duke ikur diku larg nga realiteti.

- Bëmë mirë që erdhëm këtu... - tha Riga. Para derës po na priste e zonja e shtëpisë.

- Na mori mendja se sot do të vini, nga larg e pamë tollovinë që ndodhte në Arbëri dhe... dhe u frikësuam për ju... Burri e ndërpreu atë duke shtuar:

- Banesa jonë është edhe juaja, rehatohuni dhe zgjidhni cilën dhomë të doni. Miell e kripë kemi për një vit, andaj mos u merakosni për asgjë... Veç... veç po qe se hynë edhe këtu e na përzënë... - dhe shikonte gruan e shqetësuar. 

- Ë, moj grua, bën kafe dikush në këtë shtëpi, apo ke harruar se si priten miqtë?

Riga me Gjylën shkuan në kuzhinë. Herë pas here inkuadroheshin në bisedën tonë. Na tregonin se si bodrumet e tyre ishin shndërruar në strehimore të ushtarëve e policëve. Sapo bie nata, ata vijnë dhe vendosen me gjithë armatimin në mes të banesave të larta, kurse vetë futen në bodrume.

- Ja,- më tregonte Gjyla duke më afruar pranë dritares, - e sheh atë tankun në atë qoshe të asaj banese, pastaj ai tjetri është pak më tutje. Sa vjen nata, lagjja mbushet me plot tanke dhe me plot paramilitarë. - Ajo fliste dhe nga zëri që i dridhej vëreja se kishte frikë... shumë frikë. Nuk e shihja dot, se ishte një natë skëterrë. Kishte kohë... që kishin ikur dritat.