Kulturë

Mexhit Prençi: Ismail Kadare, Tragjikomikja dhe modernja te “Darka e gabuar”

E marte, 29.12.2009, 08:17 PM

Ismail Kadare, Tragjikomikja dhe modernja te “Darka e gabuar”

Nga Mexhit Prençi

Tragjikomedia moderne “Darka e gabuar” sfidon thëniet e mediokërve se krijimtaria e viteve të fundit e Kadaresë është në rënie. Origjinaliteti i modernitetit të saj është i spikatur. Stili i shkrimtarit është i aftë të shpreh mendime të mëdha, thellësia e ndjenjës dhe frymëzimit janë të lindura dhe të arritura nëpërmjet artistikes, estetikes dhe figurës së mendimit në paraqitjen e të madhërishmes dhe, fisnikëria në zgjedhjen e fjalëve e të fjalive, janë elemente të stilit të lartë siç do të shprehej Longini, që e ka ngjitur autorin në rendin e lartë estetik, do të thoshte Benedette Krroçe.
* * *
Kadare nuk shkruan si gjithkush, por si askush, duke sfiduar gjithkushët që shkruajnë letërsi të alibisë. Sartri i shkruante një mikut të tij: “Duhet bërë si gjithë të tjerët dhe jo si askush, - kjo, përmbledh moralin që autorët tanë ua kanë shitur lexuesve. Më këtë ata janë justifikuar: duhet të bëjmë si gjithë të tjerët dmth të shesim verën e Bordos sipas rregullave të mësuara, të martohemi me një vajzë me pajë, të vizitojmë prindërit, vjehrrën, miqtë, pra të jemi si gjithë të tjerët, dmth të shpëtojmë shpirtin tonë dhe të familjes me shkrime të bukura e shkatërruese njëherësh. Do ta quaja letërsinë e këtyre veprave, - letërsi e alibisë”.
* * *
E ka sfiduar nga çdo pikpamje “Darka e gabuar” këtë llojë letërsie, si në modernitetin më finok e të spikatur, në rrafshin artistik dhe estetik, siç e cilëson në tërësi prozën e Kadaresë Dominique Fernandez, ashtu dhe në rrafshin e relativitetit të gjykimit të dukurive, të ideve e mesazheve që burojnë nga bota reale e zakonshme dhe e jashtëzakonshme, prej së cilës autori është nisur dhe ka rikrijuar një realitet artistik, të caktuar, por i çliruar nga çdo trysni letrare e vjetëruar e rutinore dhe nga çdo trysni e botës reale të rrafshit ideologjik e politik, i vetëorientuar në qasjen e shprehjes së lirë të mendimit, si e sheh ai atë pjesë të realitetit historik të botës reale që synon ta shndërrojë në botë artistike. Realizimi është i mrekullueshëm.
2
“Darka e gabuar” është roman modern, i hapur. Lejon shumësi shpjegimesh, opinionesh, debatesh, kundërshtish, që bazohen te polisemia e tekstit si te Finnegaus Wake e Xhojsit. Autori në gjykimin e një dukurie, ngjarjeje, situate apo të bëmave të personazheve, jep artistikisht vlerësimin dhe versionin e tij të mëvehtësishëm dhe opinionet e gjykimet e ndryshme e të kundërta, individuale apo kolektive, të personazheve. Kjo qasje e realizuar mjeshtërisht, përmban një ndër vlerat më të veçanta dhe origjinale të romanit në rrafshin ideoartistik.
Është një pikëvëstrim origjinal, modern dhe liberal, do të thosha është risi e romanit, moderniteti i të cilit është shumëdimensional: bashkëjetesa e elementëve të hipërrealizmit me ato të realizmit magjik, surrealizmit dhe formave groteske e ironike, dramatike e tragjikomike, janë në unitet, duke ruajtur sensin e masës në tërë strukturën e romanit, teknika e të cilit është rinovueseve, si kundrërshti e formës kronologjike. Ka mënjanuar linjat e ngjarjeve dhe të personazheve, ka riarangjuar sekuencat kohore ku e para dhe e fundit nuk vijnë sipas radhës, por vijnë atëhere kur arrijnë kontaktin përmes pranëvënies dhe, kërleshjes së mendimeve e konflikteve në vëtëdijen krijuese të shkrimtarit, prej nga menaxhohen mjeshtërisht: enigma, dilema e kundërshtia në botën e brendëshme të personazheve, brenda vetes e jasht tyre në raportet me të tjerët, me mjedisin, ngjarjet dhe vetë dukuritë.
* * *
Theksoj se kahu i mishërimit artistik dhe estetik të filozofisë së relativitetit të gykimeve dhe vlerësimeve të dukurive të ndryshme, është jo vetëm vlerë e lartë dhe risi e prozës së tij moderne, por edhe faktor lëvizës i proceseve të zhvillimit dhe formësimit të romanit, shprehje e mëvehtësisë të personazheve dhe e qytetërimit modern në sensin që, për një problem, dukuri, ngjarje, personazh, rrethanë apo konflikt në jetë, shfaqen dhjetra alternativa të ndryshme, nga njerëz të ndryshëm, ku gjithçka është shndërruar në art te “Darka e gabuar”, duke na mrekulluar me magjinë e tij.
3
Që në titull të romanit shkrimtari ka vendosur enigmën: “Darka e gabuar” si një metaforë me semantikë shumëdimesionale dhe komplekse. Asnjë personazh, madje as edhe autori nuk kanë shfaqur ndonjë qartësi, ishte apo nuk ishte e gabuar kjo darkë, ndonëse për të flitet më shumë se për çdo gjë tjetër në roman. Madje, ajo është epiqendra e romanit, nyja substanciale lidhëse e personazheve dhe tërë elementëve përbërës të tij, qasjeve të ndryshme e të larmishme, pa rregulla klasikogjante apo të romanit realist. Te kjo nyje koncentrohen fije të dukshme e të padukshme, herë të lidhura, herë të këputura, herë të drejtpërdrejta e herë të tërthorta, herë në të tashmen herë në të shkuarën, në kërkim të asaj se ç’ishte ajo darkë: “Çfarë fshihej pas saj? Ç’ishte ajo lodër në fillim? Pastaj vetë darka... ç’ndodhi në të vërtetë atje? Nga vinin urdhërat? Si u morën vesh Gurameto i madh me kolenelin gjerman Fritz von Schwabe? Cilat ishin shenjat, kodet e fshehta?”, do të pyeste hetuesi i përgaditur në shkollësn “Xherxhnski”, Shaqo Mezini. Ndërsa hetuesi rus do të thoshte se darka është mister. “Nuk dijmë përse koloneli Klaus Hempf, atje te sheshi i Bashkisë, në vend t’i thoshte doktor Gurametos së madh se kishte një kumt nga shoku i tij i shkollës, i tha se ai vetë ishte Fritz von Schwabe”
Darka është sa enigmatike e fantastike aq dhe e çuditshme. Që në fillim duket si diçka, jo e zakonshme: edhe e gëzueshme edhe e frikshme edhe dyshuese. Madje vishet edhe me vello misterioze nga qëndrimet e kundërta,
të ndryshme e të larmishme dhe shndërrohet në darkë: dramatike, tropologjike dhe gjer tragjikomike siç do ta analizoj në vazhdim.
4
Në prozën e këtij romani autori nuk shpjegon, nuk komenton, as në rrëfimin psikanalitik, as kur jep versionin e tij për dukuri e ngjarje, madje as nuk i vë pikë mendimit dhe gjykimit të tij. Këtë qasje e ruan edhe në gjykimet, hamendësimet, opinionet e qëndrimet individuale a kolektive, pro a kundër të personazheve, çka sjell një frymë të re, vizion të ri në letërsinë tonë. Citojmë: “Doktor Gurameto, po u bënte një dil të dalim gjermanëve. Ju po na pushtoni? Kujtoni se po na tmerroni dhe na keni vënë në gjunjë? Fare hiç! Ja, mu nën hundën tuaj, unë po fejoj vajzën, pa e shtyrë datën, se shqiptari sipas dokeve s’e kthen as orën, le më ditën e fejesës; pra unë bëj sikur ju të mos ishit; madje, po të doni, mirë se të vini pas dokeve tona, miq e armiq, porta është e hapur për gjithkënd”. Këtij opinioni i kundërvihet një opinion tjetër: “Kurrëfarë fejese nuk po festonte doktor Gurametoja. Darka e tij jo vetëm që nuk ishte një shuplakë kundër gjermanëve, përkundrazi ishte shtruar për nder të tyre. Me fjalë të tjera i kishte ftuar të huajt për darkë, për t’u thënë: ju pritë-(n) me plumba sot në mëngjes te hyrja e qytetit? Unë ju pres me bukë e verë e muzikë” Një optikë e tillë ka krijuar hapësira të pafundme në rrafshin e imagjinatës, ku është shfrytëzuar në shkallë të gjërë, me sukses, fusha e formave dhe larmia e mjeteve të shumta artistike, madje edhe grotesku edhe dramatikja edhe tragjikomikja edhe muzika.
5
Në këtë vështrim, muzika, në shtëpi të Gurametos dhe, në momente, gjendje psikolologjike e pika më të rëndësishme të përmbajtjes së romanit, është trajtuar si element përbërës i rëndësishëm ideor e strukturor, që krijon atmosferë dhe pasuron e potencionon kuptimësitë e tekstit dhe gjendjen emocionale të personazheve. Ajo përdoret me racionalitet, në momentet e kohën e duhur, sipas ngjarjeve, situatave dhe dramës së personazheve. Ndërsa fantazia krijuese, është ndër elementet përbërës kryesor të kësaj proze inteligjente, me shije të lartë e gjuhë të pastër shqipe, me kolor e figuracion të freskët, në krijimin e shumë fjalëve të reja si: gjithnaja, darkëtarët, e tjetërfortë (bejte), ndezullia, orëligj, trirrotsha (triçikël), sipërania, vargari (i makinave), hirnosje, etj., etj., të cilat ftojnë punonjësit shkencorë të Akademisë së Shkencave që flenë gjumë, t’i qëmtojnë në tekstin e romanit dhe me to, të pasurojnë edhe fjalorët e gjuhës shqipe. Në këtë vështrim gjithë proza romaneske e Kadaresë është nje thesar gjuhësor.
6
Kadare si shkrimtar i madh, intelektual i shquar dhe dijetar erudit, në raportin art-jetë sheh atë që të tjerët nuk e shohin, rikrijon atë që të tjerët nuk e rikrijojnë, formëson atë që është unikale, duke shprehur artistikisht esencën e dukurive të realitetit jetësor dhe historik, falë edhe fantazisë së jashtëzakonshme e të arsyeshme, (theksoj: “fantazi e arsyeshme”), e cila në këtë kryevepër moderne tragjikomike, antidiktaturë, është ndër përbërësit më specifik e të rëndësishëm. Francisko Goja do të thoshte: “Fantazia e privuar nga arsyeja prodhon përbindsha, e lidhur me të, bëhet mëma e dijes dhe mrekullia e artit”. Kjo mrekulli është inkandeshente te “Draka e gabuar” për ata qëijnë të lexojnë!
* * *
Fantazia e arsyeshme e Kadares shfaqet e larmishme e origjinale edhe në krijimin e portretit individual apo kolektiv të personazheve, të nacionalistëve, mbretërorëve apo komunistëve, si nëpërmjet detajeve specifike, ashtu edhe të thelbit të tyre si personazhe historikë. Nga një pikëvështrimi krejt e veçantë e me art, jepet portreti i gjirokastritëve dhe Gjirokastrës, nëpërmjet përshkrimit dhe evidentimit të karakteristikave historike, jetësore, morale e shoqërore: me njerëz të mençur e të ditur, me personalitete të shquar, por edhe me të marrë e perso-(nul)-i-tete.
Si mjeshtër i detajeve dhe i të veçantave të njerëzve, mjediseve e të natyrës, autori përshkruan edhe karakteristikat e krahinave rretheqark Gjirokastrës, portretin specifik të çdo krahine. Ja një nga karakteristikat origjinale të portretizimit të lazaratasve: “Thuhej se në netët e errta, dritat e qytetit, ndonëse të zbeta dhe të largëta, ua acaronin nervat lazaratasve, aqsa vinte një çast dhe qëllonin me pushkë drejt tyre. Kronistët më të përkorë, shkakun e armiqësisë e gjenin pikërisht te shtëpitë e larta, në katet e epërme të të cilave besohej se jetonin zonjat. Sipas tyre, meqenëse as shtëpitë e larta s’mund të ulnin shtatin e as zonjat s’mund të ktheheshin në jo zonja, moskuptimi kishte një ngjyrim fatal e, me ç’dukej, i tillë do të mbetej”.
* * *
Portreti i gjirokastritëve, ashtu edhe i personazheve të tjerë, nuk jepet i plotë menjëherë, por gradualisht, në situata e ngjarje të ndryshme, vetëm në fund të romanit portretet formësohen të plotë. Ja si i paraqet autori gjirokastritët, në një situatë hutimi kur qëllohet pabesisht patrulla gjermane dhe ata do të hakmerreshin. Me hipërrealizëm shprehet frika dhe tmerri i gjirokastritëve: fshihen, mrrudhen e struken në shtëpitë e tyre, nëpër bodrune; ikin në male e shpella sepse e përfytyrojnë të tmerrshme hakmarrjen e gjermanëve ndaj tërë qytetit. “Hutimi, ankthi dhe pasiguria i kishte pushtuar të gjithë. Njërëzve u duhej një farë kohe të mblidhnin veten. Do të hidheshin në erë, shtëpi prej guri, tapitë treqindvjeçare, gjykastësit perandorakë, shtëpitë e zonjave, dhe, pas tyre, vetë zonjat me këmishat e mëndafshta, dhe të fshehtat, e me byzylykët që do të binin si breshër.”
7
Me një stil racional, nga një optikë tjetër, autori shpalos një pjesë të portretit të komunistëve dhe të ballistëve, në një mënyrë të re, në struktrimin e fjalive e të rregullave të drejtshkrimit në akuzat e ndërsjellta: “Ja ç’na bënë komunistët. Ja ç’na bëtë ju që kujtuat se morët Kosovën dhe Çamërinë. Jo ne, ju bëtë sikur do luftonit. Jo more, ne të luftonim e ju të bënit sehir? Ne s’thamë do luftojmë, ju thatë, ju gënjyet. U nise për luftë? Rri aty. Vritu, pritu, siç the, por mos ia mbath”.
Po të gërmosh në nënshtresat e tekstit, do të shquash semantikën e pasur të shprehur me art brilant, që përmban të vërteta ku spikatin elemente origjinale të portretit realist e komik, të ballistëve dhe komunistëve.
* * *
Sipas situatës e ngjarjes, autori plotëson më tej, portretet e kombëtaristëve dhe të komunistëve: “Komunistët siç pritej, kërkonin luftë me zjarrmi dhe ngut me gjermanin. Kombëtaristët s’ishin kundër, por as zjarrmia, as nguti, s’u pëlqente. Sipas tyre zjarrmia e tepërt lidhej më shumë me Rusinë. Gjermanët vërtetë ishin pushtues, por Rusia e kuqe nuk ishte më e mirë. Veç kësaj Gjermania sillte Kosovën e Çamërinë, ndërsa Rusia veç kolkozeve asgjë nuk sillte… Madje fjalët “Shqipni etnike” në fletushkat gjermane në vend që t’i gëzonin i kishin acaruar komuniustët. Kishte gjasë që edhe padurimi për luftë andej vinte. Dhe kjo ishte e natyrshme , përderisa në krye të tyre kishte dy a tre shefa serbë, për të cilët fjalët “Shqipëri etnike” ishin mortje e shkuar mortjes”
Në tërësi ballistët paraqiten si nacionalistë, antikomunistë, por një pjesë tjetër bashkëpuntorë të nazistëve. Ndërsa mbretërorët paraqiten si atdhetarë, idhtar të mbretit dhe antikomunistë. Komunistët si atdhetarë dhe internacionalistë: “Bij të Stalinit jemi ne/ Që derdhim gjakun anembanë/ Sa të valojë përmbi dhe/ Flamuri drapër e çekan”. Vini re: “Që derdhi-(m) gjakun anembanë” është një varg shumëkuptimorë ku nga një pikë uji duket oqeani, që shpreh të vërtetën e cila e ka zanafillën që në luftë dhe konkretizohet në periudhën kur po hidheshin themelet e shtetit të ri mbi eshtrat dhe gjakun e kundërshtarëve politikë, sipas filozofisë së luftës së klasave. Mishërimi artistik i këtyre realiteteve e portreteve, ku realistja dhe komikja janë të pranishme gjithnjë, jepet me art të klasit të parë, si një dukruri e re artistike modne që synon të shpreh të vërtetën historike, me integritet letrar.
8
Vlera të tilla i gjej edhe te informacioni interesant, i larmishëm, i veçantë e origjinal në tërë veprën, i cili dimensionon përmbajtjen e saj. Le të kujtojmë se si autori për të dhënë përmasat e darkës në shtëpi të doktor Guramentos, përmend disa lloje darkash të ndryshme, interesante po dhe historike: “Kishin qenë gjithëfarësh, të hareshme e të larmishme, me bujtës që, nga gëzimi kishin dashur të hidheshin nga pullazi, të shtinin mbi njeri-tjetrin mu në mes të haresë, të rrëmbenin zonjën e shtëpisë apo të gdhiheshin të helmuar në mëngjes, të gjithë bashkë, bujtës e të bujtur... për të gjetur të fshetën silleshin ndërmend të tjera darka, shumica të pabesa, ngaqë, me sa dukej, ishin ato që, më së shumti, mbaheshin mend, e megjithate asnjera nuk mund të krahasohej me darkën e asaj nate”. Me këtë autori shpreh unikalitetin e darkës në shtëpinë e doktor Guramentos dhe polisemikën e darkave të larmishme e të rëndësishme, që jep informacioni, duke u shtrirë në kohë e hapsirë, madje duke u u futur edhe në legjenda, përralla e mite, karakteristikë e veçantë e prozës së tij, çka e modernizon dhe pasuron përmbajtjen e veprës. Ja si e shpreh këtë veçori të prozës kadareane Dominique Fernandez: “Me njerën këmbë në Shqipërinë e moçme, gojore dhe legjendare, ende në rrëqethjen homerike, dhe, me këmbën tjetër në modernitetin më të spikatur dhe finok, Kadareja gjendet në kapërcyell të të dy botëve, dhe nga kjo rrethanë e jashtëzakonshme, vepra e tij krijon akorde të fuqishme dhe të goditura”.
9
Informacione të freskëta, magjike e të jashtëzakonshme shquaj edhe në temën e “komplotit të bluzave të bardha” që trajtohet vertikalisht dhe horizontalisht, ku i akuzuar është Gurameto i madh, i cili hetohet nga Shaqo Mezini dhe hetuesë të tjerë nga Gjermania, Rusia, etj., të cilët jo vetëm sjellin informacione të jashtëzakonshme, por bëjnë edhe presione të tilla ndaj doktor Gurametos, për të gjetur apo sajuar lidhjet e tij me agjenturat, duke i dhënë komplotit përmasa ndërkombëtare, trajtim surrealist, tragjikomik dhe fatal ku shfaqet me tërë egërsinë, brutalitetin, terrorizmin dhe kriminalitetin diktatura komuniste.
* * *
Tema e komplotit në këtë roman është shestuar, strukturuar dhe realizuar duke sfiduar mënyrën e zakonshme, të rëndomtë, të aventurës apo atë policeske. Me origjinalitet të spikatur artistik dhe modernitet finok autori është orientuar në kah të psikologjikes, dramatikes, tragjikomikes, dhe sidomos të tropologjikes, çka ka krijuar një prozë me një pikëvështrim të ri, të mprehtë, origjinal.
Darka e gabuar, misterioze, është gjetje e jashtëzakonshme artistike, metaforikisht, një minierë e pasur floriri për trajtimin ndryshe të kësaj teme. Gjithçka që lidhet me darkën, është krijuar mjeshtërisht, nga shkrimtari: dyshimi, hetimi, burgosja e Gurametos së madh në Guvën e Shanishasë, ku ishte burgosur e përdhunuar edhe e motra e Ali Pashë Tepelenës; torturat specifike, fizike e psikologjike, çnjerzore e monstruoze dhe fshetësia e plotë, që i relizonin mjeshtërisht punononjësit e sigurimit të shtetit dhe hetuesi Shaqo Mezini, bashkë me hetuesit ndërkombëtarë, të gjitha këto janë trajtuar jasht çdo skeme, steriotipie, rutine dhe të rëndomtës. Autori me racionalitet, stil konçiz, me një realizëm të ftohtë real rrëfen: “Hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzeteshatë gjuhë, tridhjetenëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet. Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjerën prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat.. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njera prej tyre.” Një realitet i tillë artistik grotesk, i fshehtë, i dhimbshëm, siç e ka formësuar shkrimtari, në nënshtresat kuptimore ka shumë akuzë dhe shumë mesazhe, që burojnë nga bëmat e personazheve që gatuanin alibinë e krimit dhe realizonin vetë krimin, që i drejtohen botës reale dhe çdo diktature të djeshme apo të sotme, duke kumtuar për një njeri dhe botë më të mirë e më të përsosur. Ky është thelbi i tërë veprës së autorit. Madje kjo është në filozofinë e autorit. Ja si shprehet ai në ceremoninë e marrjes së çmimit “Princi i Austurias” në Spanjë: “Në konfliktin e vet me artin, bota reale arrin në një tërbim të tillë që t’i turret botës rivale (botës së artit, M.P.) për ta shkatërruar krejt, përkundrazi, bota e artit në asnjë rast, e përsëris, në asnjë rast, nuk e ka sulmuar botën reale me qëllim për ta dëmtuar, por veç me synimin për ta bërë më të bukur, më të përshtatshme. Ky është një dallim thelbësor midis dy botëve”
10
Siç evidentova më sipër, fantazia dhe e jashtëzakonshmja, janë ndër vlerat artistike më potente të kësaj kryevepre. Janë të pranishme pothuajse në çdo qelizë të saj. Që tek prita me plumba, në pusi, pararojën e divizionit të tankeve gjermane, e cila “prej komunistëve shpallej heroike, prej nacionalistëve provokim, prej të tjerëve një sajesë e gjermanëve për të përligjur terrorin”. Ato shfaqen te takimi i befasishëm dhe shokues i doktor Gurametos me kolonelin Fritz von Schvabe. Takimi fillon si përrallë, krejt si në folklor thotë autori: motivi i njohjes në përrallat e moçme... Përrallë e jashtëzakonshme, dukej edhe ngurosja e gjermanëve në mëngjes në shtëpi të Gurametos “...shtrirë të vdekur në sallon, dhe vajza e doktorit, që kujtonte se i kishte helmuar dhe pastaj çngurosja njeri pas tjetrit, ringjallja si në pashkë...” Tragjikomikja dhe grotesku përshkojnë pothuajsë tërë romanin “Darka e gabvuar”.
* * *
E jashtëzakonshmja në roman, herë është surrealiste, herë hipërrealiste; herë dramatike, shpesh misterioze e komike: edhe në mjedisin gjirokastrit në situatën e hakmarrjes gjermane dhe marrjes e lëshimit të pengjeve; në debatet, pro dhe kundër, të ballishtëve, mbretërorëve e komunistëve dhe personazheve të tjerë; në portretin e bejtexhiut Vehip Qorri në dialog me Guramenton; në rrëfimet për burgun e Shanishasë; në burgosjen, hetimin, torturat ndaj Gurametos së madh dhe të detajeve e fakteve të vërteta apo të sajuara e të alibiuara të hetuesve ndërkombëtarë, ku fantazia e arsyeshme e autorit është e magjishme, ashtu siç është ëndrra e Shaqo Mezinit në burgun e Shanishasë kur fantazma e saj bisedon me te dhe bën pyetjen shpotitëse “ti më heton mua?!”... Kjo pyetje tropologjikisht thotë shumë gjëra që lexuesi i kujdeshëm i nënkupton dhe pikërisht kjo i jep kënaqësi estetike. Apo kur në ëndërr, në darkë te Stalini në Kremlin i shfaqet përsëri Shanishaja dhe i thotë:... “mua aq më bën, po vëllait tim, jam e sigurt se nuk do t’i pëlqente. Asnjë vëllai nuk i pëlqen të hetohet përdhunimi i së motrës” e të tjera, e të tjera.
* * *
I magjishëm dhe i jashtëzakonshëm është edhe varrimi e zhvarrimi i Gurametos së madh, por sidomos mbyllja e romanit. Pas pesëmbëdhjetë vjetëve të zhvarrimit të eshtrave më 1993, në pranverën e vitit 2007 hapet dosja e doktor Gurametos. Fantazia e arsyeshme e jashtëzakonshme e shkrimtarit, ishte përqëndruar në kohën pesë-gjashtë minutshe, kur makina e hetuesisë ecte në rrugën automobilistike plot me gropa për në varreza dhe Gurameto deshte të thoshte diçka, por nuk mundën xhelatët të kuptonin gjë, kaq shumë ishte masakruar... sa nuk arrinte të fliste.
Autori rrëfen magjishëm tri vegullimat e doktor Gurametos në agun e datës 6 prill 1953, ku përzihet surrealja me realen, legjenda me përrallën, tropologjikja që fsheh pikën e ujit prej nga duket oqeani. Prej asaj që gjendet nën ujë, shoh ktjellët në thellësi atë që del nga teksti dhe po e formuloj si mesazh: fati nuk ndrrohet ashtu si koha nuk kthehet prapa.. Padyshim mesazh universal.
11
Një vlerë tjetër e lartë, por e padukshme, është edhe analogjia e disa ngjarjeve, situatave dhe dukurive, në realitete dhe kohë të ndryshme. Le të kujtojmë vdekjen e Stalinit më 1952 dhe vdekjen e Enver Hoxhës më 1985. Analogjia që bën lexuesi që i ka përjetuar ose i ka mësuar nga literatura apo ekranet televizive të dy realitetet, në kohë të ndryshme, që te lajmi i vdekjes dhe atmosferës absurde e zhytjes në vajë masive tw njerëzve, te kortezhi mortor, lotët e turmave, çjerrja e faqeve me thonj nga gratë komuniste, boritë e makinave që dërgonin në spital plakat e alivanosura, udhëheqësit që bien në gjunjë para bustit të të parit dhe trupit pa jete të të dytit e të tjera e të tjera, që jo vetëm ngjajë si dy pika loti, si realitete reale me njera-tjetrën, por janë përshkruar kaq bukur, sa arti magjik të magjeps dhe të jep atë kënaqësi estetike që vetëm shkrimtarët e mëdhenj si Kadareja e arrijnë këtë lartësi vlerash.
Paradoksalja e absurdja, tragjokomikja, ironia e grotesku dhe, hipërrealizmi, përshkojnë tejembanë tablotë masive ku turmat mjerane derdhin lotë, qarraviten për tiranin rus Stalin dhe pas 33 vjetësh në të njjejtën mënyrë për tiranin shqiptar Enver Hoxha, humbasin drejtpeshimin dhe i vajtojnë me këngë si heronj. Një çmënduri kolektive, një realitet surrealist që pena e artë e Kadaresë e ka përshkruar me realizëm magjik.
12
Analogjitë shfaqen edhe në rrafshin e komplotit ndërkombëtar për eleminimin e lidërve komunistë, duke filluar me Stalinin, që të kujtojnë akuzat e tiranit Hoxha ndaj shokëve të tij si agjent e poliagjetë, të cilët, ca i burgosi, ca i vrau, të tjerë çoi në vetvrasje. Lufta për pushtet është një luftë e përbindshme. Kjo përftohet nga teksti dhe nënteksti i romanit.. Mesazhi është i hapur: popull, mos harro, etja karrieriste për fronin është e përbindshme. Ajo shfaqet në forma të ndryshme, edhe sot në demokraci. Niçja do të thoshte: “Të gjithë synojnë fronin, kjo ëshë marrëzia e tyre, sikur lumturia të qëndronte në fron. Shpesh herë balta rri mbi fron, e shpesh froni rri mbi baltë, për mua këta janë majmunë që kacavirren...” Ky është një mesazh tjetër i rëndësishëm aktual, universal, i gjithëkohshëm dhe tropologjik..
13
Si konkluzë: “Darka e gabuar” është një kryevepër moderne edhe në rrafshin e mesazheve të fuqishme, të drejtpërdrejta a të fshehura në nënshtresat polisemike të tekstit, po ashtu si dhe në shprehjen artistike të të vërtetave historike sipas relativitetit të gjykimeve dhe vlerësimeve të dukurive, ngjarjeve dhe të qëndrimit të personazheve pro apo kundra, siç kam theksuar më sipër, po, edhe në qasjen e mrekullueshme artistike dhe estetike në analogjitë e realiteteve të kohëve të ndryshme, duke paraqitur, ironizuar dhe stigmatizuar të keqen, prej nga lexuesi nxjerr kuptimësitë e së mirës.
Si në disa kryevepra të tjera edhe në “Darka e gabuar” shkrimtari i madh Kadare, shtegton në kah të bukurisë dhe lirisë, kundër të shëmtuarës, ultradiktaturave dhe tiranisë. Do ta mbyll me fjalët e letrës që Filipe, Princi i Asturias i dërgon Kadaresë: “juria vlerësoi bukurinë dhe angazhimin e thellë të veprës suaj letrare, që ju bën ju një klasik të nivelit universal të epokës sonë si dhe për idealin e lirisë që ju mbroni pëpballë totalitarizmave”.

Për ZSH: Ilir Dardani

(Vota: 2 . Mesatare: 5/5)