Grigore Brâncu?: Lidhje linguistike rumuno-shqiptare

Akademiku Grigore Brënkush

GRIGORE BRÂNCU?

KËRKIME MBI FONDIN TRAKO-DAK TE GJUHËS RUMUNE

(Botim i Institutit Rumun të Trakologjisë, Biblioteka Trakologjike)

Përktheu nga rumanishtja: Luan Topçiu

Dërgoi për Zemrën Shqiptare: Baki Ymeri)

 

PËRMBAJTJE

Dy fjalë për lexuesin shqiptar

Bibliografi – Shkurtime

Transferimi në onomastikë i fjalëve të substratit

Një mënyrë fjalëformimi e përbashkët për rumanishten dhe shqipen

Elementë leksikorë autoktonë në dialektin arumun

Zanorja ?/ë

Bashkëtingëllorja h

Bashkëtingëllorja ?/sh

Rotacizmi

Origjina e strukturës së numërorit në rumanisht

Shënime mbi prapavendosjen e nyjës së shquarsisë

Acad. Grigore Brancus ne 75 vjetorin e lindjes (2004)

Dy fjalë për lexuesin shqiptar

Nëntë studimet e përmbledhura në këtë libër janë shembuj të konceptit sipas të cilit afria midis rumanishtes dhe shqipes nuk rrëgjohet vetëm me fjalorin, por përfshin të gjitha kompartimentet e gjuhës. Tabloja gjuhësore rumuno-shqiptare nuk mund të jetë e plotë pa studimet e krahasuara të fonetikës, morfologjisë, sintaksës dhe formimit të fjalëve. Mund të shtohen këtu studimet në të cilat trajtohen, njësoj, lëmi të ndryshme të kulturës dhe qytetërimit popullor, studime të folklorit, mitologjisë, psikologjisë dhe artit popullor. Në këtë mënyrë mund të krijohet një imazh i vërtetë i thellësisë së marrëdhënieve rumuno-shqiptare, si refleks i një fisërimi gjenetik të të dy popujve. Një mentalitet i përbashkët, i ndërtuar në kohë, në bazë të të njëjtave përvoja historike, janë sjellë në nivelin e gjuhës përmes kombinimeve sintagmatike, në përgjithësi, përmes pafundësisë e shumëllojshmërisë frazeologjike.

Në ansamblin ballkanik, rumanishtja dhe shqipja krijojnë një grup më vete, të karakterizuar përmes një shfaqjeje misterioze, prejardhja e së cilës është e vështirë për t’u parashikuar, veçanërisht se plani i afrisë së tyre është i pabarabartë: njëra nga gjuhët është romanike, ndërsa tjetra idoeuropiane. Duhet saktësuar, megjithatë, se elementet e substratit të rumanishtes janë të të njëjtit rang me gjegjëset shqipe të konsideruara vetëm si “huazime” të kryera në latinishten danubiane. Por, pavarësisht nga pozicioni që adoptojmë në lidhje me rrënjët e përkimeve të shumta shqiptaro-rumune, një gjë është e sigurt, se hetimi i plotë i tyre nuk mund të ndahet nga krahasimi historik i të dy gjuhëve. Shpjegimi përmes huazimit të kryer vonë, në mënyrë reciproke apo nga një drejtim i vetëm, duket i pamjaftueshëm për gjerësinë e identiteteve që mbulojnë të gjitha sektorët e gjuhës dhe që i takojnë shtratit parësor të evolucionit. Ndaj, shumë më afër të vërtetës më duket hipoteza që ngjashmëritë midis dy gjuhëve shpjegohen nga një gjuhë e tretë që flitej në këtë zonë në periudhën pararomake.

Kam përfshirë në këtë vëllim dhe një studim të posaçëm mbi fjalorin autokton të dialektit arumun frashëriot, studim me vlerë teorike, përmes të cilit kam ndjekur disa efekte të dygjuhësisë. Mund të shihet këtu fati i elementeve të substratit në një nga dialektet rumune të zhvilluara në kontakt të drejtpërdrejtë dhe të përhershëm me shqipen. Gjithashtu, kam hetuar nga afër aftësinë për t’u transferuar në onomastikë të emrave të përbashkët të substratit, duke hedhur dritë mbi rëndësinë e këtij fondi leksikor në ansamblin e fjalorit të rumanishtes. Në kërkimet e mia në lidhje me marrëdhëniet gjuhësore rumuno-shqiptare u detyrohem shumë profesorëve të mirënjohur shqiptarë, të cilët, nga vitet ’50 të shekullit të kaluar, themeluan në Tiranë një shkollë të vërtetë të albanologjisë, udhëheqës i së cilës ka qenë, pa dyshim, Eqrem Çabej.

Gjatë viteve kam asistuar në shfrytëzimin e të gjithë sektorëve të gjuhës: origjinën e gjuhës shqipe, marrëdhëniet e saj me gjuhët fqinje, fonetikën dhe gramatikën historike, leksikun e shqipes (përshkrim, etimologji, onomastikë), ligjërimet funksionale, gjuhën popullore në të folmet rajonale (toskërisht dhe gegërisht), tekstet e vjetra, fiksimin e ortografisë dhe lëvrimin i gjuhës etj. Vepra e Çabejt, që sjell studime të thelluara në të gjitha anët e gjuhës, është mbresëlënëse, një monument përmes të cilit i sigurohet gjuhësisë shqiptare një karakter europian. Marrëdhëniet me rumanishten kanë qëndruar gjithmonë në vëmendjen e gjuhëtarëve shqiptarë. Në etimologjitë e Çabejt krahasimi me rumanishten është i përhershëm, ashtu sikundër veçoritë e përbashkëta të gjuhës popullore e kanë preokupuar me pasion Aleksandër Xhuvanin, ndërsa sintaksa e krahasuar ka përfituar nga studimet e shquara të Mahir Domit dhe Spiro Floqit. Gjithashtu, një numër të madh problemesh të gramatikës historike së krahasuar ka sjellë në veprën e tij, tejet të vlefshme,  Shaban Demiraj.

Shpresoj që ky libër, me një problematikë familjare për gjuhëtarët shqiptarë, të   jetë në përputhje me ekzigjencat e tyre shkencore. Falënderoj këtu përzemërsisht zotin Luan Topçiu, një njohës i shkëlqyer i gjuhës dhe kulturës rumune, për versionin shqip të këtij libri. Grigore Brâncu? (20 shkurt 2009)

FJALË HYRËSE

Gr. Brancus, M. istrate, Gh. Micu (2007)

Kemi përmbledhur në këtë vëllim nëntë studime mbi substratin gjuhësor të rumanishtes. Dy prej këtyre studimeve, Transferimi në onomastikë i fjalëve të substratit dhe Shënime mbi prapavendosjen e nyjës së shquarsisë, botohen tani për herë të parë. Të tjerat kanë qenë botuar në revistat Studii ?i Cercet?ri Lingvistice dhe Thrako-dacica. Por, disa studime të tjera janë ribërë rrënjësisht, veçanërisht ato që u kushtohen zanores ? dhe bashkëtingëlloreve h dhe ?. Në studimin mbi rotacizmin nuk jemi bazuar në kërkimet e A. Avramit, botuar më pas në një vëllim më vete. Kërkimet tona mbulojnë të gjitha nivelet e gjuhës: fjalorin, fonetikën, gramatikën, në përputhje me konceptin tonë mbi drejtimet e veprimit të substratit trako-dak mbi latinishten danubiane. Intensiteti i këtij ndikimi parësor, që ka marrë pjesë në procesin e gjenezës së gjuhës rumune, është vënë në dukje nga dijetarë të shumtë, me vërejtjen metodologjike, pranuar nga të gjithë, se diversiteti i trajtave që i atribuohen substratit mund të studiohen me sukses, në radhë të parë, përmes krahasimit historik me shqipen.

Në fillim të shekullit tonë, B. P. Ha?deu, të cilin fusha paralatine e gjuhës rumune e ka preokupuar gjithë jetën, insiston mbi trajtat fonetike dhe gramatikore të përbashkëta për shqipen e rumanishten: Midis rumanishtes dhe shqipes janë karakteristike, përkimet në fjalor, por sidomos, veçoritë fonetike, morfologjike dhe sintaksore, të cilat, në asnjë rrethanë nuk mund të huazohen nga të huajt, nuk mund të shartohen gjatë rrjedhës së kohës, por datojnë që nga vetë origjina e gjuhës[1]. Ngjashmërisht me ne i sheh problemet Eqrem Çabej, sigurisht, nga perspektiva e shqipes. Midis gjithë gjuhëve ballkanike që kanë trajta të përbashkëta me shqipen, vendin e parë, - afirmon Çabej,- e zë, pa dyshim, gjuha rumune. Shqipja dhe rumanishtja kanë lidhje të ngushta në fushën e fonetikës, morfologjisë, leksikut, të formimit të fjalëve, të sintaksës dhe frazeologjisë, të fjalëve të urta dhe lokucioneve proverbiale, aq sa, pa lënë jashtë vëmendjes ndryshimet, shpesh ke përshtypjen se është fjala për një gjuhe të vetme në dy forma të ndryshme. Në këtë kuptim, marrëdhëniet midis këtyre dy gjuhëve mund të zëvendësojnë, në një masë të caktuar, periudhën e tyre paraletrare.  Mendoj se këto lidhje mund të vlerësohen nën dritën e së vërtetës vetëm atëherë kur do të shikohen në kuadrin më të gjerë të marrëdhënieve kulturore të këtyre dy popujve.[2]

Në fakt, raportet komplekse midis shqipes e rumanishtes janë vënë re që në gjysmën e parë të shekullit të XIX-të. B. Kopitar pranonte, madje, idenë se tingujt specifike të rumanishtes i detyrohen ndikimit së nënshtresës (substratit) trako-dak, reflektuar në mënyrën e evolucionit te latinishtes orientale. Fr. Miklosich[3] rendiste disa trajta gramatikore dhe fonetike të përbashkëta për gjuhët ballkanike (jo vetëm shqipja me rumanishten, por edhe me bullgarishten, greqishten e re dhe serbokroatishten). Pak më vonë, H. Schuchardt[4] rimerr një ide me vlerë të paraardhësve të tij, duke pranuar, me të drejtë, se elementët e përbashkët të shqipes me rumanishten, janë, në fakt, rezultat i ndikimit të substratit mbi latinishten vulgare, jo huazime të mëvonshme të rumanishtes nga shqipja (zanorja ? (ë), bashkëtingëllorja ? (sh), grupi pt i ardhur nga ct etj.). Në fillim të shekullit të XX-të, W. Meyer Lübke[5] këmbëngulte mbi dallimet e mëdha midis rumanishtes e shqipes (ide e rimarrë nga Al. Philippide, dhe më pas nga I. I. Russu), megjithë ngjashmëritë e rëndësishme që kanë dy gjuhët. Sipas mendimit tonë, dallimet, gjë e natyrshme për dy gjuhë me origjina të ndryshme, as që duhet të diskutohen; të rëndësishme janë ngjashmëritë, përkimet, të cilat, për nga natyra e gjërave, janë më të pakta se sa dallimet.

Elementët e përbashkët paralatinë, i bashkojnë këto dy gjuhë dhe nxjerrin në dritë lidhjen gjenetike te tyre përmes substratit. Më 1930, Meyer-Lübke[6] kërkonte të nxirrte nga izolimi të ashtuquajturat ballkanizma të rumanishtes, duke i vënë në raport me prirjet e ngjashme të gjuhëve të tjera ballkanike. Sipas nesh, kjo ide, shumë e rëndësishme, duhet gjykuar me thellësi, në kuptimin që disa tendenca të latinishtes vulgare së vonshme kthehen në ligje për latinishten danubiane, sepse janë të mbështetura nga substrati autokton, i karakterizuar, ndoshta, nga të njëjtat dukuri mbi të cilat evoluonin këto tendenca. Shtojmë këtu, sigurisht, ndikimin e gjuhës së vjetër greke. Bashkëtingëlloret afrikate, zanorja ? „ë”, sinkretizmi i rasave tek emrat, gjinia asnjanëse, veçoritë e numërorit themelor të përbërë, formimi i të ardhmes me volo, ndërtimet me mënyrën lidhore etj. e kanë pikënisjen tek latinishtja, por vetëm në formën e tendencave të disa manifestimeve fillestare dhe të izoluara, të cilat u bënë tipare të përgjithshme të rumanishtes vetëm në sajë të ndërhyrjes së substratit. Po kështu, është vënë re herët se elementët autoktonë rumunë, sigurisht, ato leksikorë, kanë pasur, gjatë evolucionit të tyre, të njëjtin trajtim me atë të elementeve latine.[7] Kjo vërejtje, tepër e rëndësishme, përjashton që në krye të herës, mundësinë për t’i shpjeguar elementet paralatine të rumanishtes si rezultat i ndikimit të shqipes së vonshme mbi rumanishten; këta elementë u asimiluan nga latinishtja danubiane gjatë gjithë periudhës së romanizimit të Dakisë, duke u trashëguar në rumanisht si fond latin i mirëfilltë[8].

Brancus-Majuru

Si konkluzion, mund të thuhet se ekzistojnë tre mënyra për të shpjeguar gjenezën e elementëve që rumanishtja i ka të përbashkëta me shqipen: Huazime nga shqipja në rumanisht (pak e mundur anasjelltas), teori e përkrahur nga N. Jokli dhe nga nxënësi i tij E. Çabej; 2. evolucione të pavarura në secilën këto dy gjuhë, inovacione spontane në secilën prej tyre; 3. Elemente të trashëguara në mënyrë të pavarur nga substrati (trako-dak në rumanisht, ilir apo iliro-trak në shqip). Dy teoritë e fundit mund të thjeshtohen, në fakt, në një të vetme: rumanishtja dhe shqipja janë të lidhura përmes substratit, nën degëzimin e të cilit u shfaqën inovacione të përbashkëta. Një ndikim i thjeshtë (shqipja mbi rumanishten apo anasjelltas) nuk mund të shpjegojë numrin kaq të madh të ngjashmërive midis këtyre dy gjuhëve; vetëm përmes një substrati të përbashkët mund të justifikohen trajtat e përbashkëta befasuese (zanorja ? (ë), rotacizmi i n-së ndërzanore, prapavendosja e artikullit etj.)

Pohuam më sipër se disa prirje të latinishtes së vonshme u mbështetën nga veprimi i substratit trako-dak, gjë që shpjegon shfaqjen e disa dukurive të përgjithshme në rumanisht. Ilustrojmë këtë hipotezë me procesin e lindjes së afrikateve në rumanisht. Dihet se dhëmboret t, d, të ndjekura nga i në hiatus, janë palatalizuar që nga fillimi i shekullit të II-të. Grafitë tz, si, s vërtetojnë shqiptimin asibilant të t-së nga shek. i III-të – shek. e IV-t; fonema t merr një formë kombinatore e cila në shek. e  III-të, me shumë siguri, shqiptohej si një ? (c) rumun[9]. Sipas Al. Graur[10], ts ka hyrë herët në latinishten e folur. Por, duhet vënë re se te pothuajse të gjithë shembujt që përmbajnë afrikaten ts (me ortografi z apo s) të sjella nga Al. Graur, duken si huazime nga gjuhët ballkanike (greqishtja, ilirishtja ose trakishtja): zappus p. sh. duket si iliro-trake (me reflektime të mëvonshme në rum. ?ap, shq. cap, cjap, gr. ts?pos). Dhëmborja d, në pozicion palatal, ka pasur një evolucion të ngjashëm me atë të t-së.

Nga mbishkrimet, mund të veçohen shembuj si: adzutor (= adjutorium), zaconus (= diaconus, nga gr.), oze (= hodie), zebus (= diebus, shum. i rrjedh. dies)[11], me dz, z, përmes së cilës jepet afrikatja dz. Të dyja afrikatet dhëmbore u fonologjizuan, ndoshta, më vonë, kur u bë e mundur shfaqja në kontekste të ndryshme nga ai i karakterizuar nga j, gjë që lejoi krijimin e opozicioneve të tipit: tine/?ine[12]. Procesi i afrikatizimit të dhëmboreve ka qenë konstatuar herët nga gramatikanët. Palatalizimi u zgjerua mbi okluzivet velare k dhe g. Për rumanishten ka rëndësi të mbahet parasysh se velarja k, e ndjekur nga i në hiatus, u transformua në ? (c): brachium, facies (lat. pop. facia) u bënë bra?, (krah) fa?? (fytyrë). Duhet vënë re edhe dukuria e anasjelltë: ti në hiat kthehet në ? *petiolus > rum. picior, matteuca > rum. m?ciuc?, por refleksi ? i c+i është shumë më i vjetër, ai ka ndodhur madje që në latinisht. Sipas mendimit tonë, prirja e latinishtes së vonshme për të krijuar një korrelacion palatalizimi, prirje e konstatuar nga shumë gjuhëtarë, ka qenë më e fuqishme në rumanisht (në pjesën orientale të latinishtes vulgare), se sa në pjesën tjetër të Rumanisë[13].

Materiali trako-dak ofron shembuj që përmbajnë afrikate. Kështu, toponimi Cerna (lumë dhe lokalitet në jug-lindje të Rumanisë) është atestuar në shek. e II-të me format Tsierna, Tierna, Dierna, Zerna, të cilat duken se përmbajnë në fillim afrikaten ts. Ka mundësi që forma e mëvonshme Cerna, me afrikaten palatale, të jetë një rirregullim në sajë të ndikimit sllav. Pothuaj, të gjitha emrat e lumenjve në veri të Oltenisë janë autoktone: Cerna, Motru, Jie?, Jale?, Jiu, Cerna (në rrethin e Vëlçeas), Olte?, Olt, dhe, ndoshta, Amaradia. Në listën e emrave të bimëve të Dioscorides-it gjejmë pro-diárna Veratrum Nigrum, fjalë nga fondi i gjuhës së dakëve, e cila duket se rigjendet në rum. zârn? Solanum Nigrum (prej nga vjen edhe toponimi Z?rne?ti (lexohet Zërneshti sh. y.) pranë Brashovës), e shqiptuar edhe me afrikate në fillim: dzârn?[14].

Në fondin leksikor pararoman të rumanishtes dhe të shqipes gjenden disa fjalë të cilat presupozojnë për një kohë më të vjetër, praninë e ? (c). Kështu th-së së shqipes, spirante ndërdhëmbore të shurdhët, i korrespondon në rumanisht ? (c) në fjalët si: thapë (nga *thep) rum. ?ap?, ?eapa; thark rum. ?arc. Zanorja nistore duket se ka qenë ?, sipas opinionit të N. Joklit, të vërtetuar prej kohësh[15]. Po kështu, edhe sonantja dh e shqipes së sotme i korrespondon në shqipen e vjetër një afrikateje dz, njësoj si në rumanisht. Ky është konkluzioni që arrihet nga krahasimi i shq. bredh (një shumës i singularizuar i një forme më të vjetër * bradz) me rum. brad (në origjinë *bradz), apo shq. vjedhullë me rum. viedzure etj.

Ne fondin e përbashkët leksikor rumuno-shqiptar ekzistojnë dhe fjalë që fillojnë me ? (ç) në rumanisht dhe s në shqip: rum. cioar? shq. sorrë, rum, ciut? shq. sutë (dhe shytë); në një fazë më të vjetër afrikatja ? presupozohet se ka qenë edhe në shqip: * ?orre, * ?ut[16]. Pra, nga krahasimi i materialit leksikor pararomak të rumanishtes dhe shqipes rezulton se afrikatet janë shfaqur shumë herët në rumanisht dhe se, ka shumë mundësi, që tendenca e afrikatizimit në latinishten e folur të Ballkanit të ketë qenë e mbështetur nga një prirje e ngjashme e substratit. Shembuj të kësaj natyre, që ilustrojnë hipotezën se prirjet latine kanë qenë të mbështetura nga realitete gjuhësore ballkanike, mund të jepen më. Disa prej tyre janë prezantuar në studimet e këtij libri. Treguam me sipër se ndikimi i substratit trako-dak mbi latinishten karpato-danubiane u manifestua jo vetëm në fjalor, por edhe ne sektorë te tjerë të gjuhës. Sektori më pak i studiuar është sintaksa. Materiali krahasues rumuno-shqiptar ne fushën e sintaksës gjendet në disa studime më të vjetra.

Nga punimet relativisht të reja, ku kërkimet janë thelluar në këtë fushë, dy janë më të rëndësishmet: Mahir Domi De quelques concordances et parallèlismes syntaxiques albano-roumaines dhe Spiro Floqi Constructions tautologiques en albanais contemporain (et concordances albano-roumaines), të paraqitura si kumtesa në Kongresin e Parë Ndërkombëtar të Studimeve Ballkanike dhe të Europës jug-lindore të Sofjes më 1966. Shtojmë këtu kontributet me vlerë të W. Fiedler dhe Odei Buchholz, autorë, ndërmjet te tjerash, edhe të një fjalori shqip-gjermanisht dhe të një gramatike të shqipes së sotme. Në pjesën e dytë të këtij libri, të cilën do ta botojmë më vete, do të paraqesim një pasuri të vërtetë përkimesh rumuno-shqiptare në fushën e frazeologjisë, shprehjeve të figurshme, derivimit, vlerave semantike të disa fjalëve etj., duke nxjerrë në dritë identitete të kulturës dhe qytetërimit në historinë e këtyre dy popujve. Shpresojmë se ky vëllim, i cili, në fakt, është një vazhdim i studimit tonë Fjalori autokton i gjuhës rumune, Bukuresht, 1983, do të gjejë mbështetjen e studiuesve.

 

 

BIBLIOGRAFI

 

AAR -Analele Academiei Române, Bukuresht, 1881 .

AAS- Arhivza arbanasku starinu, jezik i etnologiju, urednik H.Bari?, 3 volume, Belgrad, 1923-1926

AKI - Akten des internationalen albanologischen Kolloquiums Innsbruck, 1972, zum Gedächtnis an Norbert Jokl, hgg. v. Hermann M. Ölberg, Innsbruek, 1977

ALR, s.n. - Atlasul lingvistic român, seri e re, nën drejtimin e akad.. Emil Petrovici, I - VII, Bukuresht, 1956 -1972

Avram Andrei, Contribu?ii la interpretarea grafiei chirilice a primelor texte române?ti, marrë nga SCL, XV, 1964, lase. 1 - 5; dhe Avram, Grafia

Balota AB., La nasalisation et le rhotacisme dans les langues roumaine et albanaise, Bukuresht,1925

Bari?, Albanorum. S1.-Henrik Bari?, Albanorumänische Studien, I. Teil, Sarajevo,1919

Bari?, H?mje -Henrik Bari?, H?mje në historin e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1955

BL - Bulletin linguistique, p. p. A. Rosetti, Bukuresht - Paris, 1933.

Bogdan, Glosar - Damian P. Bogdan, Glosarul cuvintelor române?ti din documentele slavo-române, Instituti i studimeve dhe kërkimeve ballkanike, seria filologica, Dr. 1, Bukuresht, 1946

Bogrea, Pagini -Vasile Bogrea, Pagini istorico-filologice, botim nga Mircea Borcil? dhe Ion M?irii, Shtëp. Bot.. Dacia, Kluzh, 1971

Boissin Henri, Essai provisoire de classification des noms propres albanais, "Studia albanica", Tiranë, 1, 1965, p. 117

Brâncu?, VALR - Gr. Brancu?,Vocabularul autohton al limbii române, E?E, Bukuresht, 1983

BSS -Buletin për shkencat shoqërore, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1953 -1956

BUST- Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria shkencat shoqërore (vazhdim në BSS), Tiranë, 1957 -1963 .

Buzuku - "Meshari" i Gjon Buzukut (1955), botim kritik punuar nga Eqrem Çabej, I - II, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Tiranë, 1968

Çabej, SGJ - Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, I -VI, Rilindja, Prishtinë, 1976

Çabej, St. etim. -Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, II: A -B, III:C, Tiranë, 1976,1987

Çabej Eqrem, Unele probleme ale istoriei limbi albaneze, në SCL, 4, X, 1959, fq. 531

CADE'- I. - A Candrea dhe Gh. Adamescu, Dic?ionarul enciclopedic Ilustrat, Cartea Româneasc?", Bukuresht, 1931 .

Capidan, Arom. - Th. Capidan, Aromâinii. Dialectul aromân, Academia Român?, Studii ?i cercet?ri, XX, Bukuresht, 1932

Capidan Th., Far?ero?ii, në DR, VI, 1929 -1930, p. 1-210 .

Capidan, Megl. - Th. Capidan, Meglenoromânii,I -III, Academia Român?, Studii ?i cercetari, Bukuresht, 1925 -1936

Capidan Th., Raporturile albano-române, në DR, II, 1921

Capidan Th., Toponymie macédo-roumaine, në "Langue et littérature", bulletin de la section littéraire de l'Académie Roumaine, III, 1946,fq. 5. (shkurt. LL)

Caragiani I., Studii istorice asupra românilor din Peninsula Balcanic?, në "Revista pentru istorie, arheologie ?i filologie", Bukuresht, 1891

Caragiu-Mario?eanu M., Compendiu de dialectologie român?, E?E, Bukuresht,1975

CDDE - I.-A Candrea dhe Ov.Den?usianu, Dictionarul etimologic al limbii române. Elementele latine (a -putea), Socec, Bukuresht, 1907 -1914

Cimochowski, Dushm. - W. Cimochowski, Le dialecte de Dushmani. Description de l’un des   parlers de l'Albanie du nord. Poznani, 1951

Cipariu T., Elemente de limb? român? dup? dialecte ?i monumente vechi, Blaj, 1855

Cipo, Gram.,-Cipo, Gramatika shqipe, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1949

Cipo, K, Rreth disa kompozitave, në "Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe", I, Tiranë, 1972

CL -Cercetari de lingvistic?, Kluzh, 1956 e më tutje

Coja I., Gramatica ra?ional? a limbii române, I. Gramatica articolului, E?E, Bukuresht, 1983

Cot. Tr. -Columna lui Traiant, revist? pentru istorie linguistic? ?i psicologie poporan?, dir. B.P.Hasdeu, Bukuresht, 1870 e më tutje.

Conea, Vrancea - 1.Conea, Vrancea. Geografie istoric?, toponimie ?i terminologie geografic?, botim nën kujdesin e dr. Lucian Badea, dr. Dimitrie I. Oancea, dr. Nicolae Stoicescu, EA, Bukuresht,1993

Contributions o nomastiques publiées a l'occ. du VI-e Congrès International de Sciences

Onomastiques à Munich du 24 au 28Aout, EA, Bucarest,1958 .

Conv.lit. -Convorbiri literare, Jash -Bukuresht, 1867 e më tutje.

Coteanu I., Morfologia numelui in protoromân? (româna comun?), EA, Bukuresht, 1969 (dhe Coteanu, Morf.)

Coteanu, Originile - I.Coteanu, Originile limbii române, Bukuresht,1981

Coteanu, SELR -Ion Coteanu, Structura ?i evolutia limbii române (de la origini pân? la 1860), EA, Bukuresht, 1981

CT - Cartea abona?ilor la serviciul telefonic. Municipiul Bukuresht. Botuar nga Ministria e Transporteve dhe Telekomunikacionit, Bukuresht, 1977

DA -Academia Romana, Dic?ionarul limbii române, A -C, F - L, Socec dhe Sfetea, Bukuresht, 1913 e më tutje.

Dalametra - I.Dalametra, Dic?ionarul macedo-român, Bukuresht, 1906

Damé-Frédéric Damé, Nouveau dictionnaire roumain-français, Imprimerie de l'état, Bucarest, 1893 Damé, Term. - Fr.Dame, Încercare de terminologie poporan? român?, Socec, Bukuresht,1898

Dan Ilie,Toponimie ?i continuitate in Moldova de nord, Jash,1980

Derev, Thrak. Spr. -D.De?ev, Diethrakischen Sprachreste,Wien,1957

Demiraj Shaban, Gramatike historike e gjuhës shqipe,Tiranë, 1986

Demiraj Shaban, Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe,Tiranë, 1972

Densusianu, Ha?eg -Ovid Densusianu, Graiul din ?ara Ha?egului, Socec, Bukuresht, 1915

Densusianu, HLR -Ovide Densusianu, Histoire de la langue roumaine, I -II, Paris, 1901, 1914

(versioni në rum. Istoria limbii romane I - II, Bukuresht, 1962)

 

Densusianu Ov., Urme vechi de limb? in toponimia româneasc?, në "Studii de filologie romana", Bukuresht, 1898, fq..1-16; Id., Opere, I, Bukuresht, 1968, p. 467.

DERS - Dic?ionarul elementelor romane?ti din documentele slavo- române, kryeredaktor. Gh. Bolocan, EA, Bukuresht, 1981

DEX -Academia RSR, Institutul de Lingvistica, Dic?ionarul explicativ al limbii române, EA, Bukuresht, 1975; Supliment, 1988

Dialektologiia shqiptare, V, Tiranë, 1987

Dimitrescu Horiea, Întroducere în fonetica istoric? a limbii române, Bukuresht, 1967

DLR -Academia RSR, Dic?ionarul limbii române, seri e re (shkronjat M, N, 0, P, R, S, ?, T), EA, Bukuresht, 1965 e më tutje.

DNFR - lorgu Jordan, Dictionar al numelor de familie romane?ti, E?E, Bukuresht, 1983

Dodi Anastas, Fonetika e giuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1970

DOR -N.AConstantinescu, Dic?ionar onomastic românesc, EA, Bukuresht, 1963

DR-Dacoromania, buletini i "Muzeului Limbei Romane" drejtuar nga Sextil Pu?ariu, auj, 1920 e më pas.

Dragomir, VIahii -Silviu Dragomir, VIahii din nordul Peninsulei Balcanice in evul mediu, EA, Bukuresht, 1956

Dr?ganu N., Numele proprii cu sufixul -?a, Kluzh, 1933

Dr?ganu, Rom. - Nicolae Dr?ganu, Romanii in veacurile IX - XIV pe baza toponimiei ?i a onomasticei, Bukuresht, 1933

DTB -Vasile Fra?i1?, Viorica Goicu, Rodica Suflelel, Dic?ionarul toponimic al Banatului (A-B), Universiteti i Timishoarës, 1984

DTR - Dic?ionarul toponimic al României, Oltenia, I, A -B, cu introducere de Gh.Bolocan, Craiova, 1993

Dumistracel, Infl. - Stelian Dumistracel, Influen?a limbii literare asupra graiurilor dacoromâne, E?E, Bukuresht, 1978

Duridanov, Ez. -Ivan Duridanov, Ezik?t na trakite. Nauka i izkustvo, Sofia, 1976

FD -Fonetic? ?i dialectologie, Academia Român?, Institutul de Lingvistica, Bukuresht, 1958 e më pas. Fischer, Lat. dun. - I. Fischer, Latina dun?rean?. Introducere în istoria limbii române, E?E, Bukuresht, 1985

Fj. shq. -Fjalor i gjuhës shqipe, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1954

Frâncu, Candrea, Apuseni - Teofil Francu dhe Gh. Candrea, Românii din Muntii Apuseni (Motii), Bukuresht, 1888

Frâncu, Candrea, Rot. -Teofil Francu dhe Gheorghe Candrea, Rotacismul la mo?i ?i istrieni, Bukuresht, 1886

Fr??ila, Lexic ?i top. -Vasile FraJila, Lexicoiogie ?i toponimie româneasc?, Ed. Facia, Timishoara, 1987

FS -Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë, Tiranë, 1980

G?it?naru ?t., Numeralul în limba român?. Studiu descriptiv ?i istoric, Shtep. Bot. Calende, Pitesht, 1993

Georgiev, Trakite - Vladimir I.Georgiev, Trakite i tehniat ezik, Balgarska Akademiia na naukite. Institut za balgarski ezik, Sofia, 1977

Ghe?ie, Mare?, Graiurile dr. - Ion Ghe?ie dhe Al.Mare?, Graiurile dacoromâne în secolul al XVI-lea, EA, Bukuresht, 1974

Giordano -Emanuele Giordano, Dizionario degli albanesi d'ltalia, edizioni Paoline, Bari, 1963

Giuglea, Cuv. rom. - George Giuglea, Cuvinte romane?ti ?i romanice, E?E, Bukuresht, 1983

Giuglea, Fapte -George Giuglea, Fapte de limba. Marturii despre trecutul românesc, E?E, Bukuresht, 1988

Giuglea, Uralte Schichten - G.Giuglea, Uralte Schichten und Entwicklungsstufen in der

Struktur der dakorum~nischen Sprache, Sibiu, 1944

Gram.Acad. - Academia RP.R, Gramatica limbii române, I -II, ed. a II-a, EA, Bukuresht, 1963

Graul AI., Nume de locuri, E?, Bukuresht, 1972

Graur AI., Nume de persoane, EA, Bukuresht, 1975

Graur AI., Scrieri de ieri ?i de azi, Bukuresht, 1970

Graur AI., Ts en latin, tek AI.Graur, Mélanges linguistiques, Paris -Bukuresht,1936,p. 9 -11

GS - Grai ?i sufiet, revistë e Institutit të Filologjisë dhe Folklorit, e publikuar nga Ov. Densusianu, l-VII, Bukuresht, 1923 - 1937

Haarman Harald, Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen, Hamburg, 1972

Hahn, Alb. Stud. - Georg yon Hahn, Albanesische Studien, I - III, Wien, 1853

Hasdeu, AIR - B.P.Hasdeu, Arhiva istorica a Romaniei, I -IV, Bukuresht, 1864 - 1868

Ha?deu, CB - B.P.Hasdeu, Cuvente den b?trâni, I -II, Bukuresht, 1978 -1979

Ha?deu, B.P., Cine sunt albanezii, në AAR, s. II, t. XXIII, 1901

Haëdeu, EMR - B.P.Hasdeu, Etymologicum Magnum Romaniae, I - III, ed. Gr. Brancu?, Minerva, Bukuresht, 1972 -1976

Hasdeu,B.P., Studii de lingvistic? ?i filologie, I -II, Shtep. Bot. Minerva, Bukuresht,1988(përkujdesje teksti dhe shënime nga Gr. Brancu?)

ILR - Academia RS.R, Istoria limbii române, II, EA, Bukuresht, 1969

lordan, DNFR -lorgu lordan, Dic?ionar al numelor de familie române?ti, E?E, Bukuresht, 1983

lordan, Top.rom. -lorgu lordan, Toponimia româneasc?, EA, Bukuresht, 1963

Iv?nescu, ILR - Gh. Ivanescu, Istoria limbii române, Junimea, Jash, 1980

Iv?nescu, Probl. - Gh.Ivanescu, Probleme capitale ale vechii române literare, Jash, 1947

JB - Jahresbericht des Instituts für rumänische Sprache (rumänisches Seminar), hgg. v. Gustav Weigand, Leipzig, 1894

JF - Indogermanische Forschungen. Zeitschrift für indogermanische Sprach –und Altertumskunde, Strassburg -Berlin, 1892.

Jokl, LKU -Norbert Jokl, Linguistisch -kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albonischen, Berlin -Leipzig, 1923

Konferenca e dyte e studimeve albanologjike, III, Tiranë, 1969

Kostallari Androkli, Contributions à l’ histoire des recherches onomastiques dans le domaine de albanais, në "Studia albanica",Tiranë, 1, 1965, fq. 31.

Kostallari, A, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në "Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjaleve ne gjuhen shqipe", I, Tiranë, 1972

Krahe Hans, Die alten balkanillyrischen geographischen Namen, Heidelberg, 1929

Krahe Hans, Lexikon altillyrischer Personennamen, Heidelberg, 1929

Kretschmer P., Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, G?ttingen, 1896

KZ-Zeitschrift fur vergleichende Spmchforschung auf den Gebiete des Deutschen, Griechischen und Lateinischen, hgg.v. Th.Aufrecht dhe Adalbert Kuhn, Berlin, 1852

La Piana, SLA - M. La Piana, Studi linguistici albanesi I. Prolegomeni allo studio della linguistica albanese, Palermo, 1939

Lausberg H., linguistica romanica I. Fonetica, Madrid, 1965

Leotti-Angelo Leotti, Dizionario albanese-italiano, Instituto per I'Europa Orientale, Roma,1937

LL-Langue et litterature, Bulletin de la section litteraire, red. par Th.Capidan et D.Caracostea, Academie Roumanie, Bukuresht, 1940 e më tutje.

 Lombard Alf, Le verbe roumain. Ètude morphologique, I -II, Lund, 1954

LR -Limba român?, Academia Român?, Instituti i Gjuhësisë, Bukuresht, 1952 e më tutje

Macrea D., Limb? ?i lingvistic? român?, Bukuresht, 1973

MDGR - Marele dic?ionar geografic al României întocmit ?i prelucrat dup? dic?ionarele par?iale pe jude?e, vol. I - V, Bukuresht, 1898 - 1902

Meyer, Alb. St.-Gustav Meyer, Albanesische Studien, I -VI, Viena, 1883-1897

Meyer,EWA - Gustav Meyer, Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen Sprache, I Strassburg, 1891

Meyer -Lübke W., Rumänisch Romanischt, Albanesisch, në MRIW, 1914, fq. 1 e më pas.

Meyer - Lübke W., Rumänisch und Rumänisch, në AAR, Memoriile lit., II, 1930

Mih?escu, Lat.dun. -Haralamb Mihaescu, Limba latin? în provinciile dun?rene ale imperiului roman, EA, 1960

Mih?ila, DRV - G.Mih?ila, Dic?ionar al limbii romane vechi (sfâr?itul sec.al X-lea-inceputul sec. al XVI-lea), EER, Bukuresht, 1974

Mih?ileanu - ?t.Mih?ileanu, Dic?ionar macedo-român,Bukuresht,1901

Miklosich, SER - Fr.Miklosich, Die slavischen Elemente im Rumunischen, Viena, 1862

Moise, Top. argo -Ion Moise, Toponimie ?i istorie arge?ean?, Shtep. Bot. Calende, Pitesht, 1992

MRIW -Mitteilungen des rumänischen Institut an der Universität Wien, hgg. v. W. Meyer - Lübke, I, Heidelberg, 1914

Nandri?, Phon. hist. - Octave Nandri?, Phonetique historique du roumain, Paris, 1963

Niculescu AI., Individualitatea limbii române intre Iimbile romanice, I -II, Bukuresht, 1965 -1970

Papahagi, DDA -Tache Papahagi, Dictionarul dialectului aromân (general ?i etimologic), bot. i II-të, EA, Bukuresht, 1974

Papahagi, NE - Pericle Papahagi, Notite etimologice, në AAR, Memoriile sec?iunii literare, seria II, tom. XXIX, 1906 - 1907, fq. 201 - 248

Papahagi Pericle, Scriitori aromâni în secolul al XVIII-lea (Cavollioti, Ucuta, Daniil), Bukuresht, 1909

Pa?ca,0lt. - ?tefan Pa?ca, Nume de persoan? ?i nume de animale în ?ara Oltului, Bukuresht,1936

Paul Radu I., Flexiunea nominal? intem? în limba român?, Bukuresht, 1932

P?tru?, Onom. rom. -Ion P?tru?, Onomastica româneasc?, E?E, Bukuresht, 1980

P?tru?, Studii -I. Patru?, Studii de limb? român? ?i de slavistic?, Shtep. Bot. Dacia, Kluzh, 1974

Pedersen H., AIbanesische Texte mit Glossar, 1895

Pekmezi, Gramm. - Dr. Pekmezi, Grammatik der albanesischen Sprache (Lant –und Fonnenlehre), Viena, 1908

Petrovici, ALR, II - E.Petrovici, Atlasul lingvistic Român, II. Introducere, botuar nga Doina Grecu, I. Marii, Rodica Orza, kordinator I. Marii, Universiteti i Kluzh-Napoka, Inst. i Gjuhësisë dhe Historisë Letrare, Kluzh, 1988

Petrovici, ALRT - Emil Petrovici, Texte dialectale culese de... , Supliment i ALR II, Sibiu - Leipzig, 1943

Petrovici, SDT -Emil Petrovici, Studii de dialectologie ?i toponimie, EA, Bukuresht, 1970

Philippide, OR - AI. Philippide, Originea românilor, I. Ce spun izvoarele istorice; D. Ce spun limbile româna ?i albanez?, Via?a Româneasc?, Jash, 1923, 1927

Pisani V., Saggi di linguistica storica, Torino, 1959

Poghirc, Phil. et ling. – Cicerone Poghirc, Philologica et linguistica, Ausgewählte Aufsätze (1953-1983), herausg. v. Dr. Helmuth Frisch, Bochum, 1983

Pop Sever, Recueil posthume de linguistique et dialectologie, Roma, 1966

Popescu, Inscrip?iile -Emilian Popescu, Inscriptiile grece?ti ?i latine din secolele IV –XIII descoperite in România, Bukuresht, 1976.

Popescu R., Gorj - Radu Popescu, Graiul gorjenilor de langa munte, Ed. Scrisul Românesc, Krajova, 1980

Popovici Iosif, Dialectele române (Rumänische Dialekte), IX: Dialectele române din Istria, II (tekste dhe glosare), Halle, 1909

Popovici Iosif, Fiziologia vocalelor române?ti ? ?i î, Kluzh, 1921

Popovici Ivan, Geschichte der serbo-kroatischen Sprache, Wiesbaden, 1960

Procopovici A., Despre nazalizare ?i rotacism, ne AAR, 1908,fq. .265

Ps. Sch. - Psaltirea Scheian? comparat? cu celelalte psaltiri din sec.XVI ?i XVII, te përkthyera nga slavona, botim kritik nga I.-A Candrea, I (Introducerea), II (teksti dhe glosarët), Socec, Bukuresht 1916

Pu?cariu, Cercetari- Sextil Pu?cariu,Cercetiiri ?i studii, Shtëp. Bot. Minerva, Bukuresht, 1974

Pu?cariu, ELR –Sextil Pu?cariu, Études de linguistique roumaine, Imprimeria Na?ional?, Kluzh, 1937

Pu?cariu, EW - Sextil Pu?cariu, Etymologisches W?rterbuch der romäinischen Sprache, I.; Lateinisches Element, C.Winter, Heidelberg, 1905

Pu?cariu, S., limba român?, I. Privire general?, 1940; II. Rostirea, Bukuresht, 1959

Pu?cariu, SIR -Sextil Pu?cariu, Studii istroromâne, III, Bukuresht, 1929

Reichenkron, Dak. - Günter Reichenkron, Das Dakische (rekonstruiert aus dem Rumänisechen), Carl Winter, Universitatsverlag, Heidelberg, 1966

Reichenkron G., Zur Geschichtedes H- Lautes imRumfinischen, mitder Ubersehift "Vorromische! Bestandteile des Rumänischen", "Sudost-Forschungen", XIX, 1960, fq.344-368

RESEE -Revue des études sud-est européennes, Bucarest, 1963 e më tutje

Rev. Shkodra - Reviste shkencore e Institutit Pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës, 1, Shkodër, 1964 1

Romania -Romania. Recueil trimestriel consacré a I'étude des langues et des littératures romanes, publikuar nga Paul Meyer dhe Gaston Paris, Paris, 1871

Rosetti, B - AI. Rosetti, Lettres roumaines de la fin du XVI-e et du début du XVII-e siècle tirées des Archives de Bistritza (Transylvanie), Bukuresht, 1926

Rosetti, Cercet?ri - AI.Rosetti, Cercet?ri asupra graiului românilor din Albania, Bukuresht, 1930

Rosetti, ILR - AI. Rosetti, Istoria limbii române, I, de la origini pân? în secolul al XVII-lea „që nga origjina deri ne shek. e XVII-të”, bot. i II-të, E?E, Bukuresht, 1978

Rosetti, ML-AI.Rosetti, Mélanges de linguistique et de philologie, Copenhague-Bukuresht, 1947

Rosetti, Rhot., - AI.Rosetti, Étude sur le rhotacisme en roumain, Paris, Champion, 1924

RRL-Revue roumaine de linguistique (deri ne vitin 1964: Revue de linguistique), Akademia e RSR, Bukuresht, 1956  e me pas.

Russu, Etn. rom. - I.I.Russu, Etnogeneza românilor, E?E, Bukuresht,1981

SA-Studia albanica. Université d'État de Tirana, Institut d'Histoire et de Linguistique, Tiranë,  1964 e më pas.

Sala, Contrib. -Marins Sala, Contributii la fonetica istoric? a limbii române, EA, Bukuresht, 1970

Sandfeld, Ling. balk. - Kr.Sandfeld, Linguistique balkanique. Problémes et  résultats, Champion, Paris, 1930

Schuchardt, Vokalismus - Hugo Schuchardt, Der Vocakalismus des Vulgärlateins, I - III, Leipzig, 1866 -1868

SCL -Studii ?i cercetari lingvistice, Akademia Rumune, Inst. i Gjuhësisë, Bukuresht, 1950

Seidel Eugen, Elemente sintactice slave în limba româna, Bukuresht, 1958

SF -Studime filologjike, Universiteti Shtetëror i Tiranës, (vazhdim i BUST), Tiranë, 1964 e më tutje

Studime për nder të Aleksandër Xhuvani, vëllim përkujtimor botuar nga Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1986

Suciu, Diet. ist. -Coriolan Suciu, Dictionarul istoric al localit??ilor din Transilvania, I: A - N, II:M-Z, EA, 1966

??ineanu, Semasiologia - Laz?r ??ineanu, Încercare asupra semasiologiei limbii române, Bukuresht, 1887

Teaha, Cri?ul Negru -Teofil Teaha, Graiul din Valea Cri?ului Negru, EA, Bukuresht, 1961

Teodorescu, Ghe?ie, Ieud -Mirela Teodorescu dhe Ion Ghe?ie, Manuscrisul de la Ieud, EA, Bukuresht, 1977

Tiktin, DRG -Dr. H.Tiktin, Dic?ionar român-german, Imprimeria Statului, Bukuresht,1903- 1925

Todoran,Contrib.-Romulus Todoran, Contribu?ii de dialectologie român?, E?E, Bukuresht, 1984

Treimer Carl, Albanisch und Rumänisch, në ZRPh, XXXVIII, 1914, p. 385

V??nänen Veikko, Introduzione al latino volgare (në përkthim italisht), Bologna, 1971

Vasiliu Emanuel, Fonologia istoric? a dialectelor dacoromâne, EA, Bukuresht, 1968

Weigand, Ol. - Wal. - Gustav Weigand, Die Sprache der Olympo- Walachen, nebst einer Einleitung liber Land und Leute, Leipzig, Barth, 1888

Xhuvani AI., Kompozitat, ne Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe", I. Tiranë, 1972

Xhuvani,Çabej, Prapashtesat – Al. Xhuvani dhe Eq. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe,Tiranë, 1962

ZRPh -Zeitschrift für românische Philologie, hgg. v. Gustav Grober, Halle, 1877

 

 

TRANSFERIMI NE ONOMASTIKË I EMRAVE TË SUBSTRATIT

 

Fjalori autokton i gjuhës rumune zë një pozicion të veçantë në tërësinë leksikore të kësaj gjuhe. Ky konkluzion rezulton sa nga hetimi etimologjik i fjalëve përkatëse, aq edhe nga sjellja e tyre gjatë zhvillimit të përgjithshëm të gjuhës. Kështu, presupozohet se, në epokën e rumanishtes së përbashkët (periudha para ndarjes në dialektet në jug të Danubit dhe në veri të tij) pothuaj të gjitha fjalët e trashëguara nga substrati ishin të shpërndara në të gjithë territorin e gjuhës rumune, në veri dhe ne jug të Danubit). Kjo shpërndarje gjeografike është e motivuar me karakterin unitar të latinishtes danubiane ( në të cilin ka qenë integruar fondi leksikor trako-dak) dhe, respektivisht, të rumanishtes së përbashkët. Në plan jashtëgjuhësor, arsyeja e shpërndarjes së fjalëve trako-dake në të gjithë territorin e gjenezës së gjuhës rumune duhet kërkuar në unitetin e grupeve sociale të rumunëve dhe, në një kokë më të vjetër, në unitetin politik të Dakisë në kohën e Deçebalit, unitet i ruajtur dhe i konsoliduar nga romakët.

Zhdukja e mëpasshme e një numri të rëndësishëm elementesh autoktonë nga dialektet në jug të Danubit, e cila u krye paralelisht me humbjen e një numri të konsiderueshëm fjalësh me origjinë latine, shpjegohet, kryesisht, me zëvendësimin e këtyre me elementë nga gjuhët fqinje (shqipja, greqishtja e re, serbokroatishtja, turqishtja, italishtja). Në dakorumanisht, që pati avantazhin e zhvillimit si gjuhë zyrtare shtetërore (përgjithësisht, si gjuhë e një komuniteti social të qëndrueshëm), fondi leksikor autokton, si dhe ai latin, dëshmuan se ishin mjaft rezistentë dhe, në të njëjtën kohë, unitare. Rastet e sinonimisë midis fjalëve trako-dake dhe latine u ruajtën në sajë të specializimeve semantike. (Për detaje lidhur më këto probleme, shiko punimin tonë VALR, fq. 157-177).

            Rëndësia e veçantë e fjalëve rumune të substratit konsiston në kapacitetin e tyre për të krijuar, përmes parashtesave dhe prapashtesave, familje të tëra fjalësh të prejardhura. Në statistikën që kemi  hartuar për derivatet e 90 fjalëve të përbashkëta të cilat i kemi konsideruar me prejardhje të sigurt nga substrati, kemi konstatuar se i bie mesatarisht 6 derivate për fjalë-bazë, shifër e madhe kjo po të kemi parasysh se derivatet nga fjalët latine janë në një proporcion 4 me 1. Disa fjalë si mânz, copil, buz?, balt?, gard, groap?, maz?re, ra??, mo?, murg, brânz?, brâu, c?ciul?, cioar?, grumaz, m?gar etj, kanë nga 7 deri në 15 derivate.

            Në shumicën e tyre, ndajshtesat janë latine, prej nga rezulton fakti se, ka shumë mundësi, që këto derivate të jenë krijuar herët. Një dëshmi e vjetërsisë së madhe së derivateve përbën fakti se rreth 50 prej fjalëve-bazë dalin në dokumentet e vjetra deri në vitet 1600 (pa marrë parasysh këtu tekstet fetare të shek. të XVI-të). Sipas të gjitha gjasave, rreth 70 fjalë të substratit bënin pjesë në leksikun themelor të rumanishtes së përbashkët. Në rumanishten aktuale, nga këto fjalë, rreth 40 prej këtyre do të inkuadroheshin në fondin kryesor të fjalëve, gjë që do të thotë se nga dy njeri bën pjesë në rrethin  shumë të ngushtë, prej rreth 1500 unitete leksikale, të elementeve më të rëndësishëm të fjalorit të gjuhës rumune. Një cilësi tepër e rëndësishme e fjalorit autokton për nga perspektiva e pozicionit që këto zënë në ansamblin leksikor, ka të bëjë me aftësinë e tyre për t’u transferuar në fushën e emrave të përveçëm. Me këtë problem (kalimi i emrave të përgjithshëm me origjinë nga substrati në antroponimi dhe në toponomastikë) do të merremi në faqet që vijojnë.

            Kemi hetuar nga ky këndvështrim 83 fjalë nga repertori që ka përbërë objektin e studimeve tona etimologjike më të vjetra. Kemi lënë jashtë listës komplete fjalët droaie, gata, lete (îndelete), scrum dhe strepede, sepse këto nuk dalin veçse si emra të përgjithshëm. Nuk kemi trajtuar mbiemrin mare (i madh) i konsideruar si fjalë latine nga pjesa më e madhe e gjuhëtarëve), megjithëse është e njohur ne emra të përbërë që emërtojnë kodra, male, pllaja, fshatra, lumenj: Ocolul Mare “Rrethi i Madh”, Fa?a Mare “Vajza e Madhe”, Groapa Mare “Gropa e Madhe”, Valea Mare “Lugina e Madhe” etj. madje dhe Marele, i emërzuar, emërton një përrua në Dorohoi (MDGR, IV, fq. 236-237). Prania e këtij mbiemri në strukturën e toponimeve nuk është një veçori që duhet të mbahet parasysh. Specifika e tij semantike, si dhe mbiemra të tjerë të këtij tipi: mic “i vogël”, negru “i zi”, alb “i bardhë”, r?u “i keq” etj.) mare “i madh” del në emërtime topike në çdo lokalitet të vendit.

            Nuk kemi pasur si qëllim të bëjmë statistika (vetëm në disa raste kemi përdorur shifrat) prandaj kemi përdorur burime informacioni të pakta, të mjaftueshme për të demonstruar, me material të vjetër dhe të ri, transferimin në onomastikë të fjalëve të substratit (shiko bibliografinë). Na kanë interesuar, në mënyrë të veçantë, vjetërsia e emrave të përveçëm dhe hapësira e shpërndarjes së tyre. Na intereson, gjithashtu, ekzistenca e tyre në dialektet jugore. Aty ku ka qenë e mundur, kemi dhënë edhe përgjegjëset në shqip, megjithëse nuk kemi disponuar material të mjaftueshëm. I kemi dhënë variantet ashtu siç paraqiten në burimet e përdorura: p.sh. pârâu na del nëpër toponime me po ato variante me të cilat njihet si entopik: pârâu, p?râu, p?r?u, par?u; në disa fjalë është shënuar nyja –l, në të tjerat jo, këto luhatje varen nga varieteti i burimeve.

            Gjatë redaktimit të çdo kapitulli kemi respektuar një lloj radhe, d.m.th. kemi shënuar njëherë vlerat antropologjike, duke u mbështetur në faktin se, në pjesën  më të madhe të rasteve, toponimet vijnë nga emrat e personave, procesi i anasjelltë ka ndodhur rrallë, por nuk është e përjashtuar as prejardhja nga emrat e përgjithshëm, në mënyrë të pavarur, si e emrave të përveçëm, ashtu edhe e atyre të vendeve. Nuk kemi këmbëngulur mbi këtë çështje pasi raporti midis toponimeve dhe antroponimeve (me të gjitha detajet që këto implikojnë) ka qenë studiuar në onomastikën tonë (shiko studimet e fundit të Gh. Bolocan dhe të disa gjuhëtarëve nga Kluzhi).

            Konstatimi më i rëndësishëm që rezulton nga kërkimi ynë është se të gjitha fjalët e përbashkëta të substratit, me ato pesë përjashtimet, të dhëna më sipër, dalin edhe si emra të përveçëm (personash dhe vendesh). Madje edhe disa fjalë që menduam se nuk do të ishin shtrirë në fushën e onomastikës, për shkak te semantikës së tyre, figurojnë në repertorin tonë, bazuar në informacione të sigurta, si emra të përveçëm. Kështu është rasti i fjalëve: abur, bâr, basc?, druete, f?râm?, hame?, jum?tate, noian, sarb?d, sc?p?ra, stir?. Fakti që pothuajse të gjitha fjalët e përgjithshme të trashëguara nga substrati kanë hyrë në onomastikë, nuk duhet konsideruar si një dëshmi direkte e lashtësisë së popullsisë rumune në territorin në veri të Danubit. Nuk duhen nxjerrë konkluzione etnologjike të sigurta. Aftësia për t’u transferuar në onomastikë vë në dritë vlerën e madhe që ka sektori leksikor i trashëguar nga trako-dakishtja në kuadrin e fjalorit rumun. 

Pjesa më e madhe e fjalëve autoktone janë përdorur si në antroponime, ashtu edhe në toponime. Janë të pakta fjalët që kanë hyrë vetëm në njërën nga këto dy fusha të onomastikës. Kështu na dalin vetëm si emra njerëzish: Abur, Basc?, Brâu (megjithatë ne arumanisht është toponim) Ciump, Druete, F?râma, Ghiuj, Hame?, Mugure, Noian, Spânz, Sc?p?ra, Sarb?d. Për disa prej tyre kemi dyshime përsa i përket raportimit me emrat e përgjithshëm (shiko artikujt gjegjës). Vetëm si toponim, rrallë: Ceaf?. Toponimet dhe antroponimet që vijnë nga apelativë autoktonë kanë, me pak përjashtime, shpërndarje të përgjithshme, në gjithë territorin dakorumun. Është një nomenklaturë që nuk është e lokalizuar në një zonë të caktuar të vendit, siç është, p.sh. rasti i toponimeve me origjinë pecegjene dhe kumane. (emrat në –ui, -lui si C?lm??ui, Covurlui etj.), të shpërndara  në tërësi në jug: Oltenia, Muntenia, jugu i Moldavisë (shiko Conea dhe Donat, në “Contributions onomastiques” fq. 139-167).

Megjithëkëtë, duket se zona me përhapjen më të madhe të emrave të përveçëm, sidomos me toponime, të prejardhura nga apelativët me origjinë trako-dake, është Oltenia e veriut dhe e veri-perëndimit, pjesërisht Banati dhe krahina e Hunedoarës, në përgjithësi, zona e romanizuar më shumë, e cila, nga shumë pikëpamje, është edhe më konservatore. Në fakt, kjo shpërndarje gjeografike e përgjithshme, disi më e fortë në zonën e Dakisë Trajane, përputhet me atë të emrave të përbashkët të bazës së nomenklaturës onomastike. Është me interes të themi se ky sektor i onomastikës rumune mund të vihet në lidhje me fenomenin e transhumancës pastorale të dikurshme.  Frekuenca e madhe e këtyre emrave në jug të Oltenisë dhe sidomos ne lindje të Muntenisë  (zona e Buzëut) dhe në Dobroxhea shpjegohet përmes migrimeve pastorale nga zonat  malore të Transilvanisë drejt viseve ujore, në afërsi të Danubit.

Një veçori e rëndësishme e këtij fondi onomastik është se ai është i atestuar pothuaj në tërësi në dokumentet më të vjetra  të gjuhës rumune. Shumë fjalë i takojmë në dokumentet sllavo-rumune te shek.  XIV - XVI apo në dokumentet latine qe flasin për Transilvaninë  dhe për zonat fqinje, në jug dhe në veri të saj. Shumë terma hasim edhe në zonën e populluar nga të ashtuquajturit rumunë perëndimorë. Kështu, njihen prej shumë kohësh fjalët si: Baci “Bari”, Balaure “Ballauri”, Baleg? “Bajgë”, Balt? “baltë, oaz”, Bâr? “moçalishte”, Brad “Bredh”, Brânz? “djathë”, Brusture “brushtullë”, Bucur “Gëzim”, Buza “Buzë”, C?tun “Katund”, Ciut “Sytë, Shytë”, Copac “kopaçe, trung” dhe shumë të tjerë që figurojnë në listat e hartuara nga studiues të ndryshëm të elementëve rumunë të gjetura me shumicë në tekstet e vjetra latine, sllave, hungareze. Të gjitha këto dëshmojnë sa prezencën e rumanishtes në veri të Danubit, aq edhe shtrirjen etnike të rumunëve gjatë mesjetës.

            Ka shumë mundësi që këto emra të përveçëm të jenë krijuar, si antroponime, apo si toponime, që në periudhën e rumanishtes së përbashkët. Nuk disponojmë material të mjaftueshëm (të dialekteve jugore, të shqipes apo nga gjuhë të tjera ballkanike) për mbështetjen me siguri të plotë të një konkluzioni të tillë. Por jemi të sigurt se i kanë përkitur rumanishtes para ndarjes dialektore emrat e përveçëm të prejardhur nga apelativët si : baci “bari”, balt? “baltë, oaz”, buz? “buzë”, c?tun “katund”, ciut “sytë, shytë”, copac “kopaçe, trung”, curpen “kurpen”, groap? “gropë”, mal “breg”, m?gur? “mjegullë”, mo? “plak”, murg “muzg”, pârâu “përrua”, strung? “shtrungë”,  vatr? “vatër” etj. edhe pse disa prej tyre sot nuk dalin më në rumanishten në jug të Danubit.

            Dihet se onomastika është një fushë më konservatore se sa ajo e emrave të përgjithshëm. Ky parim mund të ilustrohet me elementë që figurojnë në listën tonë. Është fjala për apelativët të dala nga përdorimi apo me përdorim të rrallë, por të ruajtura mirë si emra njerëzish, siç është rasti i mbiemrit bucur, i emrit bung (derivati bunget del rrallë), dru (druete), leurda etj. Mund të konstatohet, gjithashtu, se disa emra të përveçëm dalin në krahina ku apelativi është zhdukur prej kohësh ose ku këta emra kanë një përhapje gjeografike më të madhe sesa emrat e përgjithshëm.

            Është i njohur fakti se fjalori autokton i gjuhës rumune i raportohet, pothuajse në tërësi, realiteteve pastorale, universit të jetës së thjeshtë të blegtorëve të Dakisë. Ky konstatim është i vlefshëm edhe në rastin e emrave të përveçëm. Pjesa më e madhe e emrave të vendeve (fshatra, kodra, lugina, male, pyje, lumenj) të kujtojnë ritmin e jetës pastorale të dikurshme në vise rumune. Disa fjalë, të lidhura më ngushtë me barinjtë, kanë prodhuar në onomastikë familje të pasura, më të pasura se familjet e apelative siç është rasti i Baci “bari”, Balt? “baltë”, Bâlc “moçalishte”, Bâra “Bërr”, Brad “Bredh”, Brânz? “djathë”, Brusture “brushtull”, Bucur “ bukur”, Bung “Dushk”, Buz? “buzë”, Cioar? “Sorrë”, Cioc “sqep”, Ciut “sytë”, Copac “kopaçe”, Mal “breg”, M?gur? “mugull”  etj. Po kështu, duhet vënë në dukje se në onomastikë fjalët e fondit autokton u imponuan kryesisht në formën e fjalëve të prejardhura, duke qenë se këto kishin karakter lokal, d. m.th. janë të formuara në terren rumun. Pjesa më e madhe me prapashtesa të lashta latine dhe trako-dake. Por, në përgjithësi, emrat e përveçëm të bazuara në apelativet autoktone hyjnë në sistemin e formimit të toponimeve dhe antroponimeve  rumune.

            Në rastin e toponimeve, shumë prej tyre janë fjalë të përbëra me emra dhe mbiemra të tipit: cap “kokë”, col? “cep”, deal “kodër”, fa?? “fytyrë”, izvor “burim”, munte “mal”, pârâu “përrua”, vale “luginë”, vârf “majë” etj. si dhe mbiemrat mare “i madh”, mic “i vogël”, vechi “i vjetër” etc. Duhet të kemi parasysh edhe vërejtjen, shumë të rëndësishme, se disa emra të përveçëm që përmbajnë fonetizma arkaike janë më konservatore se sa apelativet, si p.sh.: Bradz dhe Braz “Bredh” (si emër personi), Bardz “lejlek”, Brândza “djathë”, Budz? “buzë”, Grumadz “gurmaz”, Madz?re “Bizele”, Vedzure “vjedhullë”, Copaci “kopak” (njëjës), Br?na? “brez” (me -n-, krah. me shum. brane). Dalin gjithashtu, format e thjeshta Brust, Bung  (krah. me emrin e përgjithshëm brusture, bunget), të humbura si apelative, shum. Groapele (dhe njej. Gropul), njëjësi i ri Argel, theksimi i Copil etj. Siç shihet, veçoritë fonetike janë të pakta, ato takohen  (p.sh. dz-ja) edhe tek emrat e përgjithshëm në një fazë më të vjetër të gjuhës, apo sot, në të folmet periferike. Përgjithësisht, onomastika, megjithëse më konservatore, identifikohet me fushën e emrave të përgjithshëm. Kjo vërejtje është e vlefshme edhe për semantikën e këtyre fjalëve.

Ka pak fjalë emrash njerëzish, të lidhura me kuptimin e vjetër të apelativëve  apo me kuptimet e afërta të përgjegjësve në shqip. Argea “tezgjea, avlemend” p.sh. si toponim, përputhet më mirë me shq. Rragam, Rragal, duke iu raportuar vendeve me gurë. Po kështu, Balt?, B?ltina, që përdoret në Banat dhe Krishana, duket se afrohen më shumë për nga kuptimi  me shqi. baltë. Bucur, me shumësinë e derivateve dhe kompozitave, është e lidhur me siguri me kuptimin mbiemëror “i bukur”, duke e krahasuar me shq. bukur, kurse C?tun, përmes derivateve kolektive C?tunet dhe C?tuni?te, i raportohet kuptimit parësor të shq. katun “kolibe, stan, banesë”. Një vërejtje e veçantë imponohet në lidhje me emrat e përveçëm të familjeve : shumë prej tyre kanë qenë fillimisht nofka dhe llagape (disa prej tyre janë edhe sot). Me pak përjashtime, fondi leksikor autokton ruhet mirë gjatë transferimit në antroponimi nëpërmjet dy mënyrave të individualizimit: nofkave (mënyrë afektive) dhe përmes llagapeve: Abur “avull”, Aburel “avullzë”, Baciu “bari”, Balaure “ballaur”, Balig? “Bajgë”, Barz? “lejlek”, B?rzoi “Lejlek”, Bradu “Bredhi”, Brânz? “Djathi”, Brustur “Brushtull”, Bucur “Bukur”, Bungu “Dushku”, Buz? “Buzë”, Buzatu “Buzo”, C?ciul? “Kësulë” dhe shumë të tjera.

Emrat e përveçëm autoktonë ngrenë të njëjtat probleme të sinonimisë me elementët me origjinë latine si dhe apelativet (për këtë të fundit, shiko VALR, fq. 157). Disa shfaqen si shumë rezistente në onomastikë, me një aftësi të madhe fjalëformimi, me mundësi të mëdha në rastin e toponimeve referuese me diversitet entopik. Kështu janë, midis të tjerash, baci “bari” përballë p?curar “bari, çoban” dhe pastor “bari”, balt? (liqen, oaz” përballë lac “liqen”, bâr? “dele” përballë oaie “dele”, brânz? “djathë” përballë ca? “djathë”, bucur “bukur” përballë frumos “(i) bukur”, copaci “trung, kopaçe” përballë arbore “trung, pemë” dhe lemn “dru”, mal “breg” përballë ??rm “breg”, munte “mal”, mo? “plak” përballë b?trân “plak” etj. Superioriteti i këtyre elementëve të substratit ndaj sinonimeve latine shpjegohet, sigurisht, me specializimin semantik të të parave që ka ndodhur ne gjuhën pastorale, gjë që ka bërë që raportet e sinonimisë të jenë vetëm të pjesshme.

            Dhamë në këto faqe vetëm disa nga konsideratat me karakter të përgjithshëm në lidhje me transferimin në onomastikë të fjalëve të fondit autokton të gjuhës rumune. Interpretime të detajuara i kemi dhënë në përmbajtjen e çdo kapitulli. Nga ekzaminimi global i materialit që kemi pasur në dispozicion rezulton se fjalët nga repertori etimologjik trako-dak, me gjegjëse në shqip, kanë një statut shumë të rëndësishëm në ansamblin e fjalorit të rumanishtes, gjë që ka lejuar shtrirjen e tyre në onomastikë, proces i ndodhur herët në të gjitha zonat e vendit (me preponderencë në zonën e romanizimit intensiv).

 

 

Abur “avull”, si em. fam., figuron në Librin e të Abonuarve në Shërbimin Telefonik (shkurtimisht do ta shkruajmë LT “Libri Telefonik”)  me këto forma: Abur, Aburei, Aburel. Nuk e kemi hasur si emër topik.

Argea “ragëlia”, si apelativ, qarkullon sot rrallë sidomos në gjuhën popullore. Por është mirë i atestuar në toponimi: një fshat Argeaua në Tekuç, tjetri në Putna, Argeaua de Jos “ Arxhea e Poshtme”, Argeaua de Sus “Arxhea e Sipërme”, dhe Argeaua de Mijloc “Arxhea e Mesme” në Neamc, mali Argel në Musçel, tjetri Argelele, në Gorzh (Ha?deu, EMR, II, fq. 313-314); MDGR, I , fq. 104; Iordan, Top. Rom. Fq. 497, Argele, Varful Argelelor, pyll dhe kullotë në Banat (DTB, fq.22). Nga em. top. rrjedh em. fam. Argeanu, rrallë (DNFR). Në Shqipërinë e veriut gjendet si emra vendesh Rrgal e Madhe, Kodra Rrgalave, Rragam, zona malore me gurë. (Çabej, SF, 3, 1965, fq. 71-72). Nga krahasimi me shqipen duket se në toponiminë rumune argea fillimisht ka pasur kuptimin e “vend me gurë të mëdhenj, vend i varfër për bujqësi, shkëmb” (shiko Çabej, S.Gj., II, fq. 94).

Baci “bari” del në LT rreth 260 herë, të cilave u shtohen si mbiemra familjesh derivatet: B?ceanu, B?cel, B?cescu, B?cil?, B?ciuca, B?ciulescu. Forma të tjera: B?cia, B?ci??, B?ciucu, B?ciu? (shiko dhe DNFR). Sigurisht, disa prej tyre, siç është rasti i formës bazë Baciu, janë përdoru fillimisht si llagape që shprehnin një zanat (shiko CL, XIV, 1, 1969, fq. 117, aty edhe del B?ciulea, bashkëshortja e bariut; shiko edhe Pashka, në Olt, fq. 166). Në toponimi, fshati Baciu në Sëçele, një katund në Vlashka; të njëjtin emër ka një liqen i vogël në Konstancë, një lum dhe një përrua në Musçel. Si toponime gjejmë edhe derivatet B?ceasca, fshat në Musçel, B?ceni, katund në Buzëu, B?ce?ti, komunë në Gorzh dhe një tregth në Roman, B?cioiul, fshat në Tekuç, B?cioaia , kodër në Neamc (MDGR, I, fq.262-264). Përmes blegtorëve transilvaninanë, kjo fjalë ka hyrë edhe në toponiminë e Dobroxhies: Dealul Baciului “Kodra e Çobanit “, në Medxhidia (ibid., fq. 189).

            Atestimet janë të hershme: fshati B?ce?ti në Moldavi i atestuar më 1468 si dhe Baciul si emër personi i atestuar më 1488 në Munteni (DERS, fq. 9). Ha?deu vëren se atestimi më i vjetër është aty nga fillimi i shek. të XIII-të (EMR, II,); po kështu edhe Draganu (Rom., fq. 69, 443) e gjen këtë fjalë në Panoni, në Kroaci etj. Megjithëse ky term është konkurruar që në kohën e rumanishtes së përbashkët nga sinonimet p?stor dhe p?curar, me origjinë latine, dhe më vonë edhe nga cioban, term oriental, apo edhe nga termi oier, fjalë e krijuar në rumanisht, baci u ruajt dhe u imponua në onomastikë përmes specializimit semantik me të cilën u trashëgua: “më i madhi i çobanëve, ai që përgatit djathin në stan”.

Balaur(e) “ballauri”. Në antroponimet Balaur(e), Balaurea, Balaurescu, duhet të shtojmë Bal?, Bala, Balu (Për lidhjen etimologjike midis bala dhe balaure, shiko VALR). Në toponimi, emërton  fshatra, male, kodra, lugina, ujëra: Balaurul, B?l?urelul, Gura V?ii Balaurului “Goja e Luginës së Ballaurit”; M?gura Balaurului “Mugulla e Ballaurit”, Muchea Balaurului “Maja e Ballaurit”, Valea Balaurului “Lugina e Ballaurit” (Iordan, Top. Rom. Fq. 245; MDRG, I, fq. 212); Dealul Balului “Kodra e Balit” në malet Apusen (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 83); ndoshta edhe Bala, fshat në Mehedinci (mund të jetë edhe sllave, fillimisht nga një Beala “Agim”, në shek. e XV-të, cf. Bogrea, DR, I, fq.211), B?le?ti në Gorzh etj. Për atestime të vjetra të antroponimeve, shiko Ha?deu, EMR, III, fq.446; DERS, fq.11. Balaura është e njohur edhe në onomastikën arumune (Capidan, DR, II, fq. 810), prej nga ka hyrë, përsëri si antroponim, në greqisht. Emri bular i arumanishtes nuk e kemi hasur në onomastikë.

            Balig? “bajge” është i njohur si nofkë në të folmet lokale. Në LT figuron si mbiemër fam.Baligoi. Me vlerë toponomastike njihet një fshat B?lego?i  në vitin 1545, (DERS, fq.14, shiko dhe D. Bogdan, Glosar, fq. 231 në trajtën Belego?i në vitin 1589); gjithashtu një lumë B?ligoasa (Poghirc, Phil. et. ling., fq/ 369). Në MDGR, I, fq. 215, 197, janë regjistruar fshati Baliga nga Vaslui, çifligu B?ligelul dhe maja B?ligoasa në Buzëu, si dhe fshati Baligosi në Brëila. Ka shumë mundësi që transferimi në toponimi i kësaj fjale të jetë realizuar në këtë rast me ndërmjetësinë e një nofke apo një llagapi. Por nuk përjashtohet as origjina metaforike, duke pasur parasysh ngjyrën e verdhë të terrenit dhe te prurjeve të ujit.

Balt? del në antroponimi me format: Balt?, Balte?, B?lteanu, B?ltenoiu, B?ltescu, B?ltog, B?ltoiu, etc. të cilat rrjedhin, evident, nga emrat topikë, duke qenë se këto janë tepër të përdorur a, si me formë të thjeshtë, ashtu edhe të përbërë apo si derivate. Ato janë të përhapura në gjithë sipërfaqen e Rumanisë si emra fshatrash, kodrash, luginash, oazesh, liqenesh, përrenjsh, moçalishtesh: Cetatea de Balta “Kalaja e Baltës”, Baltacul, Baltina, Baltoiu, Balta?i, Balteanca, B?lteni, B?lti?ul, Bâl?i, B?lta, Balti?oar? (Iordan, Top. Rom., fq. 53, shiko edhe Potrovici, SDT, fq. 145-146). B?ltan, B?lateanu, B?lt??elele, B?ltina, B?ltoc, B?ltonita, B?l?u (DTB, fq. 51-52).

            Në MDGR, I, fq. 221-236, janë regjistruar jo më pak se 104 emërtime me Balta apo fjalë të përbëra me Balta, të cilave u shtohen 60 derivate. Është për t’u theksuar se në hidronimi Balta emërton shpesh ujëra rrjedhëse, një përrua, një luginë, një kënetë. Në disa raste, shumë rrallë, siç është Balta në Krishana, emërtim i një vendi kënetor  apo Baltina “vend me ujë” në Banat, termi rumun duket se afrohet më shumë për nga kuptimi me përgjegjësen shqipe baltë. Në arumanisht ekziston Balt?, B?l?âle, mal dhe lumë (Capidan në LL, III, 1946, fq.5; shiko dhe L. Marii në CL, XVI, 1, fq. 187, ku shënohen edhe në meglenorum. Balta-Mare “Këneta e Madhe” dhe Balta-Mica “Këneta e Vogël”. Për shembuj të tjerë shiko Capidan, Megl., III, fq.32).

            Balta është i atestuar si toponim që në fund të shek. të XV-të: Balt?, B?ltenii, B?lte?tii, emra fshatrash (DERS, fq.11). Ka gjasa të ketë atestime edhe më të vjetra, madje të shek. të XIII-të. Në dokumentet latine mbi Transilvaninë, Dr?ganu (Rom. Fq. 447) vëren një formë Bolta të vitit 1261, e interpretuar si Balta. Tek shqiptarët gjendet fshatrat  Beltoja (afër Shkodrës) dhe Bulticë (afër Tiranës, BUST, 4, 1960, fq. 40); gjithashtu em. top. Baltëza. Me prapashtesën –zë (Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 109); në Labëri  gjendet : Balt e Bardhë, i përbërë si rum. Balta Alb? “Moçalishte e Bardhë”. Për atestime topike në trakisht dhe në ilirisht, shiko Deçev, Thrak. Spr., fq.122; Pogjhirc, në ILR, II, 1969, fq. 328.

        Barz(?) “lejlek” del si mbiemër fam. Me format: Barza, Barz?, B?rzoiu, B?rzeanu (DNFR), Barzea, Barzu, B?rza, B?rzan, B?rzila, B?rzuica (DOR), Barzan (Conea, Vrancea, fq.80), B?rzoanc? (Pa?ca, Olt., fq.173). Disa nga këto, siç është rasti i Barzu, e kanë prejardhjen direkt nga mbiemrat, të tjerat (p.sh. B?rzoiu) vijnë nga emri i shpendit që emërton kjo fjalë “lejlek”, emër i cili është dytësor, kurse, disa të tjera, nga toponimet. Vetëkuptohet se antroponimet, me përjashtim të atyre që shpjegohen nga emrat e vendeve, kanë qenë në fillim llagape. Dhe sot, një derivat ca Bardon del si llagap në Berzovia (CL, VII, 2, 1962, fq. 330). Barz? e ndeshim, më herët, në një dokument sllav të vitit 1590, i gjetur ne Rumani (DERS, fq. 12); sipas Drëganit (Rom., fq. 395), Bardz është i njohur si emër personi më 1566.

            Në toponomastikë, ashtu si edhe në antroponimi, kjo fjalë është relativisht e rrallë: Barza, fshat në Hunedoara dhe në Gorzh, katund dhe përrua në Teleorman, brinjë kodre në Vëlçea (MDGR, I, fq. 244), B?rzuica, kodër në Peshtishan, Gorzh, katund në Romanac (ibid. Fq. 334), Dealu Berzii “Kodra e lejlekut”në Gorzh. Përfaqësimi i dobët në onomastikë i barz, barz?, shpjegohet nga konkurrenca alb “i bardhë” prejardhur nga latinishtja, përballë të cilit termi i substratit (si emër i përbashkët është më i përdorur në Munteni) është tërhequr shumë. Në arum. quhet Barza një mal afër Tiranës (Capidan, LL, III, fq. 54). Në shqip kalimi i fjalës bardh në onomastikë është më i zakonshëm se sa ne rastin e rum. barz(?), sepse në shqip mungon një konkurrencë sinonimike e tipit të rumanishtes; barz? - alb. Si emër personi, Bardhë fem., Bardhok mashk. janë të shpeshta në Dibër (BUST, 4, 1963, fq.141; shiko dhe Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 105: Bardhushe, emër njeriu dhe emër toponimik në Dibër). I përhapur është edhe emri i fshatit Barç (në Skrapar) etj. nga bardhë me prapashtesën –ç (SF, 3, 1989, fq. 121). Një fshat Barzan është atestuar më 1497 në Mal të Zi (Ajeti, SF, 3m 1974, fq. 17). Janë të zakonshme në zona të ndryshme të Shqipërisë, si emra personash, fjalët Bardhi, Bardhaj, Bardhej (BSS, 4, 1956. Fq. 104), Bardha fem., Bardhan,  Bardhec, Bardhim, Bardhuk, Bardhush (të prejardhura  me prapashtesa, (shiko Palok daka, SF, 3, 1970, fq. 150). Autori i veprës Dictionarium latino-epiroticum, Roma, 1635, është Franciscus Blancus (alias: Frangu i Bardhë). Me sa duket, gjithashtu, se emri i humanistit të shquar shkodran të shek. të XV-të, Marinus Barletius, është, në fakt, Bardheci (Çabej, Rev. Shkodra, 1, 1964, fq. 19; Injac Zamputi, SF, 3, 1970, fq. 171). Siç dihet, ky emër është i njohur në ilirisht: Bardus, Bardylis, (Krahe, Lexicon altillyr. Personennamen, fq. 17).

            Në fushën e toponimisë japim si shembull Gur i Bardh, fshat në Mat (BUST, 3, 1963, fq. 271); Bardhaj, fshat afër Shkodrës (SF, 3, 1974, fq.50). Është për t’u shënuar toponimi Bardhan(j) dhe Barzanj, me një z, një variant më i vjetër, (nga Bardh me prapashtesën –an(j), është shumë i përhapur në territorin shqiptar (Idriz Ajeti, në Studime për nder të Aleksandër Xhuvanit, Tiranë, 1986, fq. 350). Basc? “bosht leshi” është atestuar si emër i përgjithshëm në dakorumanuisht  vetëm një herë, kështu që s’mund të flitet për mundësinë e transferimit në onomastikë. Megjithatë, në Kodin e Abonentëve Telefonikë gjejmë emrin Basc? (mund të ketë qenë Bâsc?, nga emri i lumit në Buzëu ose një variant femëror i Bascu-t, i cili rrjedh nga gr. Baskos, Bascou). Iordan (DNFR) raporton edhe për mbiemrin familjar Basc? nga emri i përgjithshëm i substratit  basc? (i gjithë leshi që ka një dele e vetme); shiko edhe P?tru?, Studii, fq. 177, 179, ndoshta nga Basu, me origjinë bullgare.

Bâlc “moçalishte” njihet si antroponim në variantet Bâlca, Bâlcan, Bâlcu, ndoshta edhe tek B?lcescu (ky i fundit, sipas Cihakut). Por Ha?deu, EMR, III, fq. 624, 626, e konsideronte rrënjën e Balc të ndryshëm nga bâlc. Në toponimi ky term është më i përhapur, madje në gjithë vendin, jo vetëm ne Moldavi (ku entopiku balc është i njohur, sidomos, në zonën lindore të vendit),duke emërtuar, përgjithësisht, emra moçalishtesh apo lugina, përrenj etj., por edhe fshatra: Bâlc, Bâlcoiul, Bâlcul, Dealul Baâlcului, Valea Bâlcului (Iordan, Top. Rom., fq. 54, ku shtohet në shënime si të mundshme : Bâlca, Izvorul Bâlcilor, B?lcu?a, B?lcoaia, B?lcoiul, Dealul B?lcilor, B?lciuca, Valea B?lciului. Në pjesën më të madhe janë emra ujërash, të regjistruara në NDGR, I, fq. 292-293, 440-441; shiko Poghirc, Phil. et ling., fq. 368); Bâlca, emra vendesh në Putna (Ha?deu, RMR, III, fq. 625), Bâlcu, mal në Apuseni (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 83). Bâlc, katund në Krishana (Suciu, Dict. Ist., fq. 82; tek Teaha, Cri?ul Negru, fq. 131: Bâlc).

Bâr “bërr” pasthirmë, presupozon një emër bâr?, që do të ketë pasur kuptimin  “dele”, që këtu derivatet bârâiac “qengj”, dhe a bârâi “mënoj delet duke u thirrur bër”. Besoj se Ha?deu ka të drejtë të bëjë lidhjen e bâr me një numër të madh emrash të përveçëm, siç janë antroponimet Bâra, B?ra, B?rila, B?roaie, Bârc?, Bârlea etj. (EMR, III, fq. 586-588). Bâra e kam të njohur si llagap në Peshtishan, Gorzh, kurse si mbiemër familjar është regjistruar në Vrançea (Conea, Vrancea, fq. 78) dhe në Fëgërash (Pasca, Olt., fq. 170)aty edhe Barcea, Barcea)), në Luginën e Zhiut del si mbiemër familjar B?r?iac (CL, VI, 1961, fq. 177). Si mbiemër personi (madje edhe si emër), Bâra është i atestuar në dokumentet e vitit 1437 dhe 1485, ndërkohë që Bârul është atestuar më 1489 (Patrut, Onom. Rom., fq. 39-40) po aty fq. 95-96 lexojmë toponimet: Bârla, Bârlea rrjedhin prej së njëjtës rrënjë: Bâr. Do të fusnin këtu edhe emrat e personave Bârca?u, Bârceru, Bârcu, Bârco?, të cilat kanë hyrë edhe në toponiminë e Banatit (DTB, fq. 87-88).

Bâra është emri i disa fshatrave në Bakëu, Ilfov. B?r??ti është një toponim shumë i shpeshtë në Munteni dhe Moldavi. Bâranul është një fshat në Dolzh, Bârâiacul është një katund në Mehedinti, Dealu Bârâiacului, në Ponoare të Mehedincit. Bârca, Bârcul, Bârle?ti (Berle?ti) janë emra fshatrash. (MDGR, I, fq. 376-380, 445-452).

Kjo lloj përhapje e gjerë onomastike nuk mund të formohej veç nga një emër (bâr?), e cila, duke u përdorur fillimisht si llagap, u imponua në dy sektorët e tjerë të onomastikës. Brad “bredh” është shumë i shpeshtë në antroponiminë dakorumune.  Në Kodin e Abonentëve Telefonikë del 74 herë Brad dhe Bradu, pastaj edhe derivatet Bradea, Bradzi (një formë shumësi?), Br?d??ean(u), Br?dean(u), Br?descu, Br?dil?, Br?di?, Br?di?teanu, Br?dule?, Br?du? dhe Brazu. Kjo e fundit është një formë që na siguron mbi ekzistencën e variantit të origjinës braz (prej të cilit i rindërtua, herët, njëjësi brad), e krahasueshme me shqipen bredh (<*bradh < * braz). Sigurisht, brad u bë emër personi duke kaluar fillimisht si llagap. Në rastin e disa derivateve të mësipërme, duhet të nisemi, sigurisht, nga emrat e vendeve.

            Në të gjitha zonat e vendit, më së tepërmi, në ato malore dhe në vendet e transhumancës pastorale, janë të shumta emrat e vendeve të banuarra (fshatra, komuna, qytete), ujërash, luginash, kodrash, malesh, çukash, burimesh, të dhëna me Brad si dhe fjalë të përbëra me këtë fjalë: Brad(ul), Braduri, Brazi, Br?d??eana, Br?d??elul, Br?deanca, Br?deanul, Br?de?ti, Br?detul, Br?de?ii, Br?diceni, Br?dice?ti, Br?di?orul, Br?di?elul, Br?doanea, Br?dule?ul, Br?du?u (MDGR, I, fq. 582-607), Iordan, Top. Rom, fq. 61; shiko dhe DTB, fq. 121-124). Për t’u shënuar është edhe shumësi asnjanës Braduri, emër lumenjsh (Poghirc, Phil. et. Ling., fq. 383). Nuk është e përjashtuar që në fjalët e përbëra Col?ul Brazului “Cepi i Bredhit” (në Fëgërash) dhe Teiul Brazului “Bliri i Bredhit” (në Romanac), të cituara nga Iordan (fq. 356), të kemi të bëjmë jo me një variant të mbiemrit breaz “pikalosh”, por përsëri me formën e lashtë braz të emrit brad “bredh”.

            Në arumanisht dalin; Br?detu, fshat në Zagori, Bradoya, Bradzi, kodra (Capidan, LL, III, 1946, fq. 56-57), kurse ne meglenorumanisht, ku apelativi brad ka humbur, janë të njohura emrat topikë Bradz dhe Br?de? (Capidan, Megl., III, fq. 44). Mundt të shtohet Bradel, emër vendi tek vllahët jugorë të shek. XIV-të (Ha?deu, AIR, III, 1867, fq. 169-191, shiko dhe Dragomir, Vllahët, fq. 50, 59; këtu gjejmë edhe Bradar, Bradi?, fq. 69).  Kjo fjalë ka hyrë edhe në onomastikë nga disa gjuhë fqinje (shiko Dr?ganu, Rom., indice, Rosetti, ILR, fq. 391). Përhapja e gjerë e toponimit Brad në rumanisht (gjë që nuk ka ndodhur ne rastin e shqipes bredh, përveç disa rasteve: Gropa e Bredhit, pyll në Skrapar, SF, 3, 1989, fq.115)  do të ishte një tregues se në epokën dake, pyjet e haloreve tek ne kanë qenë më mirë të përfaqësuara se sa në epokat e vonshme (H. Daicoviciu, Materiale, 6, 1959, fq. 346).  Përsa i përket shqipes, shënojmë, midis të tjerash, se emri i vërtetë i letrarit Naum Veqilharxhi, pjesëmarrës në revolucionin e Tudor Vladimirescu-t, ishte Naum Panajot Bredhi. Ka mundësi që Bredhi të jetë gjegjësja e rum. Bradu.

Brânz? “djathë” ndeshet shpesh si mbiemër familjeje, sidomos në formën e derivateve. Në LT gjejmë: Brânza, Brânzac, Brânzan, Brânzaru, Brânz?nescu, Brânz?niuc, Brânzea, Brânzeanu, Brânzei, Brânzescu, Brânzeu, Brânzil?, Brânzoi, Brânzoiu. Përveç kësaj tek Iordan (DNFR) gjejmë: Brândza, Brândzaie, Brânza?, Brânz?u, Brânzica. Në fshatra e komunës Peshtishan, Gorzh, janë të shumta familjet që kanë mbiemrin Branzan. Si llagap: Brânza, Brânz?, mundet edhe Brânda (Petrovici, ALR, II, fq. 58, 65, 38, në rrethet Alba, Hunedoarea dhe Arad. Në Krishana, Brânda është mbiemër familjeje; (Teaha, Cri?ul Negru, fq. 145; për atestime të vjetra të Brânda, shiko DOR).

            Në toponimi hasim Brânza, mal në Neamc dhe pllajë në Suçeava, Brânzan, kodër në Vëlçea, Brânzari, fshat në Rëmnikul Sërat, Brânzanii, fshat në Mehedinc, Brânzea, mal në Buzëu etj. (MDGR, I, fq. 649) Brânzani, një pjesë fshati, Brânzaru, rrugicë, Brânz?u, fushë, Brânzela, pyll, të gjitha në Banat (DTB, fq.131). Shënojmë këtu emrat e fshatrave Brânzari në Arxhesh dhe në Fokshan, të prejardhura nga emri përkatës i djathëbërrësit. Në Nësëud, emër vendi Fa?a Brânze?ti “Fytyra Brënzeshti” (Giuglea, Cuv. Rom., fq. 337). Në arum. Brândza haset si mbiemër familjeje (P.Papahagi, DR, IV, fq. 1499).

            Atestimet më të vjetra si emër personi janë të vitit 1573: Brândza Veche në krahinat rumune dhe në vitin 1576 Moldavi: Brândza (Rosetti, ILR, fq. 253). Si emër fshati del që më 1490, në një dokument i gjetur në Moldavi (D. Bogdan, Glosa, fq. 231; Muhaila, DRV, fq. 79). Si toponim i prejardhur Brânzoaie del që në vitin 1560. Brânza ka hyrë, sigurisht, nga barinjtë dhe në gjuhët fqinje (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 54). Brâu “brez” ndodhet në rrënjën e antroponimeve të gjetura në LT Br?na?, Br?nete, Br?nici, Brâna?, Brânariu, Brânaru, të gjitha me -n- të ruajtur, gjë që do të thotë se  këto janë formuar më herët. Iordan (DNFR) regjistron dhe derivatet Brâulete dhe Brâu?or. Si toponim: Brâna?i është një emër vendi në fshatin Steyharu të Mehedincit. Mund të shtojmë se, tek fërshërjotët, emri B?rru Mare (me rn>rr), dhënë një pylli në komunën e Plasës në Shqipëri (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 54).

Brustur(e) “brushtull” është i njohur si emër familjeje: Brustur, Brustureanu (ky i fundit nga një toponim). Si emër vendesh (male, ujëra, lugina, fshatra), kjo fjalë është i atestuar që në shek. e XVI-të: Brusturii, Brusturoasa (D, Bogdan, Glosar, fq. 133, shiko edhe DERS, fq. 24). Derivate të shumta (pothuaj të gjitha me prapashtesa latine) janë regjistruar në MDGR, I, fq. 661-663 nga Iordan (Top. Rom., fq. 62): Brustura, Brusturata, Brustureanca, Brusturei, Brusture?ul, Brusturetul, Brusturi, Brusturi?ul, Brusturoasa, Brusturoesul dhe, sigurisht, Brustur (ul), të përhapura në gjithë territorin e vendit. Një vëmendje të posaçme meriton top. Brustura, i formuar me prapashtesën toponimike –a, nga një emër personi Brusture (Pu?cariu, DR, II, fq. 532, ku citohen shembuj të ngjashëm si: Arbora, Boura, Bujoara, Busuioaca, C?rbuna, Jidova, Taura etj.). Përsa i përket Brusturata, Pa?ca (DR, VIII, fq. 95) beson se përmban prapashtesën kolektive me origjinë latine –eta; shembuj të ngjashëm: Albinata, Bumbata, Casata (nga casa “shtëpi”) etj. (shiko edhe ç’është thënë për C?ciulata). Duhet theksuar se shumë prej tyre, sidomos ato që kanë formën e shumësit Brusturi, dalin shumë herët në krahinat transkarpatike. (shiko Suciu, Dict. Ist., fq. 170).

            Ndeshim edhe një formë me rrënjën e vjetër Brustul, emër uji (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372, i cili e konsideron të gabuar se mund të jetë një haplologji). Buc del si emër familjeje me format: Bucu, Buculeanu, Buculei, Buculescu, Buculesei, Buculete, Bucule? (DNFR). Buc del si emër personi në Bihor. Duhet parë me një farë  dyshimi këto fjalë, sepse ka mundësi që në marrëdhënien derivative të jetë përfshirë rrënja e buca (nga lat. bucca) ose madje e buc “ah” (sllav), i përdorur, rrallë, në zonat malore të vendit.

Bucura “bukur”. Niset nga mbiemri bucur (i krahasuar me shq. i bukur) i cili presupozohet se qëndron në bazë të foljes a se bucura “gëzohem” dhe emrit bucurie “gëzim”. Mbiemri me kuptimin “i bukur”, duhet të ketë ekzistuar në rumanishten e përbashkët. Sot ruhet i emërzuar dhe vetëm në kategorinë e emrave të përveçëm. Si antroponim është shumë i përdorshëm në rumanishten e sotme. Në LT janë të regjistruar mbi gjashtëqind persona me mbiemër Bucur apo me derivatet e tij: Bucura, -a?, -e, -eanu, -ei, -el, -enci, -enciu, -esc, -escu, e?teanu, -i, -ica, -oaia, -oiu. Shtojmë formën arum. Bucurlu (Caragiani, Studii ist. as. Rom. Din Pen. Balc., fq. 53). Është evidente, se disa prej tyre vijnë nga emrat e lokaliteteve. Transferimi në antroponimi i bucur është kryer prej kohësh përmes vlerave si llagap në gjuhën baritore. Nuk po ndalemi tek fakti se Bucur është i përdorur si emër (shiko p.sh. Desu?ianu, Ha?eg, fq 73, Pa?cu, Olt, fq. 190).

Bucur është i shpërndarë edhe në toponimi, sidomos në fjalë të përbëra që emërtojnë fshatra, kodra pyje etj.: Bucur “Bukur”, Movila lui Bucur “kodërza e Bukures”, Dealul Bucurului “kodra e Bukurës”, Lacul Bucura “Liqeni i Bukurës”, Bucura B?trân? ”Bukura Plake”, Bucuroasa, Bucure?ti “Bukuresht” (Densu?ianu, Urme vechi de limba in toponimia romaneasca, në Studii de Filologie romana, Bukuresht, 1898, fq. 1-16, shiko dhe Opere, I, Bukuresht, 1968, fq 467), Bucuroaia, (Iordan, Top. Rom., fq. 179; Petrovici, DR, X, fq. 538). Në Mehedinci ekziston komuna Bucura, në Gorzh Bucureasa, kurse në Arzhesh Valea Bucurii “Lugina e Bukurës”, përrua dhe luginë (Noise, Toponimie si istorie argeseana, 1992, fq. 73). Disa fshatra në Fëltiçen, Tekuç, Teleorman, Valcea, Rm. Sarat quheshin Bukure?ti (MDGR, II, fq. 35). Në Banat gjejmë Bukure?ti, Bucure?tiu Nou “Bukureshti i ri”, pjesë fshati: Bucurosu, burim: Bucurosoanea, përrua: Bucurusu. Në Mehedinc gjejmë Dealu Bucurestilor “Kodra e Bukureshteve”. Tek vllehtë e Sërbisë mesjetare janë të njohura  fshatrat Bukurevac dhe Bukurica, si dhe lugina Bukurovska Reka, të formuara nga emri i personit Bucur; shiko, Dragomirm Vlahii, fq. 54.

            Treguesit mbi vjetërsinë e atestimit të kësaj fjale janë të shumtë. Bucur dhe Bucura dalin si emra personash në tekstet sllave të shek. XV-të (Ha?deu, AIR, I, nr. 12, 31 tetor 1864, fq. 89). Forma femërore Bucuria, emër ky plotësisht identik me formën femërore të shqipes Bukuria, është i atestuar në të njëjtat tekste të vitit 1572 (DERS, fq. 26), kurse Bucureasa është atestuar që në 1528 (D. Bogdan, Glosar. fq. 134). Është atestuar një fshat me emrin Bucure?ti afër Bradit më 1464 (Suciu, Dict. Ist., fq. 109); shiko dhe Frâncu, Candrea, Rot., fq. 83). Në studimin e shkëlqyer të Densushianut, janë dhënë atestime shumë më të vjetra: në një dokument sllav të vitit 1222-1228 flitet për katër barinj vllehë me emra Bukur dhe Bukor. Kurse në dy dokumente hungareze (sigurisht, në latinisht) të vitit 1075 dhe 1124 flitet për një lumë Bucur, për të cilin Densushianu mendon se s’mund të jetë veç fjala rum. Bucur. Mund të nxirret që këtu konkluzioni i pranisë së gjithëkahershme të rumunëve në Transilvani.

            Në shqip është i zakonshëm emri femëror Bukuria, forma mashkullore Bukurosh si dhe fem. Bukuroshe. Afër Shkodrës ekziston një fshat Bukurisht. Në Mat gjejmë Fusha e Bukur (BUST, 3, 1963, fq. 274). Është me interes të përmendim në mbyllje një vërejtje që Pushkariu ia ka komunikuar Shtefan Pashkës: “Në disa krahina, siç është p.sh. ajo e Brashovës , është si zakon që një fëmijë, para se të pagëzohet, të mbajë emrin Bucur, kurse vajza Bucura, megjithëse, ky emër nuk është nga më të përdorshmit në antroponiminë lokale”. (Pa?ca, Olt, fq. 182; në fq. 190, autori vëren se Bucur dhe Bucura janë atestuar, megjithatë si emra pagëzimi që nga shek. i XVI-të). Zakoni për ta uruar foshnjën “të jetë i bukur”, duke iu dhënë emri Bucur deri në momentin e pagëzimit, kur merr një emër të krishterë, ka shumë mundësi të ketë rrënjë të lashta, në besimet e geto-dakëve.

            Bucur është bërë emër i përveçëm që përpara periudhës së rumanishtes se përbashkët. Në konkurrencë me sinonimet mu?at “i bukur” dhe frumos “i bukur” , Bucur është më i qëndrueshëm në antroponomastikë se sa sinonimet e tij. Bung(et) “bungë, dushk”. Megjithëse Bung “dushk” si emër i përgjithshëm nuk ekziston më sot, në onomastikë  ky term haset shpesh. Mbiemrat familjarë si Bungu, Bungescu, Bungeanu, Bungilç, Bunget, Bunge?, Bunge?ea, Bunge?eanu, Bungoiu, hasen në mënyrë të zakonshme. Disa prej tyre si Bungeanu, Bungescu, Bunget, vijnë nga emrat e vendeve.

            Me vlerë toponimike e gjejmë në të gjitha zonat e vendit, duke emërtuar fshatra, përrenj, kodra, pyje: Bungale?ti (ndoshta derivat nga një emër personi Bungal?), Bunge?i?a, Bungetul, Bungeni, Bungelatul, Bunge?ti (kjo vjen nga emri i personit Bungu), Bunge?ani, Bunge?i, Bunge?oaia (Iordan, Top. Rom. Fq. 69, shiko dhe MDGR, II, fq 75). Në toponiminë e Oltenisë veri-perëndimore janë të njohura Bungu dhe Bunga, emërtime pyjesh dhe kodrash, Dealu Bunget në Vëlçea (me theks në rrokjen e parë). Në Shqipëri shënojmë toponimet Bunga e Re, Bunga e Vjetër (BUST, 4, 1960, fq.77), Bung’e Shtanasit, në zonën e Elbasanit (Dialektologjia shqiptare, V, 1987, fq. 144).

Buz? “buzë”. Si gjithë fjalët që emërtojnë pjesë të trupit, buza, se bashku me derivatet e saj, ka hyrë thellë në onomastikë. Në LT gjejmë: Budz, Buz, Buza, Buzac, Buzagiu, Buzan, Buza?, Buzata, Buzatoiu, Buzatu, Buz?, Buz?murg?, Buz?rea, Buzea, Buzescu, Buzic?, Buzil?, Buzoiu, Buzuloiu, Buzura. Tek Iordan (DNFR) shfaqen : Buzaia, Buzalan, Buz?uscat?, Buzec, Buzecan, Buzelan, Buzelovici, Buziloaiei, Buzulea. Në arumanisht gjejmë Budzia si mbiemër familjar (P. Papahagi, DR, IV, fq. 1499). Është për t’u shënuar varianti me dz (dhe Budzala, mbiemër fam: në Karash –Severin, Petrovici, ALR, II, fq. 17), tregues ky i vjetërsisë, gjithashtu, dy fjalët e përbëra me murga dhe me uscat?, të cilat kanë paralele identike në shqip si tip formimi “buzëshkreta” dhe buzëthara” Në Haceg Buzurea dhe Buzurica janë emra delesh, kurse Buzuru është emër cjapi (Densu?ianu; Ha?eg, fq. 82, 83).

            Buz? është prezente edhe në toponimi duke emërtuar fshatra, pyje, lumenj: Buza Plaiului, Buzi?oarele, Buzatul, Buzoaia, Buze?ti etj (Iordan, Top. Rom. fq. 19, sipas MDGR, I, fq. 95-96), Buza, Buza Piscului (Giuglea, Fapte, fq. 177, 179; shiko dhe DTB, fq. 149-150). Disa, në origjinë, janë metafora, të tjerat rrjedhin nga emra personash.  Ne lidhje me vjetërsinë e termit, shiko me parë DERS, fq. 30: antrop. Budz?, Budzat, top. Budza?ii, Budze?ti, te atestuara ne shekullin e XV-të (shiko Rosetti, ILR, fq. 247, emra te përveçëm te vjetër me dz: Budza Gruiului, Mih?il? Budzea, Mihul Budzat; nga nofka Budzatu ka dale patronimiku Budzaton, në Banat, (Petrovici, DR, V, fq.578). Një fshat Buza, afër Gherla-s, ka ekzistuar që nga viti 1220 (Suciu, Dic?. Ist, fq. 115; për atestime të mundshme të shek. XIII, shiko dhe Draganu, Rom., fq. 139; Patrut, Onom. Rtom, fq. 41). Ne shqip Buza del si toponim në Dibër (BUST, 4, 1963, fq. 143).

C?ciul? “kësulë” si emër familjeje (fillimisht si mbiemër) qarkullon dendur ne onomastiken aktuale: C?ciul?, C?ciularu,  C?ciuleanu etj. Dr?ganu (Rom. Fq.326) e zbulon edhe në dokumente të vjetra, duke hetuar prezencën rumune në Karpatet veri-lindorë: Kesula (me s si në shqip Kësulë). Nga toponimet, më interesanti, është, sigurisht, C?ciulata, fshat në Vëlçea, majë mali në Gorzh, Vëlçea, Buzëu; këtu, ka mundësi, edhe varianti Cuciulata (me asimilim zanor), për të cilin shiko Iordan, Top. Rom., fq. 463. Emra të tjerë fshatrash: C?ciulatul në Dolzh, C?ciula?i në Ilfov, C?ciul?te?ti në Dolzh, C?ciule?ti në Neamc (MDGR, II, fq 243-247).

            Në rumanisht ekzistojnë, siç dihet, shumë emra vendesh që mbarojnë me –at, formante në pamje të parë mbiemërore: Adancata, Brusturata, Belciugata, Lapusata, Viezurata etj. (shiko dhe Graur, Nume de locuri, fq. 159). Në shqip emrat e përveçëm (personash apo vendesh) që mbarojnë me –at janë të shpeshta, sidomos në arealin jugor (Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 23, të cilët vlerësojnë se prapashtesa –at. Është me origjinë ilire: Autariatae, Labeates, Ulcinatate, etj. emra fisesh). Në Skrapar, top. Mali i Kësulit (SF, 3, 1989), fq. 176), ku Kësul duket se është emër mashkullor personi.

C?lbeaz? (dhe varianti g?lbeaz?) “gëlbazë” shfaqet jashtëzakonisht rrallë në  onomastikë. C?lb?jos, C?lb(e)az?, G?lbeaz?, të shënuara nga Iordan (DNFR) si mbiemra familjesh, duhet të ketë kaluar fillimisht në fazën e nofkës. Përmendet edhe një fis brashovian C?lb?ze?ti (evident, emër grupi) tek Constantinescu (DOR). G?lbeaz? është i njohur si toponim në Vllahi që në shekullin e XVI-të (DERS, fq. 89). Në Gorzh ekziston Poiana de la C?lbegioara “Lëndina e Këlbëxhioarës”  (R. Popescu, Gorzh, fq. 146)

C?pus? “këpushë” u imponua në antroponimi me format C?pu??, C?pu?ea, C?pu?an, C?pu?n?. Përsa i përket toponimisë duket se ky term ekziston në emrat e lokaliteteve C?pu?ul de Câmpie “Pleshti i Fushës” në Ludush, C?pu?ul Mare “Këpusha e Madhe” dhe C?pu?ul Mic “Këpusha e Vogël” në Huedin, të gjitha të atestuara, sipas Drëganut (Emra të përveçëm me prapashtesën –sa, Kluzh, 1933, fq. 25)që në shekullin e XIII-të dhe të XIV-të, i cili mendon se në bazë të tyre qëndron hungarisht Kapus “janitor, portarius”, mendim të cilin e pranon edhe Pëtruc (Onom. Rom., fq. 61). Është për t’u shënuar dhe C?pu?u, emër uji (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372).

C?tun është i mirënjohur në antroponomastikë: C?tun(a), C?tuna, C?tuneanu, C?tunescu, emra që vinë, sigurisht, nga emrat e vendeve. Stan C?tun është i atestuar që në shek. e XVI-të në Vllahi dhe që prej asaj kohe datojnë emrat e fshatrave C?tun, C?tunul, (DERS, fq. 36, 37). Zakonisht shfaqet në rrethet në jug të vendit, duke emërtuar kryesisht fshatra: C?tunul, C?tuna në Buzëu, C?tunele në Mehedinc dhe në Gorzh, C?tunul –Moara “Katundi –Mulli” në Prahova, C?tunul din Deal “Katundi i kodrës” në Arxhesh, C?tunele në Roman, C?tuneanca në Vlashka etj. (MDGR, II, fq. 303-305). Shumësi C?tunele “Katundet”, (arum. kolektiv C?tunet, Catuni?ti) do të provonte se kuptimi fillestar i C?tun ka qenë “shtëpi, banesë”, të cilat i presupuzon analiza etimologjike, e bërë fillimisht nga Jokli (shiko VALR, fq. 58); e i krahasueshëm me kuptimin e vjetër të shqipes katund “banesë e përkohshme barinjsh”(shiko Fj.i gjuhës së sotme shqipe) Dy lokalitete C?tun dalin në Istria, të cilat duhet të jenë themeluar nga rumunë (Pu?cariu, SIR, II, fq.32, harta; shiko dhe Dr?ganu, Rom., harta). Në arumanisht është i njohur si emër topik: C?tun? (DR, IV, fq.335), C?tunet, fshat i braktisur në Shqipëri, C?tun (shprehja lokale : La C?tun “në katund”), fshat në Shqipëri në afërsi të Malit Tomorr, ku ndodhen vendndodhje të tjera me arumunë; C?tuni?ti, emër vendi, dikur fshat ne Shqipëri (Capidan, LL, III, 1946, fq. 62). Ne meglenorumanisht, c?tun (me shumë derivate) është i njohur si emër i përgjithshëm. Në shqip, Katun ndeshet shpesh në toponimi, p.sh.: Gurra Katunit, Katuni Vjetër, Zabeli Katunit në zonën e Elbasanit. (Q. Haxhihasani, tek Dialektologjia Shqiptare, V, Tiranë, 1987, fq. 145-147).

            Ceaf? “qafë” nuk del si emër njeriu, duke qenë se është më i njohur në toponiminë minore, si emërtim i një pjese kodre, mali”: ceafa dealului (qafa e kodrës). Nga ana tjetër, ekuivalenti shqip, qafë, me kuptimin gjeografik “vend kalimi nga njëra anë e kodrës në anën tjetër”  kuptim që nuk ekziston tek fjala ceaf? e rumanishtes, ka një denduri tejet të madhe në të gjitha krahinat e vendit, duke emërtuar fshatra, pyje, kodra, por sidomos vendkalime. Ja disa shembuj: Qafa është një fshat në Sulovë (BSS,3 1955, f.168), Qaf’ e Thanës, Qaf’ e Kuçokut, Qaf’ e Gllavës, Qaf’ e Dardhës etj.    (BSS, III 1953, f.32-33); për shembuj të tjerë shiko SF, 3 1967, f. 61-63, id., 1974 f. 36, 44, 50).

            Kuptim i bazë i fjalës qafë është “fyt”; përmes kuptimit gjeografik të toponimeve, Qafë identifikohet me rumanishten culare (< lat. collare,-is, një derivat i collum). M Homoredeam, me kuptimin e “kalim në majën e një kodre, ku kalon shteg drejt fshatit fqinj”.  Në Urican, në Luginën e Zhiut, Cularea është emri i një kalimi të ngushtë” (CL, XIX, 1, 1974, f. 1974, f 86; dhe reflekse të tjera romanike të lat. collum kanë këtë kuptim , p.sh. fr. Col “dépression formant passage antre deux sommets montagneux”). Mund të shtohet se top. shqip Qafë mund të ishte ekuivalenti semantik i Dos në rumanisht, një term shumë i hasur sidomos në fjalë të përbëra (MDGR, III, fq. 212-214). Në rumanisht ekzistojnë një numër i madh vendkalimesh të kthyera në toponime. Në origjinë ato janë emra të përgjithshëm nga latinishtja, nga substrati apo sllavishtja. Ato janë studiuar nga Emil Petrovici (SDT, fq. 264): cheie, cr?p?tura, cump?n?, curm?tira, fereastr?, pas, porta, * predeal, prihod, prislop, strung?, ?a, tarni??, trec?toare, të gjitha këto shfaqen si emra të përveçëm, të thjeshta apo në fjalë të përbëra të ndryshme. Por ceaf? nuk ekziston në grupin e tyre.

Cioar? “sorrë” dhe derivatet Cioran, Cioroiul, Cioroianul janë të njohura si antroponime. Evident, disa rrjedhin nga toponime, siç është rasti i Cioran, kurse të tjerat duhet të kenë qënë fillimisht nofka (shiko, psh. CL, XIV, 1, 1969, fq. 115. Cioara, nofkë). Në toponimi, me shumëllojshmëri derivatesh dhe fjalësh të përbëra, Cioara, duket se është më e përdorur në pjesën jugore të vendit, duke emërtuar fshatra, pyje, përrenj, maja malesh : Cioara, Cotul Cioarei “brryli i sorrës”, Dealul Cioarei “kodra e sorrës”, Valea Cioarei “Lugina e sorrës”, Cioranca, Ciorani, Ciorani, Cior??ti, Cioroiul, Cioroieni, Cioroia?ul (MDGR, II, fq. 408-411, 427-434; Iordan , Top. rom, fq. 406, 414; shiko dhe Bogrea, DR, III, fq 449, i cili beson se ky toponim duhet të ketë lidhje me ciroi “?ipot”, fjalë onomatopeike). Është e mundur që Cioar? të gjendet edhe në kompozitën, ndoshta tautologjike Ciorogârla, fshat dhe lum afër Bukureshtit. Lumenj të tjerë janë: Ciorile, Ciorica, Cioroiul (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372).

            Cioara ekziston edhe në arumanisht, si emër i një mali afër Samarinës dhe si emërtimi i një kodre në Epir, Ciorani, fshat arumunësh në Pind (Capidan, në LL, 1946, fq. 113-114), si emër i përgjithshëm, cioar? u zhduk nga arumanishtja, kurse në meglenorumanisht shfaqet rrallë. Në Shqipëri, Çorraj, është emri i një fshati të Labërisë; ka mundësi të rrjedhë nga një emër personi, e ribërë që në periudhën kur afrikatja qiellzore nuk ishte kthyer në s (sorrë, presupuzon, në një fazë më të vjetër, një afrikate nistore, shiko Çabej, St.etim. ,III, fq. 133, Ali Dhrimo (SF,3, 1974, fq. 29) vërejnë se emri toponimik Çorraj është shumë i përhapur, duke emërtuar, midis të tjerash, dhe një mal në Kurvelesh: Mali i Çorrajit. Çorraj del edhe si mbiemër familjar.

            Cioc “sqep” grupohet nga pikëpamja etimologjike me derivatet cioaca, ciocan, ciocârl?, ciocârlan, ciocârlie (VALR, fq. 62) fjalë me vlerë antroponimike. Në toponimi janë të shpeshta në zonën karpatike: cioaca (vetëm apo me përcaktues të ndryshëm), Ciocova, Ciocoveni; Cioc, Ciocul, Ciocanul, Ciocani, Cioc?nelul, Cioc?nea, Cioc?nari, Cioc?ne?ti, Ciocanele etj. (Iordan, Top.rom., fq. 35, 40, 414, 464), emërtime malesh, kodrash, pyjesh, fshatrash (shiko dhe MDGR, II, fq.414-420). Cioc?rle?ti, është një fshat në Vasluj, Cioc?rlia – mal në Suceava, përrua në Vasluj, kodër në Teleorman. Mali Ciocanul dhe fshati me të njëjtin emër në Arxhesh janë të atestuara që në shekujt e XV-të –XVI-të (DERS, fq. 42).

            Cioc u imponua në toponimi, sidomos përmes metaforës, duke emërtuar një terren të ngritur, një majë kodre, një cep shkëmbi (shiko dhe shembuj e dhënë nga D. Lo?on?i (në LR, 3, XXIV, 1975, fq. 239, i cili diskuton përveç Cioc, emrat toponimikë Cioaca, Ciocanul, Ciocanele, Cioc?nelul, Cioc?l?ul, Cioc?lina, Ciocârl?u, Ciocârlia, Ciocârliul, Ciochina, Cioclovina, Ciocodan, Cioclodan, të cilat shfaqen më tepër në emra të përbërë që shprehin, përgjithësisht, vende të larta; të gjitha këto, janë të lidhura etimologjikisht me cioc). Ciuc? “çukë”  është i njohur si emër familjeje: Ciuc?, Ciuc, Ciucu, Ciucea, Ciuceanu. Besoj se transferimi në onomastikë ka ndodhur fillimisht në toponimi, ku e gjejmë të përhapur me format: Ciuc?, Ciuca?, (mal), Ciucea, Ciucel (pyll në Peshtishan, Gorzh) etj. (Rom., fq.58), Ciuc? (e shkruar Chucha) është atestuar në Panoni që në vitin 1210.

Tek arumunët e veriut të Greqisë, Ciuca emërton një mal, një pyll, një vend (Capidan, LL, III, fq. 114: Ciuc? “çukë”, Ciuca-nalt? “çuka e lartë”, Ciuca-ro?e “çukë e kuqe” etj.). Termi ekziston edhe në toponiminë e meglenorumunëve: Ciuca-Dzâna “çuka e zanës”, emër vendi (Capidan, Megl., III, fq.99).

Në shqip, çukë, edhe me variantin sukë, janë shumë të përdorura në toponimi. Gjejmë shembuj të shumtë tek Çabej (St. etim., III, fq. 139-140): Çukë e Glatë (në Çamëri), Çukë (afër Sarandës), Çukas (në Lushnjë). Në rrethin e Skraparit, Çukë përdoret dendur në toponimi (Haredin Xhaferi, në SF, 3, 1989, fq.113: Çuka e Çobos, Çuka e Kodrës, Çuka e Korbit etj., emra vendesh të larta, maja kodrash, malesh etj., njësoj si në rastin e rumanishtes Ciuc?. Në jug të Shqipërisë, Çuka është i përdorur edhe si emër familjeje, siç na informon Çabej. Në Jugosllavi, toponimet Suka, Sukeza paraqesin variante më të reja ndaj variantit me afrikate (Ajeti, AKI, fq. 678). Është për t’u përmendur derivati Çukalest (nga çukë, shiko BSS, 3, 1955, fq 163), toponim në Sulovë).

Ciuf (me variantin ciuha) “xhufkë, çufkë” është i përdorur tek emrat e njerëzve: Ciufu, Ciufescu, Ciuflea (DNFR), Ciof, Ciofu, Ciofoiu, Cioflea (DOR). Për variantin me h, i pranuar në të dy fjalorët e përmendur më lart, shënojmë: Ciuhu, Ciuhul, Ciuhureanu. Si llagape janë trajtuar tek Pashka (Olt, fq. 208: Ciuhan). Në fushën e toponimisë, fshati Ciofeni (DOR), Ciuha – kodër në Olteni, dhe Ciuhoiul, katund në Buzëu (MDGR, II, fq 447). Ciump “dru i zhveshur; çalaman, sakat” del rrallë në onomastikë: si emër familjeje Ciompec, Ciumpu; ndoshta dhe Pociump (R. Popescu, Gorj, fq. 165).

Ciut (?ut) “shytë, sytë” del si emër familjeje: Ciut?, Ciutea, Ciute?, Ciutica; ?uta, ?utul, ?utescu (DOR; Conea, Vrancea, fq. 77; Ciuta del si emër familjeje); në Haceg ?utu është emër cjapi (Densu?ianu, Ha?eg, fq. 83). Me formën Sut, emri është atestuar si emër personi tek vllehët jugorë në një dokument sllav të mesit të shek. të XIV-të (Ha?deu, AIR, III, 1867, fq.186). Sipas Drëganut (Rom, fq. 300), këtë term e gjejmë me të njëjtën formë në Bihor, madje që në shek. e XIII-të. Siç ishte e natyrshme, ciut ka hyrë në toponimi, p. sh. Dealul Ciuta, që gjendet në malet Apuseni (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 100), fshati Ciuta në Karash-Severin (Petrovici, ALR, II, fq. 12), katundi Ciuta në Buzëu, Ciuta?i, fshat në Ilfov, Ciute?ti, fshat në Arxhesh, Ciutul, rrëpirë në Tekuçi (MDGR, II, fq. 463), Dealu Ciutului në Mehedinc, Ciut?rie, emër i një vendi në Bukuresht me 1587 (D. Bogdan, Glosar, fq. 145). Kemi edhe variantin me s (e krahasueshme me shq. sutë “sorkadhe”): satul Sute?ti, Dealu Sute?tilor në Vëlçea. Kemi edhe variantin me ? (sh) (e krahasueshme me shq. Shytë): Dealul ?utii, fshati ?uta në Gorzh. Në hungarisht, ku ka hyrë nga rumanishtja, toponimi Ciuta është atestuar që në fillim te shek. të XV-të, në zonën e Maramureshit dhe në Banat (Suciu, Dic?. Ist.. fq. 154) Në shqip ky term është i njohur edhe si emër familjeje: Shyti, në Sulovë (BSS, 3, 1955, fq. 169).

            Coac?z? “kokjë” shfaqet, rastësisht, si emër familjeje në komunën Penesh të rrethit Alba (Petrovici, ALR, II, fq. 57) dhe si llagap në Fëgërash (Pa?ca, Olt., fq. 210). Në Alba ekziston emri topik Coc?zi? “ku rritet kjo bimë” (CL, XX,2,1975, fq. 160) dhe në Nësëud: Varfu Cocozi?ului “Maja e Kokozise”, i ardhur nga coac?z? (Giuglea, Cuv. rom., fq. 352); po kështu del Cocozar, një kodër me këtë lloj bime, e ndodhur në zonën e Kluzhit. (CL, XII, 1, 1967, fq. 119), Valea Coac?zii “Lugina e Kokjes” në Bran (CL, IV, 1959, fq. 146).

Copac “trung, kopaçe” Duhet nënvizuar fakti se në onomastikë ky term përdoret me variantin e vjetër, me një frikate në fund: Copaci dhe Copaciu, Cop?ceanu, Cop?cescu në antroponimi. Në toponimi gjejmë: Cop?cioasa, fshat në Gorzh dhe Mehedinc, fjalë e prejardhur me prapashtesën –os (e trajtës femërore) si në fjalët Aninoasa, N?moloasa, Pietroasa (Graur, Nume de locuri, fq. 72). Emra të tjerë fshatrash dhe përrenjsh janë: Copaciul, Copacea Cop?ceanu, Cop?ceanul, Cop?ceanca, Cop?celul, Cop?ceni (Iordan, Top. Rom., fq. 386, 406, 469, Petrovici, DR, X, fq. 538; shiko edheMDGR, II, fq. 623-628), Cop?ci? (Giuglea, Cuv. Rom., fq. 339). Ky term është atestuar herët: si emër personi, Copaci del më 1491 në Vllahi (Mih?ila, DRV, fq. 90); një fshat Cop?celul ka ekzistuar në 1473 ne Vllahi, kurse në shek. e XVI-të dalin fshatrat Copaciul dhe Cop?ceanii (Mih?ila, l.c.; DERS, fq. 52)

Duhet shtuar se Copaciu është emër vendi tek arumunët e Bullgarisë (Capidan, në LL, II, fq. 65).

            Copil “fëmijë” ekziston si antroponim: Copil, Copilu, Copila?, Copilau, Copilescu, Copile?. Me këtë funksion do të jetë imponuar përmes vlerës si nofkë që bazohet në kuptimin “fëmi jolegjitim, bastard”. Mund të shfaqen të dyja variantet me theks mbi rrokjet e parë apo të dytë: copíl dhe cópil, por në lokalitete të ndryshme (Teaha, Cri?ul Negru, fq. 145). Duhet shënuar se tek vllehët e Serbisë mesjetare është rregjistruar një emër familjeje Kopila? (Dragomir, Vlahii, fq. 64). Në toponimi haset rrallë: Copilul – liqen në Dolzh (Dr?ganu, Rom., fq 447), Copile? (R. Popescu, Gorj, fq. 122), Valea Copilului “Lugina e Fëmijës” në Bran (CL, IV, 1959, fq. 145), kurse tek arumunët: Cok’il’i, fshat në luginën e Salamvrisë (Capidan, LL, III, 1946, fq. 64). Kuptimi bazë i emrit është i njëjtë me atë të antroponimeve.

            Curpen “kulpër, kurpen, degëz “ shfaqet si emër familjeje në formën Curpene (LT). Ne toponimi: Curpen, fshat në Gorzh (dhe Curpenel, katund në Curpen), të atestuara nga Al. Stefulescu që në shek. e XVI-të (R. Popescu, Gorj, fq. 174), Curpeni në Hunedoara (Suciu, Dict. Ist., fq. 184), Fa?a Curpenilor, në Curpen (Giuglea, Cuv. Rom., fq. 337), Curpini?, kodër (Teaha, Cri?ul negru, fq. 133), Curp??elul, majë mali në Bakëu (MDGR, III, fq. 22). Tek Drëganu (Rom., fq. 388) gjejmë çukë, një pjesë kufiri në Ugocea, në shek. e XV-të. Në shqip, dalin afër Tepelenës emra vendesh si Kurpica, Kurpisht, derivate me prapashtesim nga kurpër (Dhrimo, SF, 3, 1974, fq. 63).

            Curs? “kurth” del ne fjalët e prejardhura: Cursaru, Curs?relu, si emra familjesh. (LT). Si toponime: Cursele, mal në Buzëu dhe Curse?ti, fshat në Vaslui (MDGR, III, fq. 22-23), Dealu Cursele “kodra e kurthit” në Apusen (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 100), Cursaru, fshat në Gorzh.

            Druete “ hu; dru; çomage “ Ka mundësi që varianti dru të qëndrojë në batë të emrave të personave Druia, Druiu, madje edhe Druica (DNFR, CT). Në toponimi nuk e kam hasur. Siç dihet, etimoni i druete, drui gjendet në toponiminë antike: Drobreta, Droubetis.

 

            F?râm? “thërrime” na del si antroponim në dokumentet sllavo-rumune të gjysmës së shek. të XVI-të (DERS, fq. 78). Në DOR, janë rregjistruar shembuj të shumtë: Farma (më 1450), F?rmu??, F?râme?, Fîrme?escul, Frame? (me metatezë, por e dyshimtë); F?r?mi?a, F?r?mea, Frâm, F?râmet.

 

            Fluier “fyell” del në antroponimi me format: Fluiera?, Fluieraru, Fluiereci, Fluierici, të gjitha derivate me prapashtesa nga emra diminutivi zanatesh dhe instrumentesh) me anë të të cilave përcaktohet mënyra e transferimit në fushën e emrave të përveçëm. Në disa raste, është e mundur që transferimi të jetë realizuar përmes emrave të zogjve.

            Në toponimi: Movila Fluierarului “kodrina e fyellxhiut” në Prahovë, dhe Fluierea, kodër ne Mehedinc (MDGR, III, fq. 398). Fluture “fluturë” është i njohur si emër personi së bashku me derivatet e tipit: Fluturel, Fluturescu (DOR). Fluturele është rregjistruar dhe si emërtim i flutrës. Në shqip, Flutura del si emër i përveçëm femëror.

            Gard dhe gardina “gardh” (të lidhura etimologjikisht, shiko VALR) dalin si emra familjesh: Gardin, Gardu, G?rda?reanu, Gardea, G?rdescu, Garda?, (CT; DOR). Gardu është atestuar në Moldavi më 1488 (DERS, fq. 59). Në toponimi është mjaft i përhapur, si emër fshatrash, kodrash, luginash, përrenjsh: Gardul, kodër në Bakëu dhe luginë në Mehedinc, Pârâul Gardului “përroi i gardhit” në Suçeava, Valea Gardului “lugina e gardhit” në Prahovë, Gardurile, shkëmbinj në Neamc, G?rdanul, kodër dhe përrua në Mehedinc, G?rd?reasa katund në Mehedinc, G?rdeanca, luginë në Dorohoj, G?rde?ti, fshatra në Teleorman dhe në Tutova, G?rdoaia, përrua në Mehedinc (MDGR, III, fq. 471-487); Gard quhej një lokalitet në veri të Hungarisë më 1330 (Dr?ganu, Rom., fq. 351). Në arumanisht: G?rde?u, një shesh i madh në Sirak (Capidan, LL, III, 1946, fq. 77: sllav. gradí?i?)

            Ghimpe “gjemb” është term i përhapur në antroponimi me format: Ghimpa, Ghimp??anu, Ghimp??eanu, Ghimp?u, Ghimpe, Ghimpu, Ghimpu?an (LT; DNFR). Si toponim, është për t’u shënuar: Ghimpa?i, fshatra ne disa rrethe ne jug të Rumanisë Ghimpe?eni, fshat në Teleorman, Ghimpoasa, moçalishte në Prahovë (MDGR, III, fq. 516-518). Ne shqip: Gjembi dhe Gropa e Gjembit, vend shterpë dhe me gjemba në Skrapar (SF, 3, 1989, fq. 115), Gemna (me formë të shumësit në- a e formave gege gem, gemb, tosk. Gjemb, (SF, 3, 1974, fq. 116).

            Ghionoaie paraqet me formën Ghionoaia, emrin e mirënjohur të një personazhi femëror në një përrallë rumune të mbledhur nga Petre Ispiresku. Si emër familjeje: Gheonoi dhe Ghionoiu (LT, ku figuron edhe Gheonea, Ghionea), janë shumë të përhapura, të atestuara qysh në shek. e XVII-të si në Munteni ashtu edhe në Moldavi. (shiko edhe DOR). Si llagap, Gheunoi (Pa?ca, në DR, VIII, fq. 209). Siç shihet, të gjitha derivatet rrjedhin nga një bazë ghion, e paatestuar në dakorumanisht. Në toponimi, kemi Ghinoaia, fshat në Tekuç, Ghionoiul, kodër në Prahovë dhe Ghioroiul, fshat dhe kodër në Vëlçea (MDGR. III, fq. 521). Gjithashtu, derivati Ghieuroie?ti, është emri i një fshati më 1459. (I, Bogdan, Documentele lui Stefan Cel Mare, fq. 35; Giuglea, fapte, fq. 295), ndoshta nga emër personi Gheuroiu. Në DERS, fq. 91, janë regjistruar, nga shek. i XV-të, dhe emra vendesh: Gheoroaia dhe Gheonoaie. Në arumanisht është i njohur Ghioni, emër vendi pranë Avdelës dhe pranë një pylli në Samarina. Ghionóm? është, gjithashtu, një emër vendi në Siraku. (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 82).

            Ghiuj “gjysh” si emër personi del vetëm një herë të vetme me variantin Ghiu? (LT), me ? “sh”, si emri i përgjithshëm në arumanisht ghiu?, i cili u adaptua fonetikisht sipas korrespondentit në shqip gjysh. Në shqip Gjyshi është i njohur edhe si emër personi në Mal të Zi (Ajeti, SF, 3, 1974, fq. 21).

            Grap? „grebull” e gjejmë si emër familjar: Grapa, Grap?, Gr?peanu, Gr?pescu (LT) (?t. Pa?ca, Olt., fq.148; id. Në DR, VIII, fq. 209) ka zbuluar dhe vlerën si llagap të emrit Grap?, me të njëjtën vlerë edhe në zonën e Rukërit (LR, III, 1946, fq. 49).

            Gresie „vend shkëmbor” është emër personi në derivatin Gresoi (ndoshta edhe Gressianu, LT). Si toponim, Gresia emërton një fshat në Buzëu, fshatra në Prahovë dhe Teleorman, një mal në Musçel, një përrua në Prahova (MDGR, III, fq. 639); Gresia, Gresarea, janë emra ujërash (Poghirc, Phil. Et. Ling., fq. 370). Po kështu edhe P?r?u-Gresiilor “përroi i shkëmbit” në Vëlçea (LR, 5, 1977, fq. 548). Është një toponim karakteristik për zonat jugore të dakorumanishtes, ashtu si dhe emri i përgjithshëm gresie.

            Groap? „gropë”. Emrat e personave: Groap?, Gropeanu, Gropescu, Grop?anu, Grop?il? rrjedhin nga emrat topikë, nga të cilat, sipas MDGR III, fq. 645, përmendim : Groapa Ciobanului “gropa e çobanit”, fshat në Konstancë, Groapele “gropat” fshat në Arzhesh, Gropanile, fshat dhe mal në Mehedinc, Gropanul, luginë në Vlashka, Gropeni, fshat në Brëila, Arzhesh, Musçel, Gropile, fshat në Bakëu, Gropni?a, fshat në Jash, Grop?ani, fshat ne Romanac, Gropul, luginë në Jash (shiko dhe Iordan, Top. Rom., fq. 28) dhe mal në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq.131), Gropoiu „gropë e madhe”) Teaha, Cri?ul Negru, fq. 135). Groap? del si emër i disa fshatrave dhe katundeve ne Banat dhe Transilvani) Suciu, Dic?.ist., fq. 271). Duhet përmendur forma e shumësit me –oa-: Groapele: Lacul Groapelor „Liqeni i gropave”, Pârâul Groapelor “liqeni i gropave”  (Poghirc, Phil. et ling., fq. 383).

            Termi Groap? është kaq i shpeshtë sa që mund të thuhet, pa e ekzagjeruar, se ai ndodhet në mikrotoponiminë e çdo lokaliteti të vendit. Në arumanisht gjejmë: Groapa al ?apu „gropa e cjapit” në Greqi dhe Groapa Moa??l’? “gropa e plakës”, në Maqedoni (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 80); Gropa gjejmë tek vllehët e Serbisë mesjetare (Dragomir, Vlahii, fq. 159). Përdorim të shpeshtë në toponimi ndeshim edhe në shqip me termin gropë: Gropa, Gropaz, Grop-e –Ujkut, në Labëri, (SF, 3, 1974, fq. 36), Gropa e Abazit, Gropëzat e Dinakut, Gropa e Bredhit, Gropa e Dhelprës, në Skrapar (SF, 3, 1989, fq.113), Gropetosh, Gropishte, në jug të vendit (SF, 3, 1965. Fq.121), Gropast, në Sulovë (BSS, 3, 1955, fq. 163). Shembujt mund të vazhdojnë.

            Grumaz “gurmaz” ka hyrë herët në onomastikë. Si emër personi e gjejmë që në vitin 1499 në dokumentet sllavo-rumune (D. Bogdan, Glosar, fq. 165), kurse si emër toponimik, Grum?dze?ti e gjejmë më 1445 në të njëjtat dokumente (DERS, fq. 100). Antroponimi Grumaz (dhe Grumezea) gjendet në bazë të emrave të fshatrave në jug të Moldavisë: Grumazanul, Grumezoaia, Grum?ze?ti (Iordan, Top.rom., fq. 28; shiko dhe MDGR, III, fq. 657-658); Dealu Grumaz “Kodra Gurmaz” në Mehedinc; Grumeza haset si emër si emër familjeje në Vrançea. Po këtu gjejmë Grum?ze?ti si emër fshati (Conea, Vrancea, fq. 78, 83; shiko dhe Russu, Etn. . fq. 326; si emër familjeje Grumazea, Grum?zescu, Grum?zil?, sipas DOR). Ne lidhje me vjetërsinë e termit, besoj se Grumac, emri i një pjese të kufirit në Ugocea në shek. e XV-të (Dr?ganu, Rom., fq. 388), duhet konsideruar si variant i Grumadz (sipas Dr?ganu-t: *grum *^ lat. Grumus). Grunz “grundë, plis” është e mundur të bëjë pjesë në emrat e personave Grund, Grunzu (DNFR) dhe në emrin e fshatit Grunju, i atestuar me 1579 në Vllahi (DERS, fq. 100; shiko dhe MDGR, III, fq. 659: Grunju, fshat në Buzëu, Grunjii-Tari “grundat e fortë” , kodrinë në Buzëu).

            Gu?? “gushë” ka kaluar, fillimisht, në fushën e nofkave: Gu??, Gu?a?i, Gu??il? (Pa?cu, Olt, f.250; id., DR VIII, f 204) Gu?ata, në Sebesh (CL, VI, 2, 1961, fq. 399), Gu?atu, në Alba (Petrovici, ALR, II, fq. 58), Gu?oi, Gu?ata në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq,169). Si emër familjar është shumë i përhapur: Gu?a, Gu?an(u), Gu?at(u), Gu?et, Gu?etelu, Gu?etoiu, Gu?e?elu, Gu?i??, Gu?oiu. Si emër vendesh, përdorimi i tij shpjegohet përmes metaforës ose përmes emrave apo nofkave të disa personave: Gu?a-Mare “gushe-madhe” dhe Gu?a-Mic? “gushe-vogël”, pyje në Vlashka, Gu?a?i, fshat ne Muscel, Gu?etoaia, pyll në Muscel, Gu?i?ei, fshat ne Fëlçiu, Gu?oieni, fshat në Vëlcea, Gu?oianca, fshat dhe kënetë në Velcea, Gu?oiul, fshat në Dëmbovica) MDGR, III; fq. 659-676); shiko dhe Iordan, Top. Rom., fq. 318). Duhet shënuar këtu edhe Gu?ulinca, një toponim shumë i vjetër ne veri te Tisës (Dr?ganu, Rom., fq. 390). Në Lumnicë, Maqedoni, ekziston mali me emrin Gu?et (Capidan, ne LL, III, fq. 82, nga Gor?et, Gur?et?). Ne shqip, kompozita Gushbardh, një mal në Labëri “me brinjë të bardhë prej guri”  (Dhrimo, SF, 3, 1974, fq. 38, 65).

            Hame? “lakmitar, i pangopur”. Është vështirë te thuhet nëse emri familjar Hame?  (LT) vjen nga mbiemri i vjetër hamej.

            Jum?tate “gjysëm” me një etimologji interesante: fjalë trako-dake (e krahasueshme me shq. Gjymës, gjymëtë), e riorganizuar në pjesën fundore sipas lat. dimidietas. Del si emër familjeje: Jum?tate dhe Gium?tate (DOR; DNFR), por edhe si emër fshati: Jum?t??eni në Botoshan (MDGR, IV, fq. 118); Capu Jum?t??ilor (Bolocan, në SCL, 6, 1977, fq. 625). Atestimet e para i gjejmë që nga viti 1403 si antroponim: Jumetate, dhe që nga 1492 si toponim: Jum?t??eni (DERS, fq. 118). Nofkën Jum?tate e kam të njohur nga zona e Peshtishanit në Gorzh.

            Leurd? “ hudhër e egër” del si emër familjeje në format: Leorda, Leordeanu, Leurdan, Leurd?, Leurzeanu (LT, DNFR). Variantet me prapashtese rrjedhin nga emrat e vendeve. Në toponimi derivatat janë të shumta: përveç Leorda, Leurda, fshatra dhe pllaja në Olteni dhe Munteni, hasen edhe toponimet Leordeni, fshat në Munteni, Leorde?ul, përrua ne Rëmnikul Sërat, Leordi?ul, pyll në Bakëu, Pârâul Leordi?ului, në Suceava, Leurdeanca, pyll ne Muscel, Leurdeanul, mal në Buzëu, Leurdioara, fshat në Dolzh (MDGR, IV, fq. 153), Leurgioara, ne Putna (DR, IX, fq. 517), kodra Leorda dhe mali Leordi? në Apusen (Frâncu, Candrea, Rot, fq. 121), Leurdariu (Pa?ca, DR, XI, fq. 76), Leorda, Leordi?a, Leordi?te në Neseud (Giuglea, Cuv.rom.,fq. 343, 354), Vârvu Leorzii, Col?u Leorzii, në Alba (CL, XX, 2, 1975, fq. 160), Leurzele, shpatë kodre (Teaha; Cri?ul negru, fq. 137), Valea Leurdii, ujëra në Vëlcea) LR, 5, 1977, fq. 548), Leordoasa, fshat në Dolzh. Duket se toponimet rumune Lev?rda, Levorda shpjegohen me bg. Levurda (Bogrea, DR, III, fq. 1087). Leurda, Leurdeni, Leurde?ti janë atestuar herët në toponiminë e krahinës së Vllahisë (DERS, fq. 124). Në shqip: Urdhast (me prapashtesën +as+nyje) është toponim në Sulovë (BSS, 3, 1955, fq. 163), Hurdhë, Hurdhat, Hurdhas, janë emra arash në Skrapar (SF, 3, 1989, fq. 116).

            Mal “breg, terren i ngritur me shpatë të thepisura, shpat, humnerë”  haset rrallë si emër personi. E gjejmë në disa derivate të toponimeve: M?leanu, M?lureanu, M?luric?. Është shumë i shpeshtë në nomenklaturën topike: Mal emër fshatrash në Ialomicë, Teleorman, Vlashka, Neamc, Musçel; Malurile në Rëmnikul Sërat dhe në Dëmbovica., Dealu Malurilor „kodra e brigjeve/shpateve” dhe Dealu M?leni „kodra bregore”, në Vëlçea, Malul-Alb „mali i bardhë” fshat dhe kodër në Vëlçea, Malul-Ba?tei, male në Prahovë, Malul de Jos “Bregu i poshtëm”, Malul de Sus “bregu i sipërm”, Malul Mare “Bregu i madh”, Malul Mic “bregu i vogël”, janë fshatra në rrethe të ndryshme jugore. Po kështu gjejmë M?lureanul, mal në Musçel, M?lureni, fshat në Kovurlui, M?lu?te?ul, mal në Neamc (MDGR, IV, fq. 221). Atestimet e para datojnë që nga viti 1483 (Malul – emër fshati) dhe më 1570 (Malure si emër fshati) (DERS, fq. 133). Ky term ekziston dhe në toponiminë e rumunëve jug-danubianë: Malu, mal në Epir, Mali?or - emër vendi në Mavrovo, Malakash) sipas shqipes Mal i kafshëve, fshat në Pind (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 87). Nga studimi i toponimeve rumune duket se mal ruan kuptimin e vjetër, të trashëguar nga trako-dakishtja, kuptimin “mal, kodër, ngritje tokë” (Iordan, Top.rom., fq. 32 dhe, veçanërisht,tek Densushianu, SFR, I, fq. 12-14 apo Opere, I, fq. 474), kuptime të cilat i ka korrespondenti shqip.

            Nga rumanishtja, fjala mal ka hyrë herët edhe në toponiminë hungareze: Mal (më 1276) dhe në emërtimet e përbëra: Mons Zevlevmal (1219), Beseneumal (më 1229), Berennmal (më 1243) etj. (shiko Ha?deu, CB, I, fq. 289-290; Densu?ianu, vep. Cit., fq. 12-14; Dr?ganu, DR,I, fq. 125-126 dhe Rom., fq. 115). Krahina malore në veri të Shqipërisë quhet Mal(ë)si, Mal(ë)ci, emër abstrakt kolektiv nga rrënja mal (Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 44). Duhet të shtojmë këtu Malëzi (nga mal+zi) për emërtimin e Malit të Zi. Mal është i njohur në shqip edhe si emër familjeje, e atestuar me këtë vlerë që në shek. e XV-të (Palok Daka, SF, 3, 1970, fq. 151). Mal del shpesh edhe në toponiminë antike të Ballkanit: Malua, kryeqyteti i Dacia Maluensis (e përkthyer në latinisht nga Dacia Ripensis), Ad Malum (në Vidinin e sotëm), në ilirishte: Malontum, Dimallum, Trimalia etj. (shiko edhe Poghirc, në ILR, II,1969, fq. 331).

            Maz?re „modhullë,bizele” del herët si antroponim: Dr?gan Madz?re emër i atestuar më 1570 në Vllahi (DERS, fq. 135). Dhe sot njihet me format: Maz?re, Mazere, M?z?rescu (LT); M?z?roaie si nofkë në Rukër (LR, 6, 1976, fq. 616). Në toponimi ndeshet më rrallë: M?z?rat, kodër në Alba (Pa?ca, , DR, XI, fq. 96=, M?z?rarul, fshat ne Arxhesh (MDGR, IV, fq. 301), Valea Mazerii (Poghirc, Phil. et. lingv., fq. 372), M?z?roi, katund në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq. 137; „Emri vjen nga Maz?re – emër i pothuaj të gjitha familjeve te fshatit”), Dealul M?z?ri?tilor, M?z?ri?te, në Neseud (Giuglea, Cuv.rom., fq. 336, 343).

            M?gar „gomar” del si emër personi: Magaru, M?g?reanu, M?g?rea?a (DNFR). Tepër interesante janë toponimet: M?garul, emri i një skiti në Tutovë, M?g?re?ul, fshat i zhdukur në Dolzh, Valea M?garului „lugina e gomarit”, në Prahovë dhe Dembovica) MDGR, IV, fq. 212), Magari?te në Neseud ( Giuglea Cuv. Rom., fq. 342), Dealul M?garilor „kodra e gomarëve” në Noslak, në Kluzh) CL, XII, 1, 1967, fq. 120), M?g?rei, në Transilvani (sot M?gari, Dr?ganu, Rom., fq. 502). Në arum. del Gumara, mal në Pind (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 80, gr. Gomari). Në shqip: Gjurmë Gomarit, në veri (SF, 4, 1976, fq. 126), Baçje Gomarit, në veri (SF, 3, 1974, fq. 109). Qafë Agrit (agra-agër „gomar” del tek Buzuku, 1555) në veri (SF, 3, 1974, fq. 109), Gomarezat, në Labëri (SF, 3, 1974, fq. 39), Gropa e Gomares (ibid).

            M?gur? „magulë, kodër e vogël e izoluar” është një nga me përhapje të gjerë jo vetëm në territorin e Rumanisë, por edhe në zonat fqinje, ku ka pasur ekspansion pastoral rumun. Si emra personash janë të njohura këto forma: M?gura, M?gur?, M?guran, M?gurean (u). Por edhe më shpesh del ky term në emrat toponimikë, duke emërtuar fshatra, male (apo maja malesh), kodra, pyje, ujëra. Në MDGR , IV, fq. 259 janë regjistruar emrat e mëposhtëm: M?gura, fshatra në Buzëu, Vëlçea, Arzhesh, Olt, Vlashka, male në Bakëu, Buzëu, Neamc, M?gurelele, fshatra në Prahovë, Ilfov, Teleorman; M?gureni, fshatra ne Prahovë, Teleorman, Jalomica, Ilfov, Velcea; M?guri?a, mal ne Suceava; M?gurile, mal në Dëmbovica, M?guri?ul, mal në Bakëu, M?guri?a, mal në Bakëu dhe luginë në Vlashka. Po kështu dalin kompozita: M?gura Ca?inului, M?gura cu Le?ile, M?gura-L?ceni, M?gura –Mare, M?gura Odobe?tilor etj. Ka mbi njëqind emërtime me M?gura, me derivate dhe kompozita të regjistruara në MDGR „ka jashtëzakonisht shumë, jo vetëm në territorin e banuar sot prej rumunëve, por edhe tutje kufijve të tij” (Iordan, Top.rom., fq. 33). M?gura është e përhapur edhe në Transilvani (shiko Suciu, Dic?. Ist., fq. 383-384). Në arum., duhet shënuar forma M?gula (sipas shq. magulë) si emër vendi në Maqedoni (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 87).

Për përhapjen e M?gur? në zonën qendrore të Europës dhe në Ballkan, shiko Draganu, Rom., fq. 202,; Dragomir, Vlahii, fq. 56; S. Pop, Recueil posthume, fq. 239; Rosetti, ILR, fq. 391, 398).

            M?rar „mëraj, kopër” del si emër familjeje: Marar, M?rar, Marariu, M?raru (LT; DNFR), por këto terma duhen parë me rezervë, sepse, ka mundësi që, në bazë të formimit të tyre të këtë qenë shum. mere (merar „shitës mollësh”, i njohur edhe në onomastikë). Gjithsesi, ekzistojnë edhe emra të tjerë lulesh që bëjnë pjesë në të njëjtën kategori me m?rar, të cilat kanë hyrë në klasën emerave të përveçëm: p?trunjel “majdanos”, leu?tean, etj. Në toponimi kemi gjetur Dealul M?rarului, në Vëlçea. Në shqipen e veriut, mërajë haset në toponimi: Mrajth (me prapashtesë zvogëluese –th), Majë Mrajthit (SF, 2, 1974, fq. 52; SF, 4, 1976, fq. 114).

            Mânz „mëz” bashkë me Mânzu, del si emër personi me gjithë derivatet e tyre: Mânzal?, Mânzatu, Mânz?lescu, Mânz?raru, Mânzar, Mânz?rescu, Mânzân?, Mânzicu (CT; DNFR). Fillimisht kjo fjalë është përdorur si nofkë, siç është rasti i Mânzu, Mânzoci, të zbuluara me këtë vlerë nga Pa?ca)Olt, fq. 275; id, në DR, VIII, fq. 209). Në toponimi, ky term del shpesh, duke emërtuar fshatra, përrenj, lugina, kodra: Mânje?ti fshatra në Jash dhe në Vasluj, Mânjina, fshat në Kovurluj dhe Jash, Mânzul, në Buzëu, Mânza, përrua në Neamc, Mânz??elul, përrua në Tutova, Mânzica luginë në Jalomica (MDGR, IV, fq. 361), Mânza?i, fshat i zhdukur në Moldavi (Pasca, DR, XI, fq. 92, Dealul Mânz?toarea dhe Pârâul Mânzului në Apuseni (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 122), Dealul Mânzatului ne Dolzh. Si emër i përveçëm, ky term është atestuar që në shek. E XV-të: Mândzul, emër personi më 1443, Mândzatul  del përsëri si antroponim më 1489 (duhet vënë re fonetismi arkaik –dz-), Mânjeje?ti, emër fshati me 1434 (DERS, fq. 1400= shiko dhe Mih?il?, DRV, fq. 123+124; Ha?deu, CB, I, fq. 188). Tek arumunet, Mândzî „ në Maqedoni quhet vendi ku kalojnë dimrin turmat e bagëtive” (Capidan, ne LL, 1946, fq. 88).

            Mo? „plak” Në ndryshim nga sinonimi i tij ghiuj, del më shpesh në antroponimi: Mo?u, Mo?u?, Mo?ule?, Mo?il?, Mo?oiu, Mo?escu, Mo?anu, Mo?neagu, Mo?oianu, Mo??teanu, Mo?andrei (DNFR; shiko dhe Petrovici, ALR, II, fq. 38, 70; Mo? del si emër familjeje në Arad,  Mo?oiu del në Pojana-Sibiu). Ka interes të përmendet se forma femërore Moa?a, si emër familjeje del në Valea  Zhiului (CL, VI, 1961, fq. 172; shiko CT; DNFR). Në disa raste, transferimi i këtij termi në antroponimi, është bërë me ndërmjetësinë e vlerave si nofkë: Mo?oi, është i përdorur si nofkë në Sebesh (CL, VI, 2, 1961, fq. 403) dhe në Rukër (LR, 6, 1976, fq. 616). Mo?u është atestuar në Vllahi më 1480 (DERS, fq. 146) dhe po që në atë kohë Mo?ul është i njohur tek rumunët e Serbisë mesjetare (Dragomir, Vlahii, fq. 50). Kjo fjalë është e përhapur si emër personi dhe në gjuhët fqinje që në epoka të hershme (Dr?gan, Rom., fq. 128-129).

            Në toponimi kemi Muntele Moa?a, në Prahovë, Moa?a, pyll në Dorohoj, Mo?e?ti-Noi, Mo?e?ti-Vechi, fshatra në Râmnikul S?rat, Vârful Mo?iilor, mal ne Bakeu, Mo?neni, fshat në Vëlçea, Mo?oaia, fshat në Arxhesh, Mo?teni, fshat në Olt etj. (MDGR, IV, fq. 372-399). Në arum.: Moa?a majë mali në Samarinë (Capidan, në LL, III, 1964, fq. 89). Ky prezantim i pasur në onomastikë e termit rumun mo? përjashton kategorikisht idenë e huazimit të kësaj fjale nga shqipja (Për argumente të tjera semantike shiko VALR, fq. 101)

            Mugure „mugull, syth”haset rrallë në onomastikë. Njihen disa emra familjesh: Mugur, Mugureanu, Mugurel. Në toponimi nuk e kam gjetur. Megjithatë, Mugurice është një katund vllah në Serbinë mesjetare (Dragomir, Vlahii, fq. 150), nëse nuk është një derivat nga M?gur?.

Murg „muzg” është një fjalë që haset dendur në antroponimi: Murg(u), Murgan, Murg?, Murg??an, Murgea, Murgeanu, Murgescu, Murgil?, Murgiuc, Murgoci, Murgui, Murgulescu, Murgule?, Murgu? (LT, DNFR, DOR). Disa prej tyre dalin edhe si emra kafshësh (buaj, kuaj, dhi), duke u nisur nga ngjyra e zezë e flokut dhe leshit. Në toponimi e gjejmë si emër fshatrash, Murga?ul, në Dolzh, Murgeanca në Jalomica, Murgeni në Tutove, Murge?ti në Gorzh, Olt (MDGR, IV, fq. 422), Murgile?ti, Murgociul (DNFR). Si toponim e hasim tek arumunët : Murgana, mal në jug të Shqipërisë, Murgu, Murga, Murga?, tek arumunët e Bullgarisë  (Capidan, ne LL, III, 1946, fq. 92). Duhet shtuar emri familjar arumun Murdzil? (P.Papahagi, DR, IV, fq. 1499). Tek vllehët e Serbisë mesjetare, Murga? quhej një fshat, një kodër dhe një mal (Dragomir, Vlahii, fq. 14, 54; shiko dhe Dr?ganu, Rom., fq. 87). Murg është atestuar në onomastikë që në shek. e XV-të në dokumentet sllavo-rumune: Murgu, Murg?, Murge, Murgule?, Murga, Murgeni, Murge?ti (DERS, fq. 149; shiko dhe Mih?il?, DRV, fq. 126).

         Mu?coi „mushkë” del si emër familjeje, por vetëm me formën bazë: Mu?c? (mbase edhe me variantin Muscu me s (LT). Si nofkë është e njohur në Peshtishan dhe në Gorzh forma Muscu. Tek karashovenët, del si emër personi Muscu, për të cilin Tomici (SCL, 1, 1974, fq. 53) mendon se vjen nga musc? „mize”. Duhet shënuar edhe Muscura si emër dhie në zonën e Banatit (CL, XX, 2, 1969, fq. 313) dhe Muscurica (Dame, Term., fq. 182). Si toponim veçojmë Mu?ca, fshat në Alba (shiko Suciu, Dict. Ist., I, fq. 412) dhe Valea Mu?chii  “Lugina e Mushkës”, po aty (CL, XX, 2, 1975, fq. 158). Besoj se është fjala për të njëjtin fshat Mu?ca në Apusen qe përmend Frâncu, Candrea (Rot., fq. 122); I. P?tru? (CL, XVII, 2, 1972, fq. 292) besoj se është, në fakt, Mâsca (nga një emër personi që ekziston edhe sot), por e shkruar me u nga autoritetet hungareze. Tek shqiptarët gjejmë Gjurma e Mushkës, toponim në zonën e Elbasanit (Q. Haxhihasani, në Diaktologjia shqiptare, V, 1987, fq. 145; shiko dhe SF, 3, 1974, fq. 110).

N?pârc? „nëpërkë” haset rrallë si emër familjeje (shiko DOR; DNFR; R. Popescu, Gorj, fq. 166). Si toponim nuk e kam gjetur. Megjithatë, ka mundësi që, N?pârteanu, mal në Musçel (MDGR, IV, fq. 87), të rrjedhë nga n?pârc? (i ngjitur me tjetër fjalë?) apo mund të raportohet me arum. Nip?rtic?) e krahasuar me shq. nepërkë, tek Kavaljoti). Uli?a N?pârtenilor “rrugica e Nëpërkave”, në Gorj (R. Popescu, vep. Cit., fq. 107) presupozon një emër personi. (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 68) citon si emër vendi K’atra Nip?rti?ilor.

Noian „sasi e madhe e diçkaje; bollëk” është shënuar tre herë si emër familjeje në LT.

Pârâu „përrua” e gjejmë dendur në antroponimi: P?r?u, Pâr?u, Pârâianu (DOR). Si emër fshatrash atestohet nga mesi i shek. të XIV-të (Dr?ganu, Rom, fq. 265: P?r?u del në Karash-Severin me 1337; DERS, fq. 182; shiko dhe D. Bogdan, Glosar, fq.  184; P?r?ianii në 1484). Midis te tjerash  një fshat ne Gorzh dhe njeri në Bakëu quhen P?r?u, kurse në Velcea quhet P?r?u?ani. Kjo fjalë bën pjesë në një numër të madh kompozitash që emërtojnë, sigurisht, ujëra rrjedhëse të vogla. Në të folmen e zonës së Gorzhit janë regjistruar rreth 60 kompozita me p?r?u, i ndjekur nga një emër apo mbiemër: P?r?u Prislopului „përroi i lartësisë”, P?r?u R?u „Përroi i keq”, P?r?ul St?nii „përroi i stanit”, P?r?ul M?rului „përroi i mollës” etj. (R. Popescu, Gorj, fq. 141-142). Gjithashtu, në Velcea, pârâu është i njohur në një sërë hidronimesh (Bure?ea, ne LR, 5, 1977, fq. 546).  Duhet shënuar, veçanërisht, një emër ujërash në Vëlçea: P?raua (Calot?, ne LR, 5, 1969, fq. 496). Në ekstremin tjetër të vendit, në Suçeava, në Luginën e Solonecit, Ilie Dan (Toponimie ?i continuitate în Moldova de nord, Jash 1980, indice) shënon mbi 100 emra ujërash dhe përrenjsh që formohen me termin pârâu (me formën p?rau): P?raul B?l?ii „Përroi i Oazit”, P?raul Blânde? „Përroi i Butë”, P?raul Caprei „Përroi i Dhisë”, P?raul din Mijloc „Përroi i Mesit” etj. Në Arxhesh dalin variantet pârâu, pâr?u, p?r?u në toponime të ndryshme të përbëra (Moise, Top. Arg., fq. 73). Duhet theksuar fakti se shumë kompozita me pâr?u emërtojnë fshatra, kodra, pyje)shiko MDGR, IV, fq. 745-747). Këtu janë shënuar edhe toponimet: Pâraiele, fshat ne Suceava dhe mal në Gorzh, Pârâianul, mal në Prahove. etj.)

Në shqip, toponimet e përbëra me përrua (me variant prroi) janë, gjithashtu, të shumta. Vetëm në fshatrat e Matit janë regjistruar 30 emra toponimikë: Prroi Larit, Prroi Linazit, Prroi i Madh, Prroi i That etj. (BUST, 3, 1963, fq. 275), me një strukturë identike me atë të korrespondenteve rumune. Në Shqipërinë e Veriut, Paruni, emri i një boshllëku në mal, duket një formë arkaike (Fran Luli, SF, 3, 1990, fq. 161).

Pup?z? “pupëzë”, ka qenë fillimisht një nofkë (Pa?ca, Olt, fq. 308; id. Në DR, VIII, fq. 209, pastaj është kthyer në emër familjeje me format: Pup?z?, Pup?zan, Pup?zeanu, Pupëza (ndoshta nga forma zvogëluese pupezea, Iordan, DNFR, Pup?zoiu (CT). Si llagap, Pup?z? haset edhe në Peshtishan, Gorzh, kurse si emër familjeje del në Dobrita, Gorzh. Si toponim, Pup?z? është fshat në Oltenicë, Pup?zeni është përsëri emër fshati në Jalomica dhe në Tutova (MDGR, V, fq. 128), Pup?ze?ti në Olt (Iordan, Top., rom., fq. 329; shiko dhe DERS fq. 196).

Ra?? “rosë” është i njohur si emër personi me format: Ra??, R??escu, R??oiu, R??oi(u), R??u?ca (shiko forma të tjera në DOR). Ky term shfaqet në toponimi: Ra?a, katund në Teleorman dhe pyll në Jalomica, Valea Ra?ei “Lugina e Rosës”, në Tekuçi, R??eni, fshat në Bakëu, R??oie?ti, kodër në Suçeava, R??oaia, fshat në Dëmbovica, R??oiul, fshat në Olt (MDGR, V, fq. 166), Dealul Ra?ei “kodra e rosës” në Dolzh. Si emër personi, R??oi është i atestuar për herë të parë në Moldavi, më 1487, kurse si emër fshati, më 1581 në Vllahi (DERS, fq. 200). Kalimi në onomastikë i ra?? (fillimisht në antroponimi) është kryer përmes vlerës si nofkë (Pa?ca, në DR, VIII, fq. 20)

Rânz? “rrëndës, stomak, zorrë”, e ndeshim si antroponim: Rânza (CT), Rânzescu (DOR). Si emër vendi: Rânze?ti (D. Bogdan, Glosar, fq. 192: Satul lui Rânz?, në Tutovë MDGR, V, fq. 149), Rânz?te?ti (Russu, Etn. Rom., fq. 378). Top A Rânjii, pyll në Banat (DTB, fq. 2), mund të lidhet me një emër personi Rânzea.

Sarb?d  „i tharbët, pa shije” haset si emër personi: S?rbu?c? (LT, DNFR), duket se vjen nga një emër i përgjithshëm s?rbu?c? „gatim i përgatitur me kos dhe miell misri” (shiko DLR ku jepet një etimologji e mundshme nga sarb?d ”i tharbët”.

Sc?p?ra „shkrep, ndez, vetëtin” ekziston si emër personi Sc?paru (LT) për të cilën Iordan (DNFR) beson se vjen nga një postverbal scap?r, i paregjistruar në fjalorë (!). Por gjendet në DLR, vëll. X/1, fq. 265, me kuptimin „fulgerare, sc?p?rare” (“vetëtimë, shkrepje, ndezje”).  Në Shqipërinë e Veriut hasen toponimet: Maja e Shkrepit, Lugu i Shkrepit, Rrasa e Shkrepit; Krepat e Livadheve, Rruga e Krepit, në të cilat shkrep (edhe me variantin krep) ka kuptimin e shkëmbit (Fran Luli, SF, 3, 1990, fq. 161).

Sâmbure „bërthamë, thumbulje” del rrallë në onomastikë. Emri familjar S?nburu është atestuar më 1600 në Vllahi (DERS, fq. 214); po kështu Sâmburescu. Si toponim, Sâmbure?ti quhet një fshat në Olt (MDGR, V, fq. 413).

Spânz „Helleborus, bimë mjekësore” është term pothuaj joekzistues në onomastikë. Ka mundësi që nga kjo fjalë të rrjedhë emri i familjes Span?u (variant grafik i Spân?u) dhe Spin?, Spinzi (DNFR). Si toponim kemi gjetur Spânzul (Russu, Etn. rom. Fq. 384).

Strugure „rrush” del rrallë në onomastikë. Si antroponim: Strugureanu, Strugurel, Strugurescu, kurse si emër vendi: Strugureni (Russu, Etn. Rom., fq, 392); shiko dhe Strung?, duke diskutuar në lidhje me variantin Strug.

Strung? „shtrungë” Si emër personi është i njohur në derivatet Strungaru, Strugariu, por edhe në fjalën Strung? (Iordan, DNFR). Kjo fjalë është e përhapur në onomastikë, sidomos si toponim gjeografik, në një sintagmë me një tjetër emër apo mbiemër: Strunga Ciobanului “shtrunga e çobanit”, Strunga Doamnelor “shtrunga e zonjave”, Strunga Iezerului “shtrunga e gjolit” janë emra udhëkalimesh në Fëgërash; po kështu: Strunga Turnurilor “shtrunga e kullave” në Buçexh, Strunga Dracului “shtrunga e djallit”, në afërsi të Negojit, ?aua Strunga “samari i shtrungës”, Strungile Mari “shtrungat e mëdha”, mal në Buçexh,  (Petrovici, në CL, XI, 1966, fq. 12-13); Strunga Mare “shtrunga e madhe”, Strunga Mic? “shtrunga e vogël” vende që ndodhet në malet e Gorzhit. (R. Popescu, Gorj, fq. 152). Termin e thjeshtë apo të prejardhur e gjejmë si emra fshatrash: Strunga, Strugari, Struga?ul, (dhe Strunga?ul), përrua në Gorzh (Iordan, Top. Rom., fq. 230, 532). Një fshat Strunga, në veri të Tisës, në Moravi, është atestuar në kohë të vjetra (Dr?ganu, Rom., fq. 208, 396; Rosetti, ILR, fq. 391).Për atestime të vjetra, të fillimit të shek. të XV-të, shiko dhe DERS, fq. 224.

Strunga është i njohur si toponim edhe tek arumunët (Capidan, në LL, IV, fq. 333): Strunga emër vendi në malin e Tomorrit në Shqipëri,; Strungula, emër vendi në breg të lumit Arta. Duke iu kthyer formave pa –n- : Strugari, Strugu, të njohura në Transilvani dhe në Moldavi: Vârful Strugarului “maja e shtrungarit”, mal ne Haceg, P?durea Strugarului „pylli i shtrungarit”, Poiana (Pârâul) Strugarului „lëndina (pylli) i shtrungarit” (FD, V, fq. 61), Strugari, mal etj. Konsiderohen nga Iorgu Iordan si variante të thjeshta të dialektit moldav të fjalës strung?. M. Homorodean (CL, XIV, 2, 1969, fq. 320) beson se ka mundësi të jene derivate i strug “degëz zvarritëse” (Strugu, mal në Câmpul lui Neag “Fusha e Neagut, në Valea Jiului “Lugina e Zhiut”, Izvorul Strugului “burimi i Shtrungës”, Pârâul Strugului “Përroi i Shtrungës”, po aty).

?opârl? „shapë, zhapik” është atestuar që nga fundi i shek. të XV-të si antroponim: ?opârl?, por edhe si toponim ?opârle?ti (D. Bogdan, Glosar, fq. 204; DERS, fq. 232).

Si emër personi, është i njohur me format derivate ?opârlan (DOR), ?opârlache (LT; Pa?ca, Olt, fq. 330). Si llagap: ?opârla, në Sebesh, (CL, VI, 2, 1961, fq. 400), vlerë e ndërmjetme në procesin e kalimit në fushën e emrave të përveçëm. Si toponim, përveç ?opârle?ti, i përmendur më sipër, në origjinë qëndron një emër grupi social. E gjejmë edhe në format ?opârliga, fshat në Vllahi, në fillim të shek. të XVII-të (DOR), ?opârli?a, fshat në Romanac (Iordan, Top. Rom. Fq. 460) dhe në Gorzh, ?opârloaia, në Nësëud (Giuglea, Cuv. Ro., fq. 340). Është e mundur që ?opurka, emri i një uji në veri të Tisës, në Maramureshin çekosllovak (Dr?ganu, Rom., fq. 396, 398), të rrjedhë nga emri i përgjithshëm ?opârc?, si rezultat i bashkimit të ?opârl? me n?pârc?. Ne shqip Shapë del si emër burri (Hahn, Alb. Stud., fq. 117) 

?tir? „shterpë, shtjerë” del si emër personi në vitin 1652 (DOR; shiko dhe Pa?ca, Olt, fq. 331) Ka mundësi që edhe emri toponimik Stirka, emërtim i një pjese të kufirit në Csepantelek në Panoni, më 1270 (Dr?ganu, Rom. fq. 60) ta ketë prejardhjen nga rumanishtja ?tircovi?a, fshat ne Mehedinc. Në Shqipëri, Shtira është një emër fshati që atestohet më 1417 (SF, 2, 1976, fq. 153), Mali i Shtirës.

            ?ap „cjap” është i njohur si emër familjeje: ?apu, ?ap ?ape? (me prapashtesen –e? si në shembujt Rare?, Lapte?, Brânze? etj.), ??puleasa, ??pulescu, ??puric?, ??purin, ??puru. Variantet me –r-  duket se janë te lidhura me mbiemrin ??pur (derivat nga ?ap, shq. capore, me kuptimin: si brirët e cjapit). Në toponimi, ?ap është në lidhje të drejtpërdrejtë me antroponimin: ?apu,  katund në Alba (CL, XX, 2, 1975, fq. 161), mal në Gorzh,  (R. Popescu, Gorj, fq. 155), Vârfu ?apului”maja e cjapit” ne Neseud,) Giuglea, Cuv. Rom., fq. 352); emër vendi në veri të lumit Tisa, atestuar në dokumente të vjetra Dr?ganu, Rom., fq.); Poiana ?apului „lëndina e cjapit”, qytet në Prahovë, Dealu ?apului „kodra e cjapit” në Dolzh. Tek arumunët, K’atra ?aplu, mal në Avdela (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 68). Në shq. duhet shënuar emri familjar Capo (Hahn, Alb. Stud., II, fq. 118); si toponim: Lugu i Sjapit, në Shqipërinë e Veriut (SF, 3, 1974, fq. 109).

?arc „thark” në antroponimi gjemë format: ?arcu, ??rcaru, ??rcatu, ??rc?toru, ??rchescu (LT), ??rcan (DOR); disa prej tyre lidhen me foljen a în??rca “rrethoj me hunj vendin e bagëtive”, nje derivat i ?arc. Ne toponimi shfaqet si emër fshati: ??rcu (DOR), ??rcule?ti, ne Prahove (MDGR, V, fq. 673). ?eap? „thep” gjendet në rrënjën e disa emrave personash: ?epe?, ?epelu?, ?epu?, ?epelea, ?eposu (dhe variantet me ?), ??poiu, ?aplig? (LT; DNFR). Disa prej tyre janë të atestuara që në fillim të shek. të XV-të: ?epe?, ?epelu? (D. Bogdan, Glosar, fq. 209). Ato kanë qenë fillimisht llagape ose nofka (Pa?ca, Olt, fq. 340: ?epea, ?epelu?, ?epe?, ?eposu dalin sot si emra familjesh në Fëgërash). Ekzistojnë disa fshatra që emërtohen me emra të prejardhur nga ?eap?: ?epe?, ?epe?ti, në Velcea, ?epoaia, ?epul, në Tekuç (MDGR, V, fq. 673-674), ??penii (D. Bogdan, Glosar, fq. 209). Në shqip thep del në përbërjen e një toponimi në Gjakovë: Thepi i Meqinës (Çabej, SGJ, II, fq. 207).

Urd? „urdhe” atestohet si emër familjeje duke filluar me gjysmën e parë të shek. të XVI-të në të gjitha provincat rumune: Urd?, Urdan, (DOR); shpesh del në Vrançea: Urd? (Conea, Vrancea, fq. 78). Për emra të tjerë familjesh të formuara me rrënjën urd? shiko LT: Urd?, Urda, Urda?, Urd?reanu, Urdea, Urdeanu, Urde?, Urdoi(u). Si llagap haset në Mikesasa, Sibiu (Petrovici, ALR, II, fq. 80) dhe në Rukër me format: Urda?, Urdea (LR, 6, 1976, fq. 618). Në toponimi del si emër fshatrash: Urda, në Dolzh, Urda de Jos „Urdha e Poshtme”, fshat në Gorzh, Dealu Urzii „Kodra e Urdhës”, në Gorzh, Urdeasca në Buzëu, Urde?ti në Fëlçiu, Urdarii në Gorzh, Urd?reanca në Romanac (MDGR, V, fq. 690-691; Iordan Top., rom., fq. 231) dy të fundit rrjedhin nga emrat e zanatçinjve që mbarojnë me –ar, apo, më së tepërmi, nga emri i grupit social që mbaron në –ari; urdarii nga top. Urda). Duhet thënë se Urdele dhe Urda janë vende që ndodhen në masivin Parëng (R. Popescu, Gorj, fq. 155). Transferimi në onomastikë i kësaj fjale ka ndodhur prej shumë kohësh, dëshmi e të cilës janë emrat Orda, Urda – emra të përveçëm dhe vendesh në Panoni në shek. e XIII-të (Dr?ganu, Rom., fq. 46). Ka mundësi që edhe Hurdha, toponim në Shqipërinë e Veriut, në Mat (BUST, 3, 1963, fq. 271) dhe në Dibër (BUST, 4, 1963, fq. 143), të përfaqësojë variantin e vjetër të presupozuar për formën aktuale Udhos „formaggio” në shqipen e Italisë (VALR, fq. 125, shiko edhe të thënat mbi Leurd?).

Vatr? “vatër” është emër familjar në Vrançea (Conea, Vrancea, fq. 69, 80, shiko dhe CT). Në DOR janë të regjistruara si emra laikë: V?tra, Vatrea, Vetre, Veatre?, Veatru?, me veçori fonetike të vështira për t’u shpjeguar. Si toponim e gjejmë në të gjitha krahinat e vendit; midis të tjerash kemi identifikuar Vatra Dornei “Vatra e Dornës”, Vatra Moldovi?ei „Vatra e Moldovices” (Iordan, Top., rom., fq. 724): Vatra, fshat në Dorohoj si dhe shumë emra kompozita me tipe të ndryshme përcaktorësh). Transferimi në toponimi i termit shpjegohet përmes kuptimit „vatra e fshatit” si vendi në të cilin shtrihet fshati dhe tokat e rrethinave që ai përfshin”. Siç thotë Philippide (OR, II, fq. 741), nga rumanishtja, vatr? u shtri edhe në gjuhët rreth e rrotull, duke figuruar si toponim: Vatral’ova, Vatralivske (Dr?ganu, Rom., fq. 344), fakt që vërteton ekzistencën e disa vendbanimeve rumune të vjetra në pjesën veri-lindore të Karpateve.

Viezure “vjedhullë, vjedullë” si emër personi është atestuar në Vllahi që nga gjysma e parë e shek. të XVI-të (DOR; DNFR: Vizuru). Tek karashovenët e hasim me një fonetizëm arkaik: Vedzura, Vedzuronja (Tomici, në SC, 1, 1974, fq. 57). Nga antroponimet rrjedhin emrat e fshatrave: Vizureni, Vizure?ti, Viezura, Viezuri, Vizurei (MDGR, V, fq. 744-752; Iordan, Top., rom., fql 290), Viezurata, kodër dhe përrua në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq. 157). Nga emri i përgjithshëm viezure shpjegohet vizurinë, vizuin? (vend ku fshihen vjedhullat apo kafshë të tjera pylli”, kurse që këtu, Vezurini, me formë shumësi quhet „vend në një pyll me strofka për kafshët e pyllit” në Gorzh. Po këtu del toponimi Iezureni (me buzoren e palatalizuar); Dealu Vezuina „Kodra Vjedhulla” në Apusen, (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 132). Tek Iordan vep. cit. Gjejmë: Valea Ghizuniilor „Lugina e Vjedullave”, Valea Ghezunilor „Lugina e Vjedullave”, Valea lu Ghezune „Lugina e Vjedullës” (nga një antroponim), Zeguni dhe Iedzunii, me buzore të palatalizuar (shiko dhe Dr?ganu, Rom., fq. 395, top. në Maramureshin e vjetër: Iedzunii, Vârvu-D’edzinoii; Giuglea, cuv. Rom., fq. 336: Dealu Gezuinilor dhe Dealu Gezunelui, në Nësëud), Dealu Viezurului “kodra e vjedullës” në Dolzh, Dealu Viezurinilor “kodra e vjedullës”, Pâr?ul Viezurului “përroi i vjedullës” në Vëlçea. Ky term është i njohur edhe në hidronimi: Pâr?u Viezuinilor “Përroi i Vjedullave”, Pâr?u Viezurului “Përroi i Vjedullës”, në Vëlçea (LR, 5, 1977, fq. 548). Disa forma e kanë pikënisjen nga vizunie, të tjerat nga viezune (me r > n përmes një regresioni të rremë që nga koha e rotacizmit). Në shqip emri Vjedhullisht (i shkruar Vjedullisht), me prapashtesën –isht, është atestuar si emër fshati që në vitin 1417 (SF, 2, 1976, fq. 159).

Zar? “dhallë” haset si emër personi femëror, Zara, në një listë emrash në Bukuresht “që lexohen nga prifti gjatë shërbesës fetare”, e publikuar nga Venelin (Vlaho-bolgarskiia gramori, fq. 341, Hasdeu, AIR, I, nr. 12, 1864, fq. 90; shiko dhe DOR). Si emër familjar, Zar?, e gjejmë në disa fshatra të Vrançeas (Conea, Vrancea, fq. 68-69, 80), si dhe në Olt (Pa?ca, Olt, fq. 350: Zara, Zare, Z?r?u; DNFR). Në Peshtishan, në Gorzh është i njohur si llagap. Përmendim edhe derivatet Z?roiu, Z?roni ne Haceg.

Zgard? “shkardhë, gjerdan” paraqitet në onomastike përmes disa derivatesh: Zg?rdan, Zg?rdescu, Zg?rdeni (DNFR; LT).

 

 

NJË MËNYRË KOMPOZIMI I PËRBASHKËT PËR RUMANISHTEN DHE SHQIPEN

 

Në rumanishten popullore ekziston një mënyrë kompozimi përmes pranëvendosjes së një emri me një mbiemër: buz?-groas? “buzëtrashë”, cap-gros “kokëtrashë”, cap-steap “kokëqoshe”, coate-goale “bërrylazbuluar”, gur?-rea “gojëkeqe”, inim?-bun? “zemërmirë”, m?lai-mare “mëmëlikmadh”, piele-lung? “lëkurëgjatë”, talp?-lat? “shputëgjërë”, tigva-goal? “koke-bosh” (shiko Fulvia Ciobani, Substantivul, kapitull në FCLR, Vëll. I, Compunerea, Bukuresht, 1970, fq. 78-82; dhe Gram. Acad., Vëll.I 2), 1963, fq. 90, 92). Me kuptim cilësor, mund të dalë në këto lloj kompozitash dhe një pjesore kalimtare e mbiemërzuar: burt?-spart? “bark-çarë”, gur?-spart? “gojë-çarë”, ma?e-fripte “zorrë-djegur” etj.

Emri shpreh, zakonisht, një pjesë të trupit, prej nga edhe vërejtja se këto kompozita funksionojnë si epitete për tipare fizike dhe psikike të njeriut. Duke qenë specifike për gjuhën afektive popullore, shumë nga këto kompozita janë kthyer, siç mund edhe të pritje, në nofka dhe emra personash: Barb?alb? “Mjekërbardhë”, Barb?lat? “Mjekërgjerë”, Barb?lung? “Mjekërgjatë”, Barb?neagr? “Mjekërzezë”, Barb?ras? “Mjekërruar”, Barb?ro?ie “mjekërkuq”, Barb?sur? “Mjekërhirtë”, Botgros “Surratgjërë”, Bounegru “Kaizi”, Bouros “Kakuq”, Calalb “Kalëbardh”, Calnegru “Kalëzi”, Capbun “Kokëmirë”, Caplai “Kokëverdhë”, Caplat “Kokëgjërë”, Capmare “Kokëmadh”, Capro? “kokëkuq”, Capverde “kokëjeshil”, Cas?mândra “shtëpikrenare”, C?ma??lung? “Këmishëgjatë”, Coad?galben? “Bishtverdhë”, Coad?-scurt? “Bisht-shkurtër”, Corjos “Bythëulët”, Fruntelat? “Ballëgjerë”, Gâtstrâmb “Grykështrembër”, Gur?-spart? “goje-çarë”, Inim?-rea “Zemër-keq”, Obrazlat “fytyrëgjerë”, Ochialbi “Sybardhë”, Ochirosi “Sykuq”, Pielemândr? “Lekurëkrenare”, Pielenou? “Lëkurere” etj. (shiko Graur, Nume de persoane, 1975, fq. 71, dhe Iordan, DNFR).

Në gjuhën e vjetër gjejmë shembuj të shumtë: Buz?-lat? “Buzë-gjërë”, Capalb “Kokëbardhë”, Capr?u “Kokëkeq”, Curlat “Buthegjërë”, Cursus “Bythëlart”, Gur?-dulce “Gojëëmbël”, Gur?-goal? “Gojëbosh”, Gur?-lat? “Gojegjërë”, Gur?-rea “Gojëkeq”, Mân?-lung? “Dorëgjatë”, Mân?-scurt? “Doreshkurtër”, etj., (Constantinescu, DOR). Në tekstet folklorike, në kronikat e vjetra si dhe në letërsinë e kultivuar më frymë popullore, formimet e këtij tipi janë të shpeshta (p.sh. Botgros “noçkëgjërë”, Codalb “bishtbardhë”, F?t-Frumos “Djalë-Bukur”, Harap-Alb “Harap i Bardhë”, Limb?-Dulce “Gjuh-ëmbël”, Minte-Crea?? “mendjemprehtë”, Vac?-Mare “Lopemadhe” etj.).

Në strukturën leksikore të këtij tipi kompozitash janë përfshirë edhe emra me kuptim tjetër përveç të pjesëve të trupit të njeriut, por me referim semantik të njëjtë (njeriu): Mant?ro?ie “Kapotëkuq”, M?laimare “Mëmëliqmadh”, Poalelungi “prehëragjatë”, Traist?-goal? “trastë-bosh“, ?ar?lung? “fshatmadh”, Vorb?lung? “fjalëgjatë”, Zeam?neagr? “lengzi” etj. Duhen përfshirë në grupin e kompozitave që lidhen me individin njerëzor dhe ato që i referohen, po në mënyrë të figurshme, kafshëve, zogjve, bimëve, sëmundjeve etj.: apa-alb? “ujë-bardhë” (Katarakti i syve), apa-neagr? “ujë-zi”, (glaukom), deget-ro?u “gisht-kuq” (një lloj bime) , gât-vânat “grykë-mavi” (një lloj shpendi”, iarb?-mare “bar-madh”, iarb?-crea?? “bar-dredhur”, lemn-dulce “dru-ëmbël, ma?e-negre “zorrëzi”, piept- ro?u “gjoks-kuq” etj. (shiko F. Ciobanu, vep. cit., fq. 80. Drejtshkrimi me apo pa vize në mes është në funksion të vlerës më të cilën është regjistruar termi.)

Vihet re në të gjithë shembujt që kemi dhënë deri këtu se emrat janë të pashquar, gjë që vërteton se grupimi i tyre me mbiemra cilësorë çon në lindjen e fjalëve të përbëra.

Një proces identik kompozimi e gjejmë në shqipen popullore, gjuhë me të cilën rumanishtja e vjetër ka shumë trajta të përbashkëta. Ja disa shembuj: barkgjerë rum. burta-larga, dorëgjatë rum. mân?-lung?, dorëlehtë rum. mân?-u?oar?, dorëlëshuar rum. mân?-l?sat?, dorëmirë rum. maân?-bun?, dorërëndë rum. mân?-grea, dorështrënguar rum. mân?-strâns?, flokëverdhë rum.p?r-galben, gojëlidhur gur?-legat?, gojëmbël rum. gur?-dulce, gojëndyrë rum. gur? spurcat?, gojëprishur rum. gur?-spart?, gushëkuqe rum. gu??-ro?ie (Erithacus rubecula), hundë-madh rum. nas-mare, hundështypur rum. nas-turtit, këmbëkuqe rum. Picioare-rosii, kokëmadh rum. cap-mare, kokëtrashë rum. cap-gros”, lëkurëtrashë rum. “piele-groasa”, qafëkuq rum. gât-ro?u, sybardhë rum. ochi-albi”, zemërkeq “inim?-rea”, zemërzi rum inim?-neagr?, zemërbutë  rum. inim?-moale, zemërgjerë  rum. inim?-larg?” etj.

Dhamë shumë shembuj (lista është mund të jetë shumë e gjatë) për të parë se pothuaj të gjitha kanë gjegjëse identike në rumanisht. Kemi përfshirë në listë dhe disa shembuj me kompozita të ndërtuara me mbiemra përpjesorë: dorështrënguar, gojëprishur etj.  me synimin për të treguar shtrirjen dhe forcën prodhuese të këtij tipi kompozimi. Procesi i formimit të kompozitave të këtij tipi është mjaft produktiv në shqipen  popullore. K. Cipo (Rreth disa kompozitave, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, I, Tiranë, 1972, fq. 64-65) ka krahasuar disa formime me përgjegjëset indo-europiane, duke dalluar përmes karakteristikave semantike dhe sintaktike kompozitat shqipe nga ato të latinishtes dhe greqishtes. Al. Xhuvani (Kompozitat, idem. Fq. 69-70) ka nxjerrë në pah produktivitetin e kësaj mënyre formimi në gjuhën popullore, kurse A. Kostallari (Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese), idem. fq. 95), i cili u ka kushtuar kompozitave ekzocentrike një studim të hollësishëm, ka hetuar strukturën leksiko-gramatikore të këtyre, semantikën e tyre, vjetërsinë dhe kapacitetin e tyre për të zhvilluar derivate abstrakte (p.hg. zemërmirë bëhet me një prapashtesë zemërmirësi). Sipas Çabejit  (SCL, 4, X, 1959, fq. 541), mungesa e nyjës enklitike tek emri si dhe i nyjës proklitike tek mbiemri do të vërtetonte faktin se në shqip “dikur ka ekzistuar një skemë unike e formuar nga emër + përcaktor pa nyje midis tyre; njeri mirë”.

Fjalët e përbëra në shqip të këtij tipi (gjuhëtarët shqiptarë kanë adoptuar termi bahuvrihi, nga terminologjia e vjetër indiane) janë jo vetëm popullore, por edhe forma të vjetra, dëshmi e këtij fakti është se mbiemri nuk është asnjëherë i paraprirë nga nyja, p.sh.: gojëkeq, gushëkuq. Në dokumentet e gjuhës shqipe para shekullit të XVI-të , dalin emra të përveçëm të përbërë, duke pasur të njëjtën strukturë: Burmazi (shek. i XIV-të), i përbërë nga burrë dhe madh, të dy përbërësit pa nyje (te mbiemri është fjala për nyjën e përparme, Çabej në SCL, 4, X, 1959, fq. 543). Kjo mënyrë formimi me kompozim leksikor, e përbashkët për dy gjuhët, ka qenë vënë re vetëm tek disa raste të izoluara “shprehjesh paralele” të tipit: gur?-rea shq. gojëkeq (Pu?cariu, Limba român? 1, Privire general?, 1940, fq. 264).

Në studimin tonë nuk kemi marrë në konsideratë, as për rumanishten dhe as për shqipen kompozitat e reja, të krijuara me kalkim nga modelet e huaja, përgjithësisht, kompozitat savante. Gjithashtu nuk kanë hyrë në vëmendjen tonë as fjalët e përbëra me mbiemër që kanë tjetër kuptim përveç atij cilësor. Na kanë interesuar vetëm kompozitat me strukturë emër + mbiemër cilësor, të cilat, nga shumë pikëpamje, i bashkojnë të dyja gjuhët. Të para në plan krahasues, kompozitat e këtij  tipi janë identike në këto dy gjuhë, si për nga mënyra e formimit, ashtu edhe për nga kuptim. Trajta më e rëndësishme që justifikon grupimin e rumanishtes me shqipen, përsa i përket këtij grupi kompozitash, konsiston në topikën e elementëve përbërës të tyre: emri është i ndjekur nga mbiemri (krahaso rum. mân?-lung? shq. dorëgjatë me lat. longimanus,  gr. ????ó???? apo rum. gur?-rea shq. gojëkeq me gr ??????????). K. Cipo (vep. cit. fq. 65-66) ka theksuar se shqipja u kundërvihet gjuhëve persiane, greke dhe latine përsa i përket vendosjes së fjalëve në kompozitat e këtij tipi; vetëm greqishtja pranon, në ndonjë rast, inversionin e fjalëve përbërëse, pa modifikuar kuptimi i tyre.

Megjithëse këto fjalë të përbëra janë në origjinë krijime të gjuhës afektive, topika e elementëve është ajo normalja, ashtu si në gjuhën asnjanëse. Mbiemri në strukturën e kompozitës, në të dyja gjuhët, është cilësor dhe sillet ndaj emrit pararendës si një përcaktor i zakonshëm. Është e nevojshme të saktësojmë se në rumanisht këto kompozita janë emra me një fleksion më vete, të ashtuquajtur “gjini e përbashkët” (Mioara Avram, “Genul comun” în limba român?, në SCL, XVIII, 1967, nr.5, fq. 480); Fulvia Ciobanu, vep. cit, fq.80). Por në shqip ato dalin, zakonisht, si mbiemra me funksion përcaktor ose kallëzuesor: vajzë meshollë, djalë zemërbardhë. Përshtatja në gjini dhe numër me përcaktorin realizohet vetëm përmes mbiemrit, elementi i dytë i kompozitës: shpirtmadh shum. shpirtmëdhenj. “Kjo mënyrë formimi e fjalëve është jashtëzakonisht produktive në gjuhën shqipe, sidomos në mbiemra që përdoren për karakterizimin e njerëzve, por nuk mungojnë rastet që karakterizojnë qenie të tjera apo gjëra të tjera (Ali Dhrimo; Formimi i mbiemrave në gjuhën e sotme shqipe”, në SF, XXVI, (IX), 1972, 3, fq. 76). Duhet nënvizuar se emërzimi i kompozitave nuk është i përjashtuar as në shqip: një dorëthatë “uno sfaccendato, un pigro, un ozioso” (Leotti, s. i thatë); sofra e zemërmadhit; shqiptare, o gunëbardhë; o kaur, o kokëthatë (Kostallari, vep.cit, fq. 102; shembuj të tjerë, ibid. fq.99). Termi i parë, emri, mbetet i pandryshuar, pavarësisht nga numri, gjinia apo rasa dhe as nuk shquhet. Të gjitha këto trajta, të cilave u shtohet ajo semantike (shprehin njësi kuptimore), u japin statutin e kompozitave këtyre fjalëve.

Është e nevojshme të saktësojmë se në rumanisht këto lloj kompozitash mund të shfaqen me vlerë mbiemërore si në shqip, më saktë, me vlerë ndajshtimore, si në tekstet folklorike lirike: Mândr?, mijlocel sub?ire “Vajzë, belëz hollë”, Mo? Radule, barb?-sur? “O plaku Radu, mjekër-hirt” (shiko dhe Gramatica Academiei, II, fq. 129, ku konsiderohet se ky ndërtim ka qenë fillimisht me vlerë parafjalore: cu barba sur? “me mjekër hiri”.

Në të dyja gjuhët, këto kompozita janë afektive. Nëse në rumanisht ato përdoren ekskluzivisht në gjuhën afektive popullore, ne shqip, ku fjalëformimi emër+mbiemër u zhvillua shumë, ka qenë e natyrshme që këto kompozita, të bëhen, në pjesën më të madhe, neutrale nga pikëpamja e afektivitetit. Ato që kanë gjegjëse në rumanisht, d.m.th. ato që i referohen, veçanërisht, qenies njerëzore, kanë përmbajtje afektive, por në kuptimin se shprehin cilësinë përmes ironisë, lojës apo admirimit etj. Është evidente që karakteri afektiv i tyre të shpjegohet sa nga kuptimi i elementëve përbërës dhe i termave referues, po aq edhe nga figura e stilit që qëndron në bazë të krijimit të tyre.

 

 

ELEMENTE LEKSIKORE AUTOKTONE NË DIALEKTIN ARUMUN

 

Dihet se arumanishtja ka më pak elemente autoktone1)[17] të përbashkëta me shqipen, se sa dakorumanishtja. Ky konstatim duket befasues, sepse do të ishte e pritshme që të ishte e kundërta. Për shkak të bashkëjetesës për një kohë shumë të gjatë, në të njëjtin territor apo në një territor të afërt të arumunëve me shqiptarët, përkimet leksikore të vjetra arumuno-shqiptare duhet të ishin më të shumta dhe më befasuese se sa përkimet dakorumuno-shqiptare. Historia e marrëdhënieve midis këtyre dy gjuhëve na ofrojnë një situatë identike, por kësaj here, nga pikëpamja e nivelit dialektor të shqipes: përkimet midis dialektit tosk dhe rumanishtes janë më të shumta se sa to midis dialektit geg dhe rumanishtes, megjithëse toskërishtja flitet në pjesën jugore të Shqipërisë, d. m. th. në një territor që ndodhet më larg se territori geg nga ai rumun. Duke qenë se bëhet fjalë për  elemente të substratit, gjërat duhen vështruar nga perspektiva e rumanishtes së përbashkët, përpara ndarjes së saj dialektore, kur, ka shumë mundësi, që toskët të banonin në një krahinë të ndodhur diku më në veri- lindje të Shqipërisë së sotme. Duhet nënvizuar, megjithatë, një vërejtje e Eqrem Çabejit sipas së cilës, në periudhën paraletrare të shqipes, toskërishtja pati më shumë inovacione, ndërkohë që dialekti geg ishte më konservator. Më vonë ndodhi e kundërta, d. m. th. ndryshimet ndodhën më shumë në zonën veriore (gegërisht) të kësaj gjuhe (shiko shembujt në SCL, 4, X, 1959, fq. 528-529).

Problemi i marrëdhënieve të vjetra arumuno-shqiptare akoma nuk është hetuar në mënyrë të ndarë, por vetëm në kuadrin e përgjithshëm të marrëdhënieve gjuhësore rumuno-shqiptare, ndoshta për arsyen, plotësisht të vlefshme, se, ky problem nuk do të paraqiste një rëndësi të veçantë. Nga pikëpamja metodike, studimi i veçantë i elementeve gjuhësore të lashta arumuno-shqiptare mund të ofrojë një siguri më të madhe në lidhje me fondin autokton të gjuhës rumune.

Shpjegimi i mungesës së disa elementeve leksikore autoktone në arumanisht është bërë me dhënien e një alternative të ndërtuar mbi hipoteza: ose elementet respektive nuk kanë ekzistuar asnjëherë në arumanisht, ose këto elementë kanë ekzistuar dikur dhe janë zhdukur gjatë kohës.

Hipoteza e parë presupozon karakterin dialektor të këtyre fjalëve në rumanishten e përbashkët, kurse hipoteza tjetër merr parasysh disa pasoja të bilinguizmit (dygjuhësisë), ose, përgjithësisht, mbivendosjet leksikore në arumanisht. Sipas mendimit tonë, menjëherë me përcaktimin e elementeve autoktone që mungojnë në arumanisht, imponohet kërkimi i origjinës së fjalëve që zëvendësuan fjalët e zhdukura. Ose imponohet hetimi i origjinës së fjalëve përmes së cilave u emërtuan kuptimet e korrespondenteve dakorumuno-shqiptare. Studimi i ndikimeve të shqipes, greqishtes, bullgarishtes mbi arumanishten, në këtë rast është i domosdoshëm. Po kështu, krahasimi ndërdialektor dhe hetimi historik i serive të sinonimeve do të na ndihmonte për të rindërtuar fondin leksikor autokton unik të rumanishtes së përbashkët.

Materialet e arumanishtes që disponojmë sot na krijojnë dyshime për sa i përket ekzistencës apo jo ekzistencës të disa prej elementeve autoktone në këtë dialekt p.sh., Th. Capidan, me origjinë arumune dhe një njohës i mirë i të folmeve arumune, shkruan[18] se nuk gjen në dialektin e tij një fjalë si a bucura “gëzohem”, të cilën, megjithatë, e kanë regjistruar në arumanisht disa studiues para tij. Shembuj të kësaj natyre mund të jepen ende. Rezulton nga ky fakt se disa elemente autoktone kanë në arumanisht qarkullim krahinor. Nuk është i përjashtuar as fakti se disa studiues më të vjetër, të ndikuar nga dakorumanishtja, të kenë futur në materialet e botuara të arumanishtes elemente që janë karakteristike për dakorumanishten.

Me synimin për të ndjekur “fatin” e fjalëve autoktone në arumanisht, në janar të 1966, me rastin e një udhëtimi për studime në Shqipëri, kam bërë një anketë gjuhësore tek arumunët e Shqipërisë, në pesë lokalitete, me të folme të ndryshme: Stan Kërbunarë, (Lushnjë), Peshtan (Fier), Selenica (Vlorë), Përmet (Përmet) dhe Drenovë (Korçë). Kam evituar, me vetëdije veriun e Shqipërisë, sepse, siç dihet, arumunët aty mungojnë pothuaj plotësisht. Për këtë problem mund të konsultohet harta që shoqëron studimin e shkëlqyer të N. Saramandu mbi shpërndarjen e arumunëve në të gjitha vendet ballkanike (N. Saramandu, Harta graiurilor aromâne ?i meglenoromâne din Peninsula Balcanic?, në SCL, 3, XXXIX, 1988, fq. 225). Jemi të mendimit se arumunët e kanë evituar veriun e Shqipërisë të paktën për dy arsye: fetar (shqiptarët e veriut janë kryesisht katolikë, kurse ata të jugut janë ortodoksë dhe myslimanë) dhe ekonomik: jugu i Shqipërisë përbën vend ideal për kullotjen e turmave të dhenve, aktiviteti kryesor i arumunëve. Me një pyetësor të hartuar në bazë të një liste me elementë leksikore të konsideruara apo të presupozuara si autoktone, kam anketuar një numër prej 24 personash, gra dhe burra, te moshave dhe profesioneve të ndryshme. Subjektet informuese më interesante kanë qenë barinjtë e moshuar. Në Drenovë kam anketuar edhe sarakaçanët, të ardhur në Shqipëri nga veriu i Greqisë në vitet e luftës.

Diskutimet me arumunët i zhvillova në gjuhën shqipe për të mos u sugjeruar përgjigjen e pritshme. Kam përdorur pyetjet indirekte (në rastet e mundshme, të shoqëruara me gjeste), dhe shumë rrallë kam bërë pyetje të drejtpërdrejta. Nuk kam evituar as diskutimet në arumanisht, për t’u bindur plotësisht mbi ekzistencën apo mosekzistencën në të folmen e tyre të fjalëve autoktone. Gjatë anketimeve, kam qenë i asistuar, në vazhdimësi, nga Emil Lafe, gjuhëtar në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Tiranës.

Materiali i vjelur në fund të këtyre kërkimeve na dha mundësinë të bëjmë konstatime interesante në lidhje me zhdukjen në arumanisht të disa elementeve leksikore autoktone dhe zëvendësimin e tyre me fjalë, në sajë të influencave (sidomos të shqipes dhe greqishtes së re), në lidhje me konkurrencën sinonimike, me evolucionet formale dhe semantike etj. Kjo gjë na ka lejuar, njëkohësisht, të japim disa konkluzione të përgjithshme mbi marrëdhëniet gjuhësore rumuno-shqiptare. Meqë anketa jonë nuk mund të shtrihej edhe në zonat e tjera të Ballkanit, me popullsi arumunësh, më është dashur që, gjatë këtij materiali, t’u referohem materialeve dhe rezultateve të kërkimeve të mëparshme. Elementet leksikore të mbledhura nga ne, përkojnë, në rastet e mundshme, me ato të regjistruara nga Th. Capidan[19]dhe nga Al. Rosetti.[20] Gjatë pjesës së parë të këtij punimi, do të paraqesim materialin e vjelë, të shoqëruar me vërejtje që sugjeron çdo fjalë e hetuar, duke synuar, që në pjesën e dytë, në kuadrin e konkluzioneve, të grupojmë të dhënat e anketës në funksion të sistemimit që imponon problemi i përgjithshëm i raporteve gjuhësore rumuno-shqiptare. Mbi hollësitë që kanë të bëjnë me fjalët rumune me prejardhje nga substrati, mund të konsultohet punimi ynë Vocabularul autokton al limbii române “Fjalori autokton i gjuhës rumune”, Bukuresht, 1983.

 

Baci është një fjalë e panjohur në arumanishten e Shqipërisë. Kemi regjistruar vetëm sinonimet 6): c??aru, ke?ar, ki?aru D,C, Pr, ba?e?i P, ?ilinícu S. Pjesa më e madhe e studiuesve e kanë shënuar baci si ekzistuese në arumanisht (Papahagi, DDA, fq. 189; Capidan, DR, II, fq. 459: baci është një element ballkanik i përhapur nga rumanishtja) dhe në meglenorumanisht (Capidan, Megl., III, fq. 36). Fjala është zhdukur nga arumanishtja për shkak të konkurrencës me c??ar (lat. casearius). Pozicioni i kësaj të fundit në fjalor mbështetet nga një familje e tërë derivatesh: ca?u, c??are, c???rie, c??eat etj. (C??ar, me variantet e ndryshme fonetike, shënohet si fjalë e zakonshme në arumanisht nga Al Rosetti, Cercet?ri, fq. 63). Një situatë të ngjashme është në shqip: baç, bac „ai që përgatit djathin në stan”, është e përdorur rrallë, duke qenë më e shpeshtë fjala djathar, një derivat nga djathë. Është për t’u vënë re se asnjë nga arumunët e anketuar, megjithëse të gjithë flisnin shqip, nuk e kanë njohur fjalën shqipe baç, bac. Në zhdukjen nga arumanishtja të fjalës baci, kanë ndikuar edhe termat ?ilinicu dhe ba?e?i. I pari rrjedh nga ?elnic[21]„pronar i turmave të dhenve”, me modifikime semantike normale, kurse i dyti rrjedh nga bagiu „vendi ku bëhet djathi; stan” (fjalë e regjistruar nga ne; shiko dhe Capidan, vep. Cit. Fq. 459), me prapashtesën –gi (<turq.-gi); e krahasueshme me shq. baxho-ja.

 

Balaur „ballaur” nuk është e njohur në arumanisht. Capidan (në recensionin në DR, II, fq. 810, në artikullin e tij për N. Jokl-in, Vulgärlat. im Alb., -bollë-, të ZRPh, XLI, fq. 228-233), shënon si emër të përveçëm arumun Balaura, i përhapur si antroponim edhe tek grekët. Në të gjitha pikat e anketuara kam regjistruar fjalën bulàr(u): gjarpër i kuq, gjarpër me sy të mbyllur, që nuk shikon”[22]. Në C kemi shënuar dhe sulvàl „gjarpër i gjatë”, kurse në P, ?ughétu mare id., fjalë që nuk figurojnë në fjalorë të arumanishtes. Është mbështetur, me një arkitekturë të plotë etimologjike, fakti se arum. Bular rrjedh nga shqipja (shiko, veçanërisht Jokl, art. Cit., dhe Bari?, Albanorum, St., fq. 3). Sipas mendimit tonë, ka mundësi që bular të jetë një formë e vonshme qe ka evoluar nga b?laur, me buzorëzimin e ?-së së patheksuar pas një buzoreje ose nëpërmjet asimilit me u-në e pasme (shembuj të ngjashëm tek Capidan, Arom., fq. 221-223: funt?n?, fumeal’?, bugat, multseadz? (<m?ltseadz? “li”), primuvear? “pranverë”, púp?z? “pupëzë” etj.). Përsa i përket mbaresës –ru, fjala është integruar në normën rrokjesore të përgjithshme të pozicionit fundor: rrokja –ur u bë –ru, d.m.th. b?laur > * bulaur > bularu (ashtu si s?mbur > s?mbru „bërthame, thembulje”). Nga arumanishtja, Bular ka hyrë edhe në shqip: bullar. Ka shuma mundësi se edhe serb. blavor, blavur etj. ta kenë prejardhjen nga rum. b?laur. (Si mund të shpjegohet ndryshe metateza e l në formën serbisht?). Rum. b?laur duhet krahasuar me shq. bollë, duke qenë se të dyja format i përkasin një prototipi të përbashkët. Në të folmen e arbëreshëve të Italisë nuk ekziston termi bullar (shiko E. Giordano, Fjalor i arbëreshëvet t’Italisë, Bari, 1963), gjë që do të provonte se në shqip, bullar nuk është një fjalë tepër e vjetër. D.m.th. balaur është një formë e vjetër që ka ekzistuar edhe në arumanisht.

 

Balig? del në pikat e anketuara nga ne, me format bal’g?, bálike, bálig?, baig?. Kuptimi është i njëjtë me atë të dakorumanishtes „ jashtëqitja e kafshëve të mëdha” (e krahasuar me c?c?rádz? (njëjës), c?c?r?dz? dhe c?c?r?dz (shumës) „jashtëqitja e dhive dhe deleve” dhe c?proi „mbeturina deleje”). Vetëm forma balig?, e hasur tek sarakaçanët e Drenovës, është identike me atë të dakorumanishtes (shq. báligë e dhënë nga Meyer-i, Alb. St., V, fq. 69 tek shqiptarët e Greqisë, është, sipas Capidan-it, DR, II, f. 468-469) me origjinë arumun). Forma bal’g? me l’, është ose një huazim i ri nga shqipja: balgë (në shq. l shqiptohet palatal) ose një përshtatje e balig? me shqiptimin shqip. Në formën bálike, shënuar nga Weigand (Ol.-Wal., fq. 47), g-ja e rrokjes fundore u shurdhua nën ndikimin e dialektit tosk (e krahasueshme me format tek arbëreshët e Italisë, me origjinë toske: balkë-a, balk-u „sterco bovino”, pranë balgë-a, id., Giordano, vep. cit. fq. 23). Baig? është një huazim direkt nga shqipja:  bajgë.

 

Balt? është fjalë e panjohur në pikat e anketuara nga ne. Morëm këto përgjigje: múzg? „baltë, kënetë” (në të gjitha lokalitetet; e krahasueshme me shq. muzgë id. < sll.vj. muzga; dkrum. Mâzg? id.), burim „ujë i ndenjur; burim natyral”, (nga shq. burim), pelgu „ujë i ndenjur” P, pleg „vend me ujë, gropë me ujë” D (nga shq. pellg id.); mu?eár? „vend kënetor” Pr, loca?e di ap? „moçalishte” P. Fjala balt?, mbi etimologjinë e së cilës ekziston një bibliografi e pasur, është atestuar në arumanisht në të gjitha kërkimet e kryera deri tani, madje edhe në onomastikë, duke emërtuar një mal dhe një lumë (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 5). Megjithatë ne nuk e hasëm në të folmet e arumunëve të Shqipërisë, megjithëse përdorëm edhe pyetjen direkte. Zhdukja e kësaj fjale në arumanishten e Shqipërisë ka ndodhur vonë, duke shërbyer si dëshmi huazimet relativisht të reja nga shqipja: pelg, plegu (me metatezë të l-së), burim, muzgë (me ndërmjetësinë e shqipes apo direkt nga sllavishtja ?). Ka shumë mundësi që arumunët e Shqipërisë ta kenë humbur fjalën balt? „ujë i ndenjur” për shkak të dallimit të vogël semantik ndaj shq. baltë. Do të shohim më poshtë se edhe në raste të tjera identiteti formal midis fjalës arumune dhe korrespondentin shqip dhe dallimi kuptimor midis tyre, ka çuar ose në zhdukjen e fjalës arumune, ose në përshtatjen semantike të saj me fjalën shqipe.

 

Barz?. Kuptimin si “lejlek”, i njohur vetëm ne dakorumanisht, arumanishtja ka huazuar fjalën leléc (me variantet e regjistruara nga ne: luléc, liléc, lelié) nga një prej gjuhëve ballkanike (e krahasueshme me gr. ???????, bg. lelec?, serb. lejlek, lelek, shq. lejlek, shq. tosk. lelek, turq. lejlek).

(Në gjuhët ballkanike, fjala e ka origjinën nga turqishtja, kurse në arumanisht, më e mundur është, të rrjedhë prej shqipes). Në rumanishten e përbashkët bardz ka qenë mbiemër me kuptimin “i bardhë” (SCL, 2, XVII, 1966, fq. 214-215). Në anketën tonë e regjistruam rrallë (vetëm me një pyetje direkte bërë subjekteve më të moshuara) fjala bardz, vetën në lokalitetet në jug të Shqipërisë (Përmet dhe Drenovë), si mbiemër me kuptim të përafërt me kuptimin primitiv dhe vetëm në ndërtime të veçanta të të folurës pastorale (po kështu haset edhe në dakorumanisht, SCL., loc.cit.) peru bardz “lesh i bardhë (për leshin e dhive)”(subjekti nga Përmeti), oaie bardz? “dhi me lesh bardh e zi, me pulla, lajë”(krahaso oaie oc??? „dhi e bardhë me kokën bardhëzi”; dkrum. oac?r? , shq. vakërë), mular bardz? „mushkë me pulla të bardha dhe të zeza” (krahaso me mular siv? „mushkë e bardhë”, si dhe në meglenrum. siv „i hirte”, nga bg. siv „i hirtë”; mular murg? „mushkë me pulla të kuqe dhe të zeza”) tek subjektet e Drenovës.

Ka shumë mundësi që për të evituar sinoniminë me alb „i bardhë” (lat. albus), arum. bardzu ka modifikuar kuptimin (në përgjithësi „me pulla”) dhe ka ngushtuar përdorimin, madje në kufijtë e rumanishtes së përbashkët, në të folurën baritore. Në humbjen e fjalës, ka ndikuar edhe identiteti formal me shqipen „i bardhë”. Është për t’u shënuar fakti se nga arumanishtja fjala ka hyrë edhe në shqipen e jugut: barxë (mashk. Barx-i) „dhi gjysëm e zezë, gjysmë e bardhë” (Minella Totoni, në Studime Filologjike, XIX (II), 3, 1965, fq 118). Fonetizmi x (=dz) dhe kuptimi kuptimi i veçantë në shqip nuk shpjegohet veçse si huazim nga arumanishtja. Afër Tiranës ndodhet një mal i quajtur Barza, ndoshta një fjalë arumune.

 

Basc? „bashkë me lesh, i gjithë leshi i qethur nga një dhi” është një nga fjalët e fondit autokton të arumanishtes, por incidentale (e atestuar rrallë ose vetëm ne tekstet e vjetra) për dakorumanishten, sepse është atestuar vetëm një herë, në Psaltirea Scheian? „Psalmi Skejan” II, fq. 140, ps. 71, Shtëpia Bot. I.A. Candrea. Në versionet e tjera të Psalltimit del me fjalën lân? „lesh”.

Fjala basc? e kemi regjistruar në të gjitha lokalitetet e anketuara. Në C, ka qenë e shqiptuar në sintagmën basc? di ??n? (krahaso me shq. një bashkë lesh”, Fj.shq., fq. 30). Në asnjë nga pikat e anketuara, fjala nuk ka qenë i prekur nga fonetizmi š i fjalës gjegjëse shqipe. (shq. bashkë, dial. mashkë). Aktiviteti baritor, pothuaj ekskluziv i arumunëve të Shqipërisë, është shkaku esencial i ruajtjes së fjalës basc? në këtë dialekt.

 

Bâlc është e atestuar vetëm në dakorumanisht, krahinor. (shembujt e dhënë në DA (Dic?ionarul Academiei „Fjalori i Akademisë”), për em. bâlc janë marrë nga tekste moldave). Në arumanishten e Shqipërisë kemi regjistruar termin pelgu (di apa) „pellg me ujë”, pleg, plegu (me metatezë), e huazuar vonë nga shqipja (krahaso shq. pellg, pellk, dhe pellëg). Në të folmet e tjera arumune nuk është fjalë e njohur, kështu që nuk mund të kemi prova se ky term ka qenë i përgjithshëm për rumanishten e përbashkët. Vështirësi të rendit fonetik i kundërvihen derivimit të bâlc nga shq. pellg, pellëg.

 

Brâu „brez” del me format: br?nu C, b?ru S, be?u Pr, D (krahaso me format e regjistruara nga Al. Rosetti, Cercet?ri, fq. 53), interesante për faktin se ndihmojnë për rindërtimin e një forme të sigurt të rumanishtes së përbashkët: br?nu. Nën ndikimin e shqipes, rn > r, ? [23] (shiko hollësi mbi brâu në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 210-211).

 

Bucura (si folje “gëzohem”) ka qenë zëvendësuar me hârsescu (me variantet h?r?sestu [24] Pr., hrâsescu S, hârâsescu D (me origjinë nga greq. re (????? id.) që do të thotë se në një epokë më të vjetër kjo fjalë ekzistonte edhe në rumanisht. Studimet më të vjetra e kanë atestuar si në arumanisht, ashtu edhe në meglenorumanisht (shiko më gjerë studimin tonë në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 214). Kuptimi i vjetër „i bukur” i rum. së përbashkët bucur mb. është i siguruar në arum. nga mb. mu?at (me origjinë latine), të cilin e regjistruam në të gjitha lokalitetet e anketuara dhe që ekziston, siç dihet, edhe në dakorumanisht. Në lidhje me zëvendësimin e bucura me një fjalë greke, duhet thënë se, shumë fjalë në arumanisht që shprehin gjendje shpirtërore, janë me origjinë nga greqishtja e re: a??pisescu „dua, dashuroj”, am?rtipsescu „ bëj mëkat”, l?htare „frikë, tmerr”, cupusescu „dëshiroj një ushqim”, ?istihie „fatkeqësi” (shiko shembujt e shumtë te Papahagi, ne DDA, tregues, fq. 1172).

 

Bunget, “dru, lis” derivat nga një bung „lis”, me prapashtesën –et, nuk ekziston në arumanisht. Në lokalitetet e anketuara morëm këto përgjigje: cupa?i(u) “lis”, dhe rrallë arbur P. Në dakorumanisht, bung duhet të ketë humbur tepër vonë. Dëshmi për këtë janë derivatet toponimike dhe antroponimike, të shumta në numër (shiko Iorgu Iordan, Top., rom., 1963, fq. 69). Madje, ekziston toponimi, Bungu, Bunga në Olteninë veri-perëndimore. Nëse Bung ka ekzistuar edhe në arumanisht, gjë që është e vështirë për t’u provuar, konkurrenca sinonimike ka vepruar shumë më herët, duke u imponuar termi gjenerik cupaciu ose arbur. Dhe në shqip, bung sot përdoret shumë rrallë, duke qenë i zëvendësuar me lis “treng në përgjithësi, dru”[25]. Është për t’u bërë vërejtja se, nga speciet e pemëve, lisi, ka në dakorumanisht, sinonimet më të shumta: jip, gorun etj., ndërkohë që termi gjenerik lemn”dru” (kalkim nga sll.?) i atribuohet, ashtu si në shqip, vetëm lisit. Arumunët kanë huazuar nga shqiptarët fjalën du?cu “kaçube; lis” (> shq. dushk-u).

 

C?ciul? “kësulë”. Kemi regjistruar termat: c??iu? C,P,S, c??iul? D, ki?iul? Pr, c??úu? P. Kjo fjalë ekziston edhe në meglenorumanisht: c?tsun? (Capidan, Megl., III, fq. 66), Velarizimi i l-se në c??iuu? është specifike për të folmen e fërshërotëve. Tek c?súu?, shohim një huazim të vonët nga shqipja (kësulë), por më me siguri. Është një kryqëzim i termit fërshërot me gjegjësen shqipe. Sipas Capidan-it, DR. II, fq. 148, shq. kësulë është me prejardhje nga rumanishtja, me dhënien e ?-së me s-në. (Për etimologji të tjera, shiko Rosetti, ILR, II3), fq. 110).

 

C?lbeaz?, g?lbeaz?. “gëlbazë”. Format e regjistruara nga ne: gâlbaz?, P.S., gâlbadz? Pr, g?lbadz? D, duket se janë huazime te reja nga shqipja (këlbazë, gëlbazë), ose, në sajë të fonetizmit të vjetër dz, është një bashkëngjitje e rum.  g?lbeadz? me. shq. gëlbazë. Vetë informatorët tanë theksuan se fjala është shqipe. Nuk e kam hasur formën me –eaz?, konstatim që e bën edhe Capidan. Vep.cit.fq. 530. Por kam shënuar format: mul??dz? S, (< shq. malcoj „mahisje e plagës” dhe muceár? C,P,S (tek Papahagi, në DDA, fq. 707, me kuptimin „moçalishte”), duke shënuar që të dyja „ sëmundje mëlçie tek kafshët”.

Është interesante për t’u vërejtur se forma g?lbáz? e gjejmë shpesh edhe në dakorumanisht, sigurisht, në të folmet lindore, ku b-ja shqiptohet më ashpër (të krahasohet s? iubeasc?, s? p?gubeasc? të Moldavisë). Në këtë mënyrë mund të shpjegohet shqiptimi i saj edhe në arumanisht. Në DA, emri g?lbeaz?, nga pesë citimet që jepen, tre prej tyre përmbajnë varinatin g?lbáz?.

 

C?tun “katund” është fjalë e njohur për kuptimet e përafërta në të gjitha gjuhët ballkanike (Rosetti, ILR, II3), fq. 111), nuk del në arumanishten e Shqipërisë. As studimet e mëparshme nuk e evidentojnë. Nuk kam gjetur as shprehjen nu fa?e c?tun? “nuk hyn ne punë për asgjë”, e dhënë nga Capidan, vep. Cit, fq. 507. Në të gjitha lokalitete e anketuara kemi marrë këto përgjigje: hor?, hoar? (?ic?). Por fjala c?tun ekziston në megelnorumaisht (Capidan, megl., III). Nëse pranojmë idenë e Jokl-it (Indoger. Forsch; XXXIII, fq. 420-433) se shq. katund, që në origjinë përfaqëson pjesoren e foljes nden “shtrij”, kishte fillimisht kuptimin “banesë, strehë e ulët lëvizëse”, na duket e mundur që fjala të ketë ekzistuar me këtë kuptim primitiv dhe në gjuhën e arumunëve. Vendosja e arumunëve në lokalitete greke u krye qysh herët, gjë që shpjegon huazimin e hoar? nga greqishtja (????). Është e vështirë të pranohet, bashkë me Capidan-in (Românii nomazi, Cluj, 1926, fq. 158, 168) se tek toponimi Llakatun, emri i një lokaliteti shqiptar afër malit Tomor (në qendër të Shqipërisë), duhet parë rum. la c?tun „në katund”, megjithëse, në afërsi të Tomorit ka shumë vendbanime arumunësh. Gjithsesi, shiko artikullin mbi c?tun në studimin mbi transferimin ne onomastike te fjalëve autoktone (në këtë vëllim).

Ekzistenca e kësaj fjale në gjuhën e vllehëve mesjetarë (Dragomir, Vlahii, fq. 114-115) dhe në gjuhët ballkanike përbën një argument të fuqishëm se termi ka ekzistuar dikur edhe në arumanisht.

 

Ceaf?, së bashku me fjalët e tjera (shih më poshtë), ngre një problem tepër interesant në lidhje me historinë e marrëdhënieve gjuhësore rumuno-shqiptare. Arumanishtja, duke ardhur në kontakt të ngushtë me shqipen, pas ndarjes nga dakorumanishtja, ka huazuar nga shqipja, për emërtimin e pjesës së mbrapme të grykës, fjalën dzverc? C, zverc? P, Pr, D, zerc?, P, S (< shq. zverk, zverk “qafë”). Fjala e vjetër ceaf? u rimodifikua nga pikëpamja formale dhe semantike, nën influencën e shqipes: keaf? “grykë, pjesa e trupit që bashkon kokën me pjesën tjetër të trupit” (sipas shq. qafë id.). Shembuj të kësaj natyre vërtetojnë se kontakti me shqipen ka sjellë, disa herë, zëvendësimin e fondit leksikor autokton arumun, proces i ngjashëm me atë që ka ndodhur me Rumaninë perëndimore, ku elementet latine më të reja çuan në humbjen e disa prej elementeve leksikore të trashëguara.

Arum. Keaf? ka hyrë në konkurrencë me gu??, gu?e, fjalë e regjistruar në të gjitha lokalitetet me kuptimin „pjesa e përparme e grykës”; fyti në përgjithësi” (gu?a u cauu „gryka a kalit”, gu?a li oi „gryka e dhisë”. Po kështu, edhe me gurmadz, e regjistruar edhe me kuptimin „grykë” (Rosetti, Cercet?ri, fq. 65).

 

Cioar? “sorrë” është fjalë e panjohur në arumanisht. Në pikat e anketuara morëm këto përgjigje: gáie, P, Pr, D, corbu, P, C, sor? S (< shq. sorrë). Disa studiues e regjistrojnë fjalën cioar? si ekzistuese në arumanisht (shiko Papahagi, DDA, fq. 358), por kjo na duket e dyshimtë. Nëse ka ekzistuar në arumanisht, gjë që është e vështirë për t’u provuar, (megjithatë fjala del në toponimi si emër një mali afër Samarinës dhe i një kodre në Epir), zhdukja e tij i detyrohet fjalës gaie (lat. *gaia), e cila iu imponua. Duhet shtuar edhe homonimia me cioar? „litar i trashë” (me origjinë lat.?).

 

Cioc “sqep”.  Nuk e kemi gjetur tek arumunët e Shqipërisë veçse me kuptimin „çokan” (e krahaso me shq. çok „çokan”). Megjithatë kemi shënuar termat: sk’ep C,P,S (nga shq. sqep) dhe c?r?ntán? Pr, D. (fjala e fundit, me disa variante fonetike e gjejmë edhe te Rosetti, Cercet?ri, fq. 33). Cioc del tek studiues të ndryshëm (Papahagi, DDA, fq. 358).

 

Ciuc? “çukë” haset vetëm në dy pika të anketuara (Pr, D) në jug të Shqipërisë, me kuptimin „majë e një mali të vogël, mal i vogël”, më e afërt semantikisht me shq. çukë „majë mali” se sa me gjegjëset në gjuhët e tjera ballkanike. Të njëjtin kuptim ka Çukë edhe tek arbëreshët e Italisë (Giordano, vep. cit., fq. 63).

 

Ciuf “xhufkë “ (krahaso me shq. çufkë, xhufkë, Fj.Shq., fq. 70) e kemi gjetur në lokalitetet e anketuara vetëm me formën giufc?, „xhufkë floku, bisht floku i lidhur, flok i lidhur mbrapa”, e huazuar, evident, nga shqipja.

 

Ciump, „gjemb, thumb” kemi gjetur vetëm sinonime të pjesshme: ski’n(u) „gjemb, gjembaç” (në të gjitha lokalitetet), su?? „thumb, gjilpërë e këpucarit” P (< lat. sub(u)la), c?rcó?iu „xhungë druri, xhungë toke”, S, Pr (fjalë sllave?), ?iumb? „nyjë, pjesë e dalë, majë” D (shq. xhumbë, xhungë (<lat. giumba?, turq. djoumba? Papahagi, DDA, fq. 537). Nuk gjeta formën ?iun „gjemb, gjembaç” (e dhënë nga Mih?ileanu, fq. 121), e cila mund të ishte një gjurmë e ciump. Në të gjitha rastet, është vështirë të provohet se ciump (e krahasueshme me shq. thumb) ka ekzistuar në arumanisht. Mund të vihet re se pothuaj të gjitha fjalët autoktone me ? nistore nuk ekzistojnë më në arumanisht.

 

Ciut,-?, ?ut,-? „shytë, sytë”. Forma ciut,-? nuk ekziston tek arumanët. Kemi shënuar vetëm ?ut,-? (me –ü, nën ndikimin e shq. shyt,- ë) C, PS dhe ?ut,-? Pr,D (në pikat ekstreme të Shqipërisë, ku dhe influenca greke është më e fuqishme). Shihet qartë se fjala është modifikuar sipas gjegjëses shqipe.

 

Coac?z? është term i panjohur në pikat arumune të anketuara nga ne. Disa studiues  (shiko fjalorët e Dalametra, Papahagi) megjithatë e kanë regjistruar këtë fjalë, gjë që do të thotë se ekziston në disa të folme arumune. Përgjigjet që ne kemi marrë janë konfuze.

 

Copil “fëmijë” është e njohur ne disa gjuhë ballkanike (Rosetti, ILR, II3), fq112). Në arumanishten e Shqipërisë: copil, cupil „fëmijë jolegjitim, kopil” C,P, copil’e, cupil? fem. „vajzë shërbëtore”, Pr, nga shq. hyzmeqar, me origjinë turke). E kemi hasur fjalën me p të papalatalizuar  (gjatë kërkimeve të mëparshme, më shpesh cok’il, Papahagi, DDA, fq. 303), duke qenë, ndoshta, një huazim i ri (krahaso me shq. kopil „djalë shërbëtor, gr. re. ?????? „shërbëtor”). Në Pr, dhe D, për kopil „fëmijë jolegjitim” del fjala do? (nga shq. doç „kopil, bastard”). Capidan (LL, III, 1946, fq. 64) nënvizon edhe Cok’il’i, emri i një fshati arumun.

 

Curpen „kulpër, kurpen” . Kam gjetur format: culpr?, C,P,S, curpan Pr, curp?n D (edhe meglrum. curp?n), me kuptimin „hardhi, hardhi e egër rrushi” , e krahasueshme me shq. kulpër (prej nga edhe arum. culpr?), kurpër, kurpën id. Në shqipen e Italisë: kurpër, kurpur „vitalba”, Giordano, vep.cit., fq. 215. Fonetizmi me r apo l në rrokjen e parë të fjalës shqipe nuk mund të dëshmojë asgjë në lidhje me origjinën e fjalës, duke qenë se modifikimi mund të bëhet i mundur edhe në një kuptim, edhe në tjetrin.

 

Curs? „kurth” Kemi regjistruar termat: ?eark(u) „kurth për kapjen e dhelprave, lepujve, minjve” (në të gjitha lokalitetet e anketuara; krahaso me shq. çark id.), la? id. Pr, D ( nga lat. (* laceus,-um, CDDE, fq. 145), cur?? S (sipas shq. kurthë). Nuk është e përjashtuar që në arumanishten e vjetër të ketë ekzistuar edhe curs?, fjalë e zhdukur, ndoshta, nga ngjashmëria me shq. kurthë.

 

Druete, fjalë e njohur vetëm në Gorzh (në veri të Oltenisë), nuk del në arumanisht. I vetmi atestim në dakorumanisht (Pa?ca, Analele Academiei Române”, seria 3, III, fq. 218) na duket e dyshimtë (unë si gorzhan nuk e kam të njohur), megjithëse nuk është i pamundur huazimi nga shqipja, me një formë shumësi (shq. drutë, shum mashk. apo një asnjanës njëjës i interpretuar si shumës për shkak te formës identike me shumësin e emrave mashkullore; në dakorumanisht, fjala u përshtat me format e prejardhura me prapashtesën –ete). Edhe shqipja ka huazuar nga rumanishtja fjalën lemnj „Garnwinde, Haspel” (< rum. lemne, shum., Jokl, Rumänischen im Albanischen, në „Revista filologic?”, Cern?u?i, an II, nr. 3, 1929, fq. 246.

F?râm? „thërrime”. Kemi regjistruar në të gjitha pikat e anketuara vetëm formën s?r?m? (e paatestuar deri tani), që ka dalë nga një bashkim i f?râm? (më e vjetër f?r?m?) me shq. thërrime. Vetëm kështu mund të shpjegohet ? (apikal vibrant) dhe ? –ja e theksuar ne rrokjen e dytë të fjalës. Forma sârm?, s?rm?, nuk i kam gjetur ne Shqipëri. Pra në arumanisht ka ekzistuar një formë f?r?m?, e rumanishtes së përbashkët (krahaso f?r?mitur?, tek Dalametra dhe Nicolaide, farmu si folje tek Mih?lileanu).

 

Fluier „fyell” del me format: fuleru, C,P, f?leru S, fleru D (te paatestuara deri tani). Fuleru shpjegohet nga fluieru, me metateze të l-së, dukuri e zakonshme tek arumunët e veriut: b?rnu, c?r?un, f?rnu, cul?escu etj. (Capidan, Aromânii, fq. 362). Kjo metatezë ka qënë e favorizuar, ndoshta, nga forma shqipe: fyell , fyel (e krahasueshme me shqipen e Italisë flojerë, Giordano, vep. cit, fq. 124, me dkrum. fluier, floier? dhe arum. fluer, fluiar? tek Papahagi, DDA, fq. 465). Në arum. fleru, u-ja, duke qënë e patheksuar pësoi sinkopë. Në lidhje me kuptimin e këtij termi, duhet shtuar paralelja frazeologjike rumuno-shqiptare fluierul piciorului shq. fyelli i këmbës id. (lat. tibia) bashkon të dyja kuptimet: fyell, fyelli i këmbës”. Është vështirë të vendoset një lidhje etimologjike midis fluier, fluierç, floier? (shq. flojerë) dhe shq. fyell, fyel (Çabej, BUST, 1, 1962, fq. 115).

 

Gard „gardh”. Përveç gard, në dy lokalitete, C dhe P., tek subjekte me moshë të re, kemi gjetur formën gar?u (me spirante ndërdhëmbore të zëshme), e përshtatur më shqiptimin shq. gardh.

Gata „gati” Në lidhje me këtë fjalë kemi regjistruar këto forma: (nu escu) etum “nuk jam gati) Pr. (nga gr. ????o?), haz?r, haz?ri në lokalitete të tjera (nga turq. hâzyr, që ka hyrë edhe në shqip hazër). Pyetjes direkte, informatorët saktësuan se gat, gati janë vetëm në shqip. Lidhja me ang?tan, ng?tan (Capidan, DR, II, fq. 463) është e vështirë te përkrahet (Rosetti, ILR, II3), fq. 114). Huazimet nga greqishtja dhe turqishtja, relativisht te reja, të të dy fjalëve, presupozojnë ekzistencën e gata në arumanishten e vjetër. Ka shumë mundësi që zëvendësimi i tij të ketë ndodhur në sajë të identitetit formal dhe, pjesërisht, edhe atij semantik, me gjegjësen shqipe.

 

Ghimpe „gjemb” mungon në arumanisht, ku ka humbur për shkak të sinonimisë me spin (lat. spinus). Në anketën tonë, kemi shënuar vetëm termin sk’inu.

 

Ghinoaie del në arumanisht me formën ghion (dhe ghioni, me i sipas artikulimit në shqip), por me një kuptim të paqartë. Përgjigjet e marra janë këto: „zog që jeton në mal, mbi pemë të mëdha, mbi ah; këndon rrallë, natën, dhe shumë bukur C, ”zog që këndon natën, por shumë rralle P; që këndon natën gio...gio Pr: zog me madhësinë e një sorre, që këndon natën nëpër male” D. Fjala ekziston edhe në meglrum. me të njëjtën formë (Capidan, Megl., III. krahasohet me shq. gjon „otus scops” (rum. pop. Ciui, ciof, ?tioi, zog i vogël grabiqar). Ne dakrum. Ghinoaie, ghionoi janë derivate nga ghion, të rumanishtes së përbashkët (shiko SCL, 2, XVII, 1966, fq. 212).

 

Ghiuj „gjysh” . Forma ghiu? (me ?) është regjistruar në C dhe S me kuptimin „gjysh, plak rreth 100 vjet” përbën një huazim te vonët (sepse nuk e ka grupin gl- në fillim të fjalës) nga shqipja: gjysh. Më të përhapura janë në arumanisht sinonimet au?u dhe papu, të cilat në dialektet e tjera të rumanishtes nuk kanë ekzistuar ose janë zhdukur.(shiko diskutime suplementare mbi mo?).

 

Gog? „gogoli, qenie e përfytyruar për të trembur fëmijët, gogoli” del në arumanishten e Shqipërisë, me format e regjistruara deri tani: ?angolu, gogólu C, gogolu P,S,Pr, gogol D, huazim nga shqipja gogol, me origjinë sllave (Çabej, SGJ, I, fq. 212).

Nuk është pa interes të themi se në rumanisht, përveç gog?, midis termave për frikësimin e fëmijëve, gjendet edhe bub? (e krahasueshme me shq. bubë, gr.re. ???????) dhe vuv? „dreq” (krahaso me shq. vovë „figurë e përfytyruar që tremb fëmijët”; Çabej, SGJ, I, fq. 79).

 

Grap? „grep” konsiderohet si e panjohur në dialektet rumune në jug të Danubit. Megjithatë ne e regjistruam tek arumunët e Shqipërisë, në një pikë të vetme të anketuar, në P, që ndodhet në fushën e Myzeqesë, ku mund të shpjegohet me it. grappa. Në të njëjtën zonë fjala është regjistruar si toponim nga Capidan (LL; III, 1946, fq. 79). Përveç grap?, në P kemi shënuar les? „grep”, e njohur në të gjitha lokalitetet: les?, C,P,S, leas? Pr (dhe me kuptimin portë e thurur”, las? D (nga shq. lesë, me të dyja kuptimet, me origjinë sll. l?sa). Po nga shqipja arumanishtja ka huazuar fjalën grep, e regjistruar nga në në Pr dhe D. Me shq. grep (në origjinë një shumës i singularizuar, që presupozon njëjësin *grap, RESEE, t, I, nr. 3-4, 1963, fq 313) krahasohet me rum. grap?.

 

Gresie. Kemi regjistruar vetëm termat: gri?, grie C, P (nga shq. grihë, grië „pjesë shkëmbi”, m?reahn? P, m?re?? S, mâ?e?? S, me?ah?n? Pr, m??ah?n? D. Forma greas?, e shënuar nga disa studiuese (shiko SCL, 2, XVII, 1966, fq. 211-212) nuk e kam dëgjuar. Por nuk është e përjashtuar të ekzistojë kjo formë, por jo si një huazim i vonët nga shqipja (shq. gërresë), siç beson Capidan (DR, II, fq. 532), por si një gjurmë e rumanishtes së përbashkët (krahaso me dakrum. dial. greas?, istrorum. grese, DA „Fjalori i Akademisë”. Termat aktuale, të pa regjistruar deri tani, janë huazime të vonshme.

 

Hame? „hamës” nuk del në arumanisht, por kemi regjistruar: mâc?tor C, mâc?tur P, m?c?tos Pr (me –os sipas gr.), hamâs, (nga shq. hamës”, zulap S (nga shq. zullap „kafshë e egër, i shëmtuar, i frikshëm”, i krahasueshëm me gr. ???????). Është e vështirë të vërtetohet nëse hame? (me shumë variante në dakrum. DA), të ketë ekzistuar dikur në arumanisht. Ka shumë mundësi të jetë fjalë e huazuar më vonë nga shqipja në dakrum. (krahaso termat e shumtë, të trashëguar, të huazuar nga gjuhë të ndryshme apo krijime në terrenin e vet, të përdorur në dakrum. për të shprehur veprimin e „të ngrënit, ha”). Nuk është e përjashtuar as prejardhja nga një pasthirrmë primare ham, siç provoi të argumentonte Gjeorgjevi (La dace comme substrat de la langure roumaine), referat në Kolekiumin Ndërkombëtar të Gjuhësisë Rumune, Bukuresht, tetor, 1964; në RRL, X, fq. 75. Më afër së vërtetës është Hamp (SF, 1, 1972, fq. 82) i cili shpjegon foljen shq. ha nga një *ham < * ho, me një grykësore në origjinë.   

 

Leurd? „hudhër” është e panjohur në arumanisht. Në lokalitetet e anketuara nga ne në Shqipëri morëm këto përgjigje: áiu „hudhër e egër” C, Pr, áiu di gumár S, p?r??lidu Pr, pu?ulidz D (fjalë e paregjistruar deri tani). Është e vështirë të provohet ekzistenca e leurd? (krahaso me shq. hudhër, hudër „allium cepa”) në arumanishten e vjetër. Emrat popullorë të bimëve janë, përgjithësisht, të shumta dhe të ndryshme nga njëra krahinë tek tjetra, në kuadrin e territorit të së njëjtës gjuhë.

 

Mal „breg, kodër, terren i ngritur, shpatë, humnerë”nuk ekziston në arumanisht (megjithatë Papahagi e ka regjistruar në DDA, fq. 652; ne na duket e dyshimtë ekzistenca e tij  në arumanisht). Kemi regjistruar termat latinë munte për kuptimin „mal” dhe fjalën mardzine me kuptimin „breg”. Termi mal i përket vetëm rumanishtes së përbashkët (shiko më gjerë diskutimin në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 215-216). Si term toponimik në arumanisht (siç është Malu, mal në Epir), i regjistruar nga Capidan (në LL, III, 1946, fq. 87), duket, se ka shumë mundësi, të jetë një huazim nga shqipja.

 

Maz?re „bizele, modhulle” është e atestuar në arumanisht nga Capidan, me vërejtjen „e përdorur rrallë” (DR, II, fq. 537); Cavallioti, tek Meyer-i, Alb. St., IV, fq. 520). Ne nuk e kemi gjetur këtë fjalë, dhe as kërkime të tjera nuk e përmendin. Në anketën tonë, si gjegjëse të saj kemi marrë një term me origjinë nga shqipja bizele „pisum sativum”, dhe gr.re. ???????, id. turq. bezelia.). Në pikën S, kemi regjistruar edhe termin mól?r „bimë bishtajore që mbin nëpër grunjëra, mollëz”, e cila riprodhon një formë shqipe dialektore jugore mollur „nga shq. e përb. modhull „bimë bishtajore, kacavjerrëse, mollëz”. Maz?re (me formën madz?re) ka humbur në arumanisht, ndoshta, për shkak se arumunët, duke qënë barinj, e kultivonin rrallë këtë bimë.

 

M?gur? „magulë”. Nuk e kam gjetur në asnjë nga lokalitetet e anketuara, megjithëse Capidan e jep si fjalë të gjetur tek arumunët e Shqipërisë në DR, II, fq. 537. Toponimi M?gula, i regjistruar nga Capidan tek arumunët e Maqedonisë (në LL, III, 1946, fq. 87), rrjedh, me siguri, nga shqipja. Po kështu, Dalametra dhe T. Papahagi e kanë regjistruar në fjalorët e tyre si emër të përgjithshëm me kuptimin „kodërz”. Është për t’u nënvizuar se edhe gjegjësja shq. magulë nuk përdoret më sot (në Fj.shq. nuk figuron). Gjeorgjev, mbështet origjinën sllave të fjalës. Në mesjetë ka qenë i përhapur si emër topik në Ballkan dhe në Karpatët veriorë (shiko Dr?ganu, Rom., fq. 202).

 

M?rar „mërajë” del me format: m?rariu C, Pr, murai S. Nuk e kam gjetur në Shqipëri formën m?ral’u, me l’ të dhënë nga disa studiues. M?rai (me var. Murai, me buzorëzimin e zanores së rrokjes së parë) ka qenë e huazuar direkt nga shqipja (mërajë dhe maraj), por ka mundësi të jetë një evolucion normal i m?ral’u. Për dakrum. m?rar, e krah. me gr.re ????????? (forma zvogëluese e ????????). Disa fjalorë të arumanishtes (p.sh. Dalametra, fq. 127) shënon termin mala?ru, mara?ru, me origjinë nga greqishtja.

 

Mânzat „mëz” ka qenë në origjinë një mbiemër i prejardhur me prapashtesën –at nga *m?ndzu „kafshë shtëpiake që thith qumësht”. Në arumanishten e Shqipërisë, e kemi gjetur me formën mâzat „ mânzat „ka i ri”  C (krah. vi?u „vi?el nga shq. < viç-i id., dem? „ka i ri” (< shq. dem id.); mândzat „mëz 2 vjeçar” S (tek Papahagi, DDA, fq. 697: mânzat, mânzac); m?zat „viç 2 vjeçar” Pr. Në pikën S gjetëm edhe: mâldzor, m?dzor, m?zor  „viçe 2 vjeçare”, mu?ker? „viçe”. Në D, ?ior? “viçe”. Me sa shihet, ndikimi i shqipes është tepër e fuqishme. Format m?zat, mâzat (pa bashkëtingëllore hundore) janë përshtatur me shqiptimin shqip (mëzat “ka i ri”), megjithëse mungesa e hundorëzimit është një dukuri e zakonshme në arumanisht. Forma m?dzor, m?zor riprodhon shq. Mëzore (mashk. mëzuar,-ori “lopë e re”, kurse mâdzorâ ka ardhur si rezultat i bashkimit të muldzar? (Papahagi, DDA) me m?dzor. Për mu?ker?, krah. me shq. mushkore (mashk. mushkuer, -ori) „buallicë e re”.  (mbi mânz, mânzat, mâzare, shiko punimin tonë në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 216-218).

 

Mo? „plak” është fjalë e njohur në arumanisht vetëm në gjininë femërore: moa?e, si emër dhe si mbiemër: muri moa?a „vdiq plaka” këtu si emër; aist? mâl’ere iest? mo?? “kjo grua është plake” si mb. S; muiere mo?e „grua plakë” D. Me të njëjtat vlera morfologjike dhe semantike e kemi hasur këtë fjalë në të gjitha pikat e anketuara. Në arumanisht nuk u krijua forma mashkullore Mo? “plak” (në meglrum. ekziston mo? mb. dhe em. Me kuptimin „plak”, Capidan, Megl., III, em. mo?; në arum. mo?u tek Murnu, shiko Papahagi, DDA. është i pasigurt), sepse ekzistonin tashmë termat sinonimë au? dhe pap „plak, i moshuar”. Nëse do të pranonim idenë e huazimit nga shqipja, do të pranonim se në rumanishten e përbashkët moa?? ka qenë fillimisht mbiemër me kuptimin „plak, i moshuar” (<shq. e përb. motshë, me prejardhje nga mot „vit”). Kuptimi „pronë e hipotekuar e trashëguar” që fjala mo? e ka në dakorumanisht, por që mungon në shqip, është një argument domethënës se mo? është trashëguar nga substrati në mënyrë të pavarur nga shq. moshë „kupt. moshë”. (Për më shumë të dhëna, shiko punimit tonë Vocabularul autohton al limbii române, 1983, fq. 100-102)    

 

Mugur “mugull, syth” është fjalë e panjohur në arumanisht. Kemi shënuar termat: bubú?e (di frândz?) „syth gjetheje” b?bú?e D, burbú? (krah, me shq. burbuqe, bubuqe „gonxhe”, gr.re ?????????? „gonxhe luleje”, bifc? S (krah. bg. p?pka). Mugure (prej nga edhe folja anmuguros) ekziston edhe në meglenorumanisht (Capidan, Megl., III, fq. 97), gjë që tregon se, dikur, ka ekzistuar edhe në arumanisht.

 

Mu?coi „mushkë” është një fjalë e prejardhur me prapasht. –oi nga rum. përb.*mu?c? (krah. shq. mushj-u, fem. mushkë,-a id.), është i panjohur në arumanisht (të njëjtën konstatim kanë bërë Al. Rosetti, Cercet?ri, fq. 31) çdo të thotë se është një formim e vetë dakorumanishtes. Fjala mu?c?, të cilin e kemi shënuar në mënyrë rastësore (dhe Cpidan, DR, II, fql 541; Papahagi, DDA, fq. 719), përfaqëson jo aq formën primitive të rumanishtes, se sa një huazim të mëpasshëm nga shqipja. Dëshmi për këtë gjë është përhapja e saj vetëm tek arumunët e Shqipërisë. Në të gjitha lokalitete kam regjistruar fjalën muláre C, P, Pr, murár S, mular? (dhe deriv. mulári?i?”mëz mushke” D (krah. gr. ??????? id). Një emër fem. Mul? (<it. mulo), e shënuar nga disa gjuhëtarë, nuk e kam gjetur.

 

N?pârc? “nepërkë”. Kam regjistruar këto forma: n?portc?, n?p?rtc?, n?p?rc? C,P, n?p?rc?t? P (tek një subjekt i moshuar), n?pert?, S, nipertic? Pr, n?pertic? D, te gjitha me kuptimin „gjarpër helmues, nepërkë” (shiko dhe variantet e tjera tek Capidan, DR, II, fq. 457, 542). Fjala ekziston edhe në meglenorumanisht: n?protc?, noprotc?, ??protc? (< ?arpe+n?protc?). Një formë n?protc? ekziston edhe në dakorumanisht (shiko Tiktin, DRG). Për rumanishten e përbashkët, mund të rindërtohet forma n?p?rtec?, nga e cila shpjegohet shumësia e varianteve aktualë, e krahasueshme me shq. nepërtkë, me t, të atestuar nga Cavallioti (shiko Meyer, EWA, fq. 303).

 

Pârâu „përrua” nuk del në dialektet arumune në jug të Danubit. Tek arumunët e Shqipërisë, kam nxjerrë termat: trep? C, P, trap?, S, Pr, D (nga shq. trap „kanal”, krah. bg. Trap id.), r?kíe, r?kéie „përrua i vogël, më i vogël se trapi” D (nga shq. rrëke,-ja, “rrymë uji”, me origjinë sllave), râu P, S, reu Pr. Pyetjes direkte, asnjë nga të anketuarit nuk e njohën fjalën pârâu, p?r?u. Mbi origjinën e fjalës, shiko bibliografinë e Rosetti-it, ILR, II, fq. 117-118 dhe Russu, Etn. Rom., fq. 372).

 

Pup?z? “pupëzë” del me këtë formë në P, kurse në Pr, dhe D del me formën pup?, krah, shq. pupëzë, pupë (në megl. rum. pupeaz?, Capidan, Mefl., III, fq. 241). Forma pup? është një huazim i vonshëm nga shqipja.

 

Rânz? „rrëndës, mullëza e qengjit” haset në të gjitha lokalitete e anketuara me formën: r?ndz? „mullëza e qengjit, organi që mban mullëzën”, pjesa e brendshme e stomakut te qengjit”. Ne P kam regjistruar formën r?nd (pranë fjalës mur?) që ka hyre nga shqipja: rrënd. Në arumanisht r?ndz? është fjalë e vjetër, sepse përmban grupin dz, por e afërt me shqiptimin shqip me r (r apikal). Mbi etimologjinë e shq. rrëndës (< rrëndzë, me prap. –zë zvogëluese), shiko Çabej, SF, XIX (II), 3, 1965, fq. 73-74, me një bibliografi të pasur. Shumë studiues (shiko tek Rosetti, ILR, II, fq. 118-119) e shpjegojnë fjalën brândz? nëpërmjet rândz?. Ne nuk e kemi hasur fjalën brânz? tek arumunët e Shqipërisë (të atestuar, rrallë, nga Capidan, Aromânii, fq. 159). Por duhet thënë se shqipja ka fjalët: brëndësa-t, përbrëndësa-t „organe të brendshme te trupit, brendësia e stomakut të qengjit që përdoret për të përgatitur djathin). Po kështu, fjalën emërtuese rrëndos dhe përrënd (nga rrënd) me kuptimin „vë rrëndin në qumësht për të bërë djathë, zë qumështin për ta bërë djathë”. Këto fjalë brândz? duhet të kihen parasysh për shpjegimin e rum. brânz?, siç shprehet edhe Çabej.

 

Sc?p?ra „shkrep”. Kemi gjetur format: sc?p?rari C, scapur, scap?ru S, ?crupuiescu Pr, e fundit është huazim direkt nga shqipja: shkrep (Capidan, DR, II, fq. 547: ?crâpuescu).

 

Scrum „shkrum(b)”. Në të gjitha pikat e regjistruam me fonetizmin shqip; ?crum; në D ?crump dhe ?crum. Është një huazim i ri nga shqipja (kërkimet e mëparshme nuk e regjistrojnë) shq. shkrumb var. shkrum, apo nga rum.përb. scrum ( e atestuar në të gjitha kërkimet e deritanishme),por e përshtatur me shqiptimin shqip me ? (sh). Pothuaj të gjitha subjektet e anketuara kanë bindjen se fjala ka hyrë nga shqipja.

 

Strepede “shtrep” del në arumanishten e Shqipërisë me format: ?trepsu, ?trepu, strepsu C, streptu, strepsu P, streps S, strepe? Pr, strep??, strep?dz D, të gjitha me kuptimin „krimba djathi”, disa prej tyre të paregjistruara deri tani (krah. me megl. rum. strepij id.:ca? cu strepij “djathë me krimba”, Capidan, Megl., III, fq. 277). Format me ? (sh) janë te huazuara nga shqipja (shq. shtrep), kurse ato me s (strepe?, strep?dz) vërtetojnë ekzistencën e fjalës në rumanishten e përbashkët. Të krahasuara me dakrum. strepede, mund të ndërtohet një formë më e vjetër * strepez (me shum. strepezi, mbas të cilit, përsëri një formë e re njëj. Në dakrum.  strepede, Byck-Graur, në BL, I, fq. 26). Për rumanishten e përbashkët pranojmë formën * strepu.

 

?tir? “shterp”, del rrallë në dak.rum, por nuk gjendet në arumanisht,, ku kemi regjistruar: ?terp? ne te gjitha lokalitetet dhe stârk’it? C, st?rk’ie P, stârk’at? Pr, “që u bë shterpë”, biró?e Pr, berónie D, “dhi që nuk pjell” “nga shq. Beronjë “shterpë”). ?tir? ?tir?nuk nuk del as te Rosetti, Cercet?ri, , fq.32-33. (Capidan shton megjithatë, iarb? ?turc? „bar qe nuk bën lule”, Capidan, DR, II, fq. 616). Në istrorumanisht ?tirca „shterpë”, ka hyrë. Me sa duket, nga kroatishtja: tirkinja „eine Unfruchtbare” (I.Popovici, Dialectele aromâne, IX, Halle, 1909, fq. 156). Megjithatë, ka mundësi qe ?tir? të ketë qënë një term i përgjithshëm në rumanishten e përbashkët, për më tepër se është i njohur edhe në meglenorumanisht: ?tirav? (për dhentë shterpe” (Capidan, Megl., III, fq. 286). Krahasohet me shq. shtjerra, shqerra „qengja në turmë” (e përdorur vetëm në shumës) dhe me gr. ?????? (shtojmë edhe lat. sterilis).

 

?arc „thark, çark”. Kemi regjistruar termat: ?arc P (vend i rrethuar ku mbahen kecat” (c?liv? „vend i rrethuar ku mbahen qengjat”), ?arcu S „race e mire qengji, dhensh, lloj, specie, gjenerate (dhensh)”, ?arcu D, id., cutaru Pr, D (vend i rrethuar ku mbyllen qengjat dhe kecat për t’u shkëputur nga gjiri” (cúrmu “heq nga gjiri”). Vihet re se ?arc është përshtatur me shqiptimin shqip me th (shq. thark, por edhe çark, krah. me gr. ?????). Kuptimi i dytë, nga pika S, takohen edhe te korespondentja shqipe, p.sh. ky kec është i tharkut të vjetëm (Fj.shq. em. thark).

 

Urd? “një lloj djathi, urdhë” del në arumanishten e Shqipërisë me format: ur??, S, D, Pr, ur?d? P, urll? S (me ll velar afër u-së). Gjuhëtarë të tjerë kanë regjistruar edhe formën urd? në arumanisht (krah. meglrum. urd?), gjë që vërteton se ur??, ur?? nuk është veçse një përshtatje me shqiptimin specifik të shqipes.

Për shq. urdhë, Capidan beson se është një huazim nga arumanishtja (DR, II, fq. 471). Shiko diskutimin e plotë me Rosetti-n, ILR, II, fq. 120-121.

 

Viezure „vjedhullë, vjedullë” mungon në lokalitetet e anketuara nga ne. Kemi regjistruar vetëm termin bal’dos? C, balados? D (krah. shq. baldosë, sinonim me vjedull, vjedhull e cila krah. me dakrum. viezure). Informatorët e pikave të tjera nuk na dhanë asnjë përgjigje. Megjithatë, viezure, është e regjistruar tek arumunët nga Mih?ileanu dhe Capidan, Arom., fq. 293: vizur, vizure, ?édz?re. Tek Papahagi, DDA:  ?édz?re, ?édzur? (me v te palatalizuar) dzó?iur. Në një periudhë më të vjetër, viezure ka ekzistuar edhe tek arumunët e Shqipërisë, por, për shkak të sinonimeve, ka mundësi që sot të jetë krahinore, ashtu, me sa duket, është edhe në dakorumanisht (krah. sinon. bursuc). Edhe në shqip ekziston një sinonimi me qarkullim krahinor: baldosë, vjedull etj.

 

Zar? „dhallë” Kemi shënuar këto forma: ?al?, C, Pr, D,  ?all? C, S, ?al? S, ?au? S, zar? P, va?? C (krah. me format e regjistruara nga Rosetti, Cercet?ri, fq. 58: ?al?, ??r, ?aa), të huazuara nga shqipja (shq. dhallë) ose janë rezultat i shkrirjes së zar? me shq. dhallë.

 

                                                *

Nga materiali i parashtruar më sipër mungojnë disa terma (brad, c?pu??, strung?, ?ap, vatr? etj., të atestuar në të gjitha fjalorët e arumanishtes dhe të regjistruar edhe nga ne tek arumunët e Shqipërisë) të cilat nuk ngrenë probleme të veçanta për arumanishten, duke qenë se format dhe kuptimet e tyre janë identike me ato të dakorumanishtes. Brad, p.sh. është term i njohur në toponiminë arumune (Capidan, LL, III, 1946, fq. 56).

Në një kërkim më të vjetër, kushtuar elementeve leksikore autoktone rumune të përbashkëta me shqipen, Th. Capidan (në DR, II, f. 463-467; id., Aromânii f. 170) theksonte mospraninë e fjalëve: balaur, bucura, bunget, c?tun, curs?, gata, ghimpe, ghiuj, h?msit, mal, mugur, p?râu, strepede, viezure, zar?. Për arumanishten e Shqipërisë, kjo listë duhet të argumentohet me fjalët si vijon, të cilat, me gjithë këmbënguljen, nuk munda t’i zbuloj në lokalitetet e anketuara nga ne: baci, balt?, bâlc, cioar?, ciu, ciump, coac?z?, druete, gog?, gresie, leurd?, maz?re, m?gur?, mu?coi, ?tir?. (Për disa syresh, shih dhe Rosetti, Cercet?ri. passim). Por, kjo është lista e elementeve leksikore autoktone të përbashkëta me shqipen, që mungojnë në arumanishten bashkëkohore, të folur në Shqipëri. Sigurisht që, duke marrë parasysh dhe të folme të tjera të arumanishtes, lista mund të zvogëlohet.

Kemi verifikuar fjalët me origjinë trako-dake në arumanishten e folur në Shqipëri me fjalorin e Tache Papahagi-t. Kam ndjekur këtë fond leksikor dhe në fjalorët shumëgjuhëshe që nga fundi i shekullit të XVIII, falë Daniel Voskopojarit dhe Theodor Kavaljotit, përfaqësues të dorës së parë të kulturës arumune në Voskopojë. Tek Daniel Voskopojari kam marrë vesh 17 fjalët që vijojnë: adaru “zgjat, bëj” (e panjohur për dakorumanishten), balt? “liqen, gjol”, br?nu (de l?n?) “brez leshi”, budz? “buze deti”, ciocu “çekan”, copaciu “copaçe”, ?al? “dhallë”, fluiar? „fyell”, giumeta (te), ?umaru “gjysmë”, mare „i madh”, moa?e „grua plake”, n?p?rtic? „nepërkë”, ngropu „gropos”, serm? „therrmie”, scapiru „shkrep, shkreptin”, urd? „urdhe”. Tek fjalori i Kavaliotit dalin, përveç këtyre: bask? „bashke leshi i një dhie”, cokilu „kopil”, cioarr? „sorre”, groap? „grope”, grumadzu „gurmaz”, gu?? „gushe”, madz?re „modhulle”, mândzu „mëz”, m?ral’u “merajë”, ?ap „cjap”. Këta dy autorë (bashkë me Konstandin Ukuta) shkruan në të folmen fërshërote, të folur në Voskopojë. Është e njëjta e folme që kemi anketuar edhe ne, e cila, midis të gjitha varianteve të arumanishtes, afrohet, siç vinte re edhe Th. Capidan, më shumë me dakorumanishten.

Ne synuam të demonstrojmë se pothuajse të gjitha termat që nuk kemi mundur t’i zbulojmë gjatë anketimit tonë, kanë ekzistuar në arumanishten më të vjetër, duke qenë se ato janë të rumanishtes së përbashkët. Të vetmet fjalë të hetuara nga ne, për të cilat nuk mund të afirmojmë me siguri nëse kanë ekzistuar apo jo në arumanisht, janë: bâlc, bung, ciump, druete, hame?, leurd?, pârâu. Këtyre mund t’u shtohet ?opârl? (me mbarese –ârl? krah, shq. shapi, duket një formim dakorumun), i cili ka këto gjegjëse ne arumanisht: jabilu, ?apic, japie (krah. shq. shapi, zhapi). Me përjashtim të bung, pârâu dhe ?opârl? (e fundit me një formë bazë nga i cili u ndërtua fjala e prejardhur e presupozuar me prap. – ârl?), për ekzistencën e të cilave në rumanishten e përbashkët nuk kemi dyshim. Termat e tjerë kanë një qarkullim dialektor në arumanishten bashkëkohore. Etimologjitë e fjalëve bâlc, bung, ciump, druete, hame?, leurd? janë ende të diskutueshme.

Mendimi ynë është se arumanishtja e vjetër nuk ndryshonte me, pothuajse, asgjë nga dakorumanishtja përsa im përket fondit leksikor autokton. Fakti se gjatë 45 vjetëve, që nga kërkimet e Th. Capidan-it (1920) deri në vitin e anketës sonë (1966), numri i elementeve autoktone të panjohura për arumanishten është gati dyfish, përbën një dëshmi të pakundërshtueshme të faktit që këto elemente kanë ekzistuar në arumanisht dhe janë zhdukur për arsye të ndryshme. Disa nga fjalët u humbën (baci, bucur, ghimpe) ose ndryshuan kuptimin (p.sh. bardzu) për shkak të sinonimisë me elementet latine. Ndikimet, në mënyrë të veçantë, nga shqipja, kanë luajtur një rol dominant gjatë këtij procesi. Bulingualizmi i arumunëve të Shqipërisë (fëmijët e mësojnë shqipen njëherazi me gjuhën mëmë) ka pasur efekte nga më interesantet. Disa nga termat kanë ndryshuar aspektin fonetik, duke iu përshtatur shqiptimit shqip (p.sh. bru?tur?, bru?tir, brustul?), Papahagi, DDA, ?crum, ?üt, ?arc etj.), të tjerat, përkundrazi, kanë nuk kanë reaguar ndaj fonetizmit shqip (p.sh. basc?). Disa u zhdukën krejtësisht, sepse u zhdukën edhe gjegjëse shqipe (p.sh. bung; shq. bung haset tepër rrallë), të tjerat u zhdukën për shkak të identitetit apo ngjashmërish shumë të madhe me gjegjëset në shqip (p.sh. balt? „baltë”, curs? kurth”). Disa fjalë u përshtatën semantikisht me elementet korrespondente të shqipes (p.sh. ceaf?), të tjerat pësuan përngjitje me termat shqip (p.sh. s?r?m? „thërrime”).

Kemi treguar se një rol të rëndësishëm në zhdukjen e disa elementeve autoktone nga arumanishtja kanë luajtur edhe gjuhët e tjera ballkanike, si greqishtja, turqishtja dhe bullgarishtja. Gjatë humbjes së një termi, në shumë raste, kanë marrë pjesë disa shkaqe, si të jashtme, ashtu edhe të brendshme, shkaqe të vetë arumanishtes. Siç shihet, pjesa më e madhe e trajtave të veçanta të fondit autokton leksikor të arumanishtes janë rezultat i bilingualizmit dhe i pozicionit të këtij dialekti në raport me gjuhët e tjera ballkanike, sidomos, me shqipen dhe me greqishten. Siç dihet, ndryshime të kësaj natyre mund të shfaqen, përgjithësisht, në çdo gjuhë që ndodhet në kontakt.

Fjalët e shumta që ne regjistruam, të cilat zëvendësuan disa fjalë autoktone, nuk figurojnë në fjalorë të arumanishtes të vonët.

Duke iu raportuar fondit autokton të përgjithshëm të rumanishtes së përbashkët, duhet thënë se, nëpërmjet kërkimeve tona, kemi mundur të zbulojmë disa fjalë për të cilat konsiderohej se nuk ekzistonin në dialektet arumune në jug të Danubit: grap?, f?r?m? (dalë nga s?r?m?), b?laur (dalë nga bularu).

Si konkluzion, elementët leksikorë rumune që i atribuohen, në pjesën më të madhe, substratit trako-dak, në një epokë të vjetër, kanë qenë karakteristike si për dakorumanushten, ashtu edhe për arumanishten. Të zhvilluara në kushte specifike, gjatë mijëvjeçarit të dytë, arumanishtja ka humbur një pjesë të mirë të këtyre elementeve. Përmes anketës së drejtpërdrejtë të arumunëve të Shqipërisë dhe me procedurat jo të drejtpërdrejta, specifike për rindërtimet gjuhësore, provuam të demonstrojmë se këto fjalë, dikur, kanë ekzistuar në arumanisht. Pa pasur pretendimin se kemi hetuar problemin në mënyrë shteruese, kemi, megjithatë sigurinë se, përmes studimit tonë, probabiliteti i mungesës së fjalëve autoktone në arumanisht, bie në mënyrë të ndjeshme.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZANORJA ?

 

 

Dihet prej shumë kohësh se rumanishtja dhe shqipja kanë të përbashkët një zanore karakteristike ? shq. ë, e shfaqur në kushte identike. Gjithë studiuesit, me disa përjashtime, kanë vlerësuar se zhvillimi i kësaj zanoreje në këto dy gjuhë  (të cilave u bashkohet pjesërisht bullgarishtja) i detyrohet veprimit të substratit të përbashkët ballkanik, d. m. th. disa prirjeve të veçanta (lëvizja e mbylljes spontane të zanoreve të patheksuara, trajtimi specifik i disa zanoreve në pozicion nazal) të cilat provokuan lindjen e zanores ? “ë”.

Nuk mund të vërtetohet në mënyrë të drejtpërdrejtë ekzistenca e këtij timbri zanor në trakisht dhe ilirisht, gjë që nuk do të thotë se kjo zanore nuk ka ekzistuar në këto dy idioma.[26]. Lëkundja grafike a/e në disa fjalë të repertorit ballkanik do te shihte një dëshmi se trakishtja një tingull me timbrin e e-se, te cilën autoret greke dhe romake, duke mos e pasur në gjuhë, e japin me shenja të ngjashme[27]. Sipas mendimit tonë, në mungese të disa provave te qarta është më e arsyeshme t’ia atribuojmë substratit vetëm prirjet që përcaktuan shfaqjen e a-së në rumanisht dhe shqip. Nga këto, më e rëndësishmja është mbyllja spontane e zanoreve të theksuara.

 

2. Fiziologjia e a-së rumune është studiuar në laboratorët e fonetikës eksperimentale nga Josif Popovici[28] dhe nga Al. Rosetti[29].

Për shqipen disponojmë disa skicat e disa roentgenogrameve të kryera nga Anastas Dodi[30], prej të cilave rezulton se artikulimi i zanores e ndryshon nga një krahinë tek tjetra përmes shkalles së largimit të gjuhës nga dhëmbët e poshtëm, më saktë, përmes pozicionit më të avancuar apo më të tërhequr të gjuhës. Zakonisht e-ja toske shqiptohet përmes një tërheqjeje dhe një ngritje e muskulit të gjuhës, dhe, implicit, përmes ngushtimit të hapësirës faringale.

            Në toskërishten lindore (Korça, Berat), shqiptohet një e theksuar më e përparme, me majën e gjuhës shumë afër alveolave inferiore dhe me një hapje më të vogël. Në këto zona, e theksuar i afrohet timbrit të e-së: dreri-dreri, këmba –këmba, në Elbasan, e-ja është lehtësisht e labializuar, duke iu afruar o-së.: këmba-komba, gjëndër-gjonder[31].

Roentgenogramele e kryera për e-ne shqipe nuk shoqërohen me shpjegime te detajuara dhe me matjen e distancave; d. m. th. një përshkrim ekzakt te mekanizmit fiziologjik te artikulimit te e-se shqipe nuk mund te behet. Megjithatë, duke krahasuar roentgenogramet e Al. Rosettit për a rumune me skicat e Anastas Dodit bere sipas rontgenogramet për e-në e shqipes, mund të vihet re se këto dy tinguj janë të ngjashëm, jo identike. Nga krahasimi i figurave mund të shihet se distanca midis dhëmbëve të sipërm dhe atyre te poshtëm, si dhe distanca midis majës së gjuhës dhe dhëmbëve të poshtëm janë më të mëdha në shqiptimin e ?-së rumune. Rezulton, pra, se ë-ja shqipe është pak me e mbyllur dhe më e përparme se sa ?-ja rumune, pra ka një koloraturë të përparme e tipit te ë-së.[32] Zanorja ë e theksuar konsiderohet, përgjithësisht, zanore tipike e dialektit tosk, se cilës i përgjigjet ne gegërisht një a hundore. Një ë e patheksuar ekziston edhe në disa të folme gege, sidomos, para sonanteve: kërkúe, i egër, i amël, vllazën[33]. Në të njëjtat pozicione ë-ja e patheksuar e gegërishtes shqiptohet, madje, e: nanen, i amël, punën, letrën [34]. Një nuancë të lehtë e-je (d. m. th. me një shqiptim më të përparme) mund te vihet re edhe tek ë-ja e patheksuar e toskërishtes. Ne pozicion fundor, ë-ja e patheksuar, është zhdukur në shumë të folme të toskërishtes, sidomos në ato të zonave perëndimore. Por kjo dukuri nuk është tepër e vjetër.

Për shpjegimin e evolucionit të ndryshëm të këtij tingulli në secilën nga këto dy gjuhe duhet pasur parasysh, ashtu siç do te tregojmë me tutje, veçoritë e shqiptimit.

 

Është provuar prej shumë kohësh, se, në origjinë, zanorja ?/ë është zhvilluar përmes dy rrugësh në të dyja gjuhët:

Në mënyrë spontane nga a-ja  e patheksuar. P. sh. lat. Familia > rum. f?meie, femeie (me –e dytësore) shq. fëmijë; lat. Cepa > rum ceapa, shq. qepë; lat. Camisia > rum. c?mea??, c?ma?? shq. këmishë; lat. Porta > rum. poart?, shq. portë; lat. Lucta > rum. lupt?, shq. luftë; lat. Sanitatem > rum. s?n?tate, shq. shëndet. Ky evolucion fonetik ka ndodhur edhe tek elementet me substrat të përbashkët për dy gjuhet: rum. balt?, maz?re, (me –e dytësore), m?gur?, vatr?, shq. baltë, modhullë, magulë, vatrë etj.- të gjithë presupozojnë etimonë të përbashkëta me –a të patheksuar ne fund.

 

«në të gjitha huazimet e mëvonshme, përfshirë edhe ato të periudhës moderne, realizohet, ne rumanisht e në shqip, një zëvendësim mekanik i –a-se fundore me a (shq. -e), duke u motivuar me vlerën morfologjike që mori -a-ja finale primare. Po japim disa shembuj në shqip: drugë, klopatë, nevojë, opingë, vojvodë, (nga sllav.): barkë, baticë, bunacë, furtunë (nga ital.), adresë, brodhurë, damë, plazhë, grevë, seancë, suitë (nga frëngj.)[35].

 

            Delabializimi i -o-së finale në huazimet e vjetra sllave: sllav. sito > rum. sit?, shq. sitë, aplikohet, ka mundësi, sa nga mungesa a një morfeme nominale –o në rumanisht e në shqip, po aq edhe prej faktit se a/ë, a afërt për nga shqiptimi me o-në, u bë fonemë e pavarur në fillim të ndikimit sllav. Në të dyja gjuhët, asnjanëset sllave që mbarojnë me –o, u bënë femërore duke mbaruar me –? (shqip –ë).

 

Zanorja ? ”ë” lindi edhe në mënyrë të kushtëzuar nga një a e theksuar ne pozicion hundor: lat. Canis > rum. c?ine (në rumanishten e përbashkët c?ne), shq. qen, qen, lat. sanctus > rum. Sânt, sân (rum. e përbashkët s?nt), shq. shënt, shën; lat. campus > rum. *c?mp, câmp; lat. gamba > shq. këmbë, geg. kâmbë;   lat. cantare > rum. * c?nta, cânta, shq. këndoj. Dihet se, ne krahasim me shqipen, rumanishtja zhvilloi një zanore me te mbyllur ne këtë pozicion: a, zanore e cila mungon në sistemin zanor te shqipes. Përgjithësisht është pranuar se ne rumanishten e përbashkët a është, nga pikëpamja fonologjike, një variant i ?-së. Fonologjizimi i ?-së u realizua më vonë. Bashkëtingëllorja n u trajtua si implozive në fjalët me origjinë latine, pra, e grupuar në rrokje me zanoren pararendëse. Ky grupim ka përcaktuar mbylljen e zanores dhe hundorëzimin e saj; por hundorëzimi nuk është përdorur në opozicione fonologjike[36]. Mbyllja e a-së së theksuar në pozicion hundor është një ligj fonetik i mbyllur kur filloi ndikimi sllave: rum. rana, hrana, me an të konservuar.

I njëjti pozicion silabik duhet invokuar edhe në rastin e shqipes; po ashtu edhe kufizimi në kohë i kësaj dukurie. Në elementët sllavë á +n ruhet e pamodifikuar: kopán, koçan, stan, stopan. Në fjalët autoktone, -an- presupuzon variante me të vjetra me -nn- (nga n+bashkëtingëllore): anë, lanë, dhanë, thanë [37] etj. (krah. rum. an < lat. annus, cánur? < lat. cannula).

            Modifikimet e tjera fonetike që kanë sjellë si rezultat një a të theksuar kanë ndodhur pas periudhës së rumanishtes së përbashkët. Është fjala për a-ne ne strukturën e formave të vetës së I shumës të së tashmes së dëftorit të foljeve të zgjedhimit të I  të tipit: cânt?m < lat. cantámus), te atë te vetes se III-te te foljeve , da, sta, lua (d?, st?, l?, te cilat rrjedhin nga format latine me a te theksuar: dat, stat, lávat; a-ja e te kryerës se thjeshte, veta e III-të (cânt?) dhe për a-ne e theksuar te emrave femërore qe e bëjnë shumësin me –i (cetati, mari, carari) etj; në gjuhën e shek. të XVI-të ekzistonin variante me –a: carti, parti, cetati). Në të gjitha këto situata, ?-ja me theks shpjegohet me kritere morfologjike: evitimi i homonimisë me format e se pakryerës (në rastin e a-së të së tashmes dëftore dhe të së kryerës), krijimi i alternancës me a në vetën e II shumës (për a-ne e vetes së i shumës të së tashmes dëftore), krijimi i alternancës a:? me theks (carte:c?r?i), sipas modelit te alternancave e:ea si o:oa (sear?:seri, poart?: por?i).

            Ekziston një grup foljesh nga fondi i vjetër e gjuhës me ? të theksuar në rrënjë e ardhur nga a: Është  fjala për foljet: ac??a, ad?pa, ad?sta, d?râma, def?ima, destr?ma, îmbr?ca, înf??a, îngr??a, l?sa, r?bda, s?pa, sc?lda, sc?pa[38], të gjitha të zgjedhimit të par?, me a t? theksuar n? veten e I; këtyre u shtohet folje te tipit: înc?pea, s?ri etj. Përveç formave letrare të formave foljore: adap, adapi, adap?, s? adape; sar, sari, sare, s? sar?, me a nen theks të konservuar, ekzistojnë në disa të folme popullore variantet me a: adap, adapi, adap?, s? adape; sar, sari, sare, s? sar?[39]. Dallimi shfaqet në vetën e III-të të së tashmes në dëftore dhe lidhore: ?-ja  e rrënjës “drejtohet” nga e-ja (mbaresë) e rrokjes së mëpasshme, kurse  a-ja e rrënjës është reklamuar nga ?-ja e rrokjes së mëpasshme: adap? – s? adape, sare – s? sar?, d.m.th. ? krijon alternancë me a-në, kurse ë–ja me ë-ne.

            Ashtu si në rumanisht, edhe në shqip, zanorja ? ka lindur jo vetëm nga një a, por edhe nga zanore të tjera. Mund të thuhet se “në kushte të caktuara çdonjëra nga zanoret i, e, a,o,u mundi të transformohet në ?[40]. Ja disa shembuj nga shqipja: circare > kërkoj, consilium > këshillë, desiderare > dëshiroj, filiaster > gjeshtër, ordinare > urdhëroj, testimoniare> dëshmoj, virtutem > vërtytë, vitulea> ftujë (me e vjetër fëtujë), voluntatem > vullnet (e vjetër vullëndet) etj.

 

            Për sa i përket shpërndarjes, duhet nënvizuar se në të dyja gjuhët ?/ë nuk shfaqet në fillim të fjalës. Përjashtimet shpjegohen në mënyrë të veçantë. Rum. ?sta, ?la (rum. pop. est timp, est an) dhe pasthirrma ?ra janë periferike dhe të vona, nuk kanë ekzistuar me ?- në rumanishten e përbashkët.

            Në shqip janë gjashtë fjalë (pa derivatet e tyre) me ë nistore:[41] ëmë, nënë``, ëmbël, ende, ëndërr, endje, folja ënjtem. Ne te gjitha këto folje, ë- është e theksuar dhe e ndjekur nga një  hundore: n, nj ose m. Këto fjalë njihen edhe me variantet me a-: amë, ambël, andje, andërr, andë (dhe endë). Duhet shtuar këtu folja është, veta e III-te njëjës e foljes me qënë (në geg. âsht).

            Nga pikëpamja fonologjike, mund të interpretojmë segmentin ë+bashk. hundore si një fonemë të vetme, sepse as ë-ja, as bashk. hundore nuk mund të shkëmbehen në këtë pozicion me fonema të tjera apo me zero[42].

            Ne pozicion te patheksuar dhe duke paraprirë një bashkëtingëllore, segmenti ën- (ëm-), si dhe ër-, ël-, të njohura në tekstet e vjetra shqipe, nuk paraqesin trashëgimi te dy fonemave, por hundoret ose likuidet me karakter silabik[43] apo të paraprira nga një timbër zanor pa asnjë lloj vlere të dallueshme: ë- është në këto tekste (p.sh. tek Buzuku, viti1555): ëndigluom) vetëm një konvencion grafik për të shënuar vlerën rrokjësore të sonanteve [44] (apo një bisht fonetik i këtyre).

            Duhet saktësuar se në shqipen  aktuale u imponuan grupimet nistore: nd, ng, ngj, mb, mk, mn, mp, mr, mt, mv, lb, lt, midis të cilave disa janë të vjetra, të prejardhura nga hundoret dhe likuidet rrokjësore. Të tjerat janë të mëvonshme, dytësore, që rezultuan nga kompozimi me parafjalët në, më.

            Ne raport me rrokjen, kjo zanore shfaqet, siç e kemi treguar edhe me sipër, vetëm në brendësi apo në fund të rrokjes dhe asnjëherë në fillim (në rastin nëse e llogarisim hiatin të evituar nga një u apo i). “Në dallim nga zanoret e tjera, |?| nuk del asnjëherë në pozicion nistor të fjalës apo rrokjes), gjë që i jep një vend të veçantë n? sistemin e fonemave zanore të periudhës së teksteve të para”[45]. Për shqipen citojmë vërejtjen e bërë nga A. Dodi: `”ë-ja nuk mund të dalë në fillim të rrokjes. Nuk mund të kemi as ë+zanore, as zanore+ë[46]. Të dy autorët nuk kanë marrë parasysh disa përjashtime të theksuara më lart, të cilat kanë të bëjnë, në fakt, me një fazë të vonshme të këtyre dy gjuhëve.

            Në rumanishten e sotme, ? nuk shfaqet veçse  në dialekte mbas i-së ose mbas një bashkëtingëlloreje palatale: b?n, i?l, lupoai?, mi?l, pai? (me ë te përafërt për nga shqiptimi me ?[47]. Por në rumanishten e përbashkët okurenca e ?-së në këtë pozicion është e përgjithshme: vine (< vinea), f?meal`e (<familia), foal`? (<folia), pal`? (<palea), ungl`? (<ungula) etj.

            Njësoj edhe në shqip: të hajë, gjëmoj, qëlloj, një, nji etj. Nga pikëpamja fonologjike, modifikimi i ë-së në e është toeruar, sepse në këtë pozicion ë nuk krijon asnjëherë opozicion me e-në apo me i-në.

            Në dy gjuhët, nga këndvështrimi i fazës se përbashkët, konstatohet se, ne raport me theksin, ? nuk del në rrokje të theksuar; prezenca e kësaj zanoreje në rrokje të theksuar është e kushtëzuar nga një bashkëtingëllore hundore. Është e vlefshme edhe për shqipen e përbashkët, vërejtja që ka të bëjë me rumanishten  e përbashkët se ``(a) dhe (?) kanë qënë me një shpërndarje komplementare në raport me theksin: |a| del ne pozicion te theksuar (ku nuk del asnjëherë | ? | , ndërsa | ? | del ne pozicion të patheksuar (ku nuk del asnjëherë |a|``[48] . Në shqipen e sotme, ka raste të shumta ku a shfaqet në rrokje të patheksuar, por duhet saktësuar se në këtë pozicion a-ja është dytësore, e zhvilluar relativisht vonë, si në format: ashtu, ai, atje, aty etj.

Nuk kemi marrë në konsideratë fjalët me a në rrokje të patheksuar, të cilat kanë hyrë vonë në rumanisht e në shqip nga turqishtja, serbishtja, bullgarishtja, italishtja etj.

Përjashtimet me a të theksuar në pozicion hundor shpjegohet në të dyja gjuhët përmes karakterit eksploziv të n-së (të prejardhur nga nn[49] në elementet latine apo indo-europiane); në shqip n-ja eksplozive (< nn) është shpesh rezultat i asimilimit të një grupi bashkëtingëllor: nt, nd, ng si në anë ¸¸anije``(<*annom <*angom), anë ``vend, anë`` (<*anda, *anta).

 

5.Fonologjizimi i ?-së u krye në kushte relativisht identike në rumanisht dhe shqip.  Vetëm në një final absolut mund të krijohej në fillim opozicioni ?:a, i përdorur për shprehjen e kategorisë se shquarsisë së emrave femërore. Rom. fat?-fata, shq. vajzë-vajza. Ne të dyja gjuhët nyja shquese është enklitike. Enkliza e nyjës ekziston te paktën që në fazën e rumanishtes së përbashkët, respektivisht të shqipes se përbashkët. Përngjitja e nyjës u realizua, fillimisht përmes kontraksionit : rum. fata+nyja a > *fataa >fata, shq. vajzë+nyja e > vajzëe > vajza  (të krahasohet përngjitja e formave përemërore të patheksuara të dhanores dhe kallëzores: ma jep rum. mi-l d? (mi-o d?), nga më + ë (rum. il,o) (shiko m hollësisht studimin mbi prapavendosjen e nyjës ne këtë vëllim).

Ne shqip, opozicioni ë:a shërben edhe për shprehjen e kategorisë se numrit, sepse a-ja është edhe morfemë e shumësit të emrave femërorë (i shtrirë edhe tek disa emra mashkullore dhe asnjanës[50]: njëjës. Vajzë shumës vajza. Është shumë e mundur që opozicioni i numrit ë:a u krijua më vonë, sepse ndryshe, a-ja fundore e patheksuar do të bëhej –ë [51].

Si morfemë a “ë” hyn edhe në kundërvënien rasore: rum. emërore-kallëzore (o) fat? “një vajzë”, gjinore-dhanore (unei) fete “një vajze”; shqip. em.kall. (një) vajzë gjinore-dhanore (i, e, një) vajze, si dhe në kundërvëniet e gjinisë: rum. e përb. cumnatu-cumnata “kunati-kunata”, bunu-buna “i miri-e mira”, shq. kunat-kunatë.

            Ne shqip, -ë funksionon edhe si tregues i emërzimit. Është fjala për një sërë emrash abstrakte me prejardhje nga pjesorja: ndezë, vdekë, sjellë, shtrojë, pritë[52] etj., që mund të krahasohen me rum. r?s?rita “kërcimi”, spusa “thënia, zisa “thënia” etj.

            Për rrjedhoje, vlerat morfologjike të ë-së fundore të shqipes janë, me sa kuptojmë, më të shumta se sa të rumanishtes -?. Nëse në rumanisht –? është ekskluzivisht mbaresë për njëjësin e emrave femërorë, në shqip –ë karakterizon, përveç emrave femërorë, dhe një pjesë  të emrave mashkullorë dhe asnjanës, më tepër se kaq, - ë del edhe si mbaresë e shumësit.

            Gjithashtu, -ë karakterizon një numër mbiemrash të parmë te tipit: i gjalle, i holle, i mirë, i ngushtë, i parë, i rrallë, i shëndoshë, pjesore që mbarojnë me –rë, -me, -ë si: i zënë, i lënë, i marrë, i mbjellë, etj. Dallimi i gjinisë bëhet vetëm përmes të ashtuquajturës nyje proklitike: i, e.

            Kjo zanore gjendet edhe në strukturën fonetike të nyjës, në strukturën e disa formave foljore (si mbaresë, madje si prapashtesë) dhe përemërore [53].

            Por funksioni esencial i ë-së në shqip është, ashtu si edhe në rumanisht, për të shënuar njëjësin e emrave femërorë të vjetër (autoktone, latine, apo të greqishtes së vjetër, me etimon në -a  fundore. Me vonë në huazimet sllave, turke, romanike, -ë imponohet, si në rumanisht, për analogji, si shënjë specifike e emrave femërorë.

Në emrat asnjanës të tipit`: ujë, gjalpë, djathë, drithë etj. –ë shpjegohet nga një –a specifike për shumësin e asnjanësve [54]. Ekziston këtu një paralele me emrat asnjanës në rumanisht, të karakterizuara, në origjinë, nga mbaresat –a dhe –ora, të ndryshuara më pas në –?: * scaun?, *timpur? (me –? që më pas kaloi në –e dhe –i, me rrugë fonetike, nën ndikimin e –e -së në strukturën e nyjës –le).

 

Në secilën nga këto dy gjuhë kjo zanore ka pësuar ndryshime të mëdha.

Ne rumanisht, ?-ja e patheksuar, në dialekte, u transformua në tinguj që paraqesin trajta të një artikulimi të përbashkët, d.m.th. në a (cama??, barbat, caldare, me ? >a përmes asimilimit; batrân, për analogji me tipin pararendës)[55], e (pas bashkëtingëlloreve me artikulim palatal: u?e, coaje, ingenunchem), o (pas bashkëtingëlloreve me artikulim buzor: nouo, rouo, douo)[56]. Sigurisht, modifikimi me i rëndësishëm, me pasoja të mëdha për sistemin fonologjik, është ajo që ka pasur si rezultat zanoren ? (nga ? e theksuar) , e panjohur si fonemë për shqipen.

 Në shqip, ë-ja e theksuar, e konservuar vetëm në toskërisht (në gegërisht u bë ? ose ?), u modifikua ndonjëherë në o (toskërishtja perëndimore), në e (toskërishtja lindore) , në i, y (në disa fshatra shqiptare të Italisë[57].

Në pozicion fundor, ë-ja e patheksuar, e zhdukur në gegërisht dhe në një proces zhdukjeje edhe në toskërisht, ka ekzistuar tek gegët e vjetër (shekujt XVI-XVII).

Procesi i zhdukjes së ë-së së patheksuar në trup të fjalës ka filluar shumë herët, madje para kryerjes së rotacizmit të n-së: mëngoj < lat. manicare, shëndet < lat. sanitatem[58], gjë që vërteton se shfaqja e zanores ë ka ndodhur herët në shqip.

Mund të nxirret që këtu dhe konkluzioni se  rumanishtja, në lidhje me ?-në, është me konservatore se sa shqipja. Kjo vërejtje mbështet idenë se në rumanisht kjo zanore është e huazuar (nga latinishtja danubiane nga gjuha e popullsisë autoktone), ndërkohë që në shqip ë-ja është transmetuar direkt, në kuadrin e një sistemi fonologjik të trashëguar.

Në shqip, prirja e mbylljes së zanoreve të patheksuara  duhet të ketë pushuar në një periudhë të hershme, të paktën në drejtim të a-së së patheksuar në trup të fjalës. Kështu shpjegohet fakti se në derivatet me theksin mbi prapashtesë, nuk lind, si në rumanisht (cas?-c?su??), ndërrimi i a-së të patheksuar në ë. Ja disa shembuj në shqip: baltinë (<baltë), rrëgallinë (< rrëgallë), bardhalishë (< bardhë), gojarisht (< gojar), barkore (< bark), kashtore (< kashtë), malok (< mal), malësor (< mal), arrishtë (< arrë), fshatar (<fshat), vjedhurak (< vjedh), katundari (< katund), etc.[59]. Shembujt me a të patheksuar të kthyer në ë në fjalët e derivuara janë të rralla, dhe, ndoshta, të trashëguara si të tilla`: kalb > kalbëzë > këlbazë.

Ky konkluzion mbështet për idenë se shqip ë është e lashtë, e trashëguar nga idiomi ballkanik të cilën shqipja e vazhdon.

Krahasimi i ?-së rumune me ë-në e shqipes, bërë nga pika të ndryshme vështrimi: mekanizmi fiziologjik i artikulimit, tingujt parësore nga të cilat rrjedhin, shpërndarja në kontekstin e fjalës, kushtet e fonologjizimit, evolucioni i mëvonshëm i kësaj zanoreje, na dëshmojnë se këto dy zanore nuk mund të hetohen veçmas nga njëra-tjetra. Ekzaminimi i fakteve reale çon në konkluzionin se ?-ja e rumanishtes i detyrohet substratit (apo disa tendencave të substratit), që ka vepruar mbi latinishten danubiane. Në këtë kuptim, ë-ja e shqipes, ekzistuese që në epokën e latinishtes ballkanike, është dëshmia më e qartë.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BASHKËTINGËLLORJA H

 

 

Pranohet përgjithësisht se deri në kontaktet me sllavët, rumunët nuk kishin në gjuhën e tyre spiranten e shurdhët h dhe se kjo zanore ka qënë e huazuar nga sllavishtja nëpërmjet fjalëve si: har “dhunti” (< sll.vj. har?), hranë “ushqim” (< sll. vj. hrana), rum.vj. vihor (< sll. vj. vihr?) etj.

Fjalët me h që vijnë nga shtresa e vjetër e elementeve sllave ndodhet edhe në arumanisht: hran? “ushqim”, hr?nirii “të ushqyerit” (< sll.vj. hraniti), duh “frymë; fantazmë” (<sll. vj. duhu), hulescu “thashetheme, fjalë fyese”, hârbu (< sll.vj.hr?b?) Papahagi, DDA; ky fakt vërteton se velarja h ekzistonte në sistemin konsonantik të rumanishtes së përbashkët.

Në asnjë gjuhë romanike nuk raste të ruajtjes së h-së latine, e cila është zhdukur shumë herët.

Sipas Rosetti-t (ILR, fq. 350) “rumanishtja nuk kishte asnjë bashkëtingëllore të këtij tipi” deri me ardhjen e sllavëve. Futja e h-së nga sllavishtja (ashtu si edhe e j-së apo e jonizimit të e- nistore) do të jetë një dëshmi që sllavët mësuan rumanisht dhe mënyra sllave e shqiptimit të h u mësua më pas dhe nga rumunët” (Rosetti, vep. cit., fq. 269, 277, 315). Duhet saktësuar megjithatë që mënyra sllave për të shqiptuar me h nuk u shtri mbi asnjë fjalë të fondit latin të rumanishtes.

Janë megjithatë disa fakte që provojnë se historia e gjuhës provon se h ekziston në rumanishten e përbashkët në fazën para kontaktit të saj me sllavishten. Kjo hipotezë mbështetet në krahasim me shqipen ( që vështron elementet e gjuhës së përbashkët para ndikimit sllav) dhe prirjet identike të zhvilluara në mënyrë të pavarur në të dy gjuhët, prirje të përcaktuara, sipas shumë gjasash, nga veprimi i substratit; hipoteza jonë mbështetet gjithashtu, dhe nga ekzaminimi i stadeve ndërmjetëse të presupozuara në evolucionin e disa tingujve nga latinishtja në rumanisht.

 

 

1.Një fjalë rumune me h organike, e njohur sot vetëm në të folmen e Banatit, është hame? mb., em. mash. “(njeri) lakmitar, grykës”, e cila, ka shumë mundësi ta ketë prejardhjen nga një formë më e vjetër * ham?s (prej saj rrodhi folja h?mesi “jam shumë i uritur”, me variant h?me?i etj. DA, h?mesi), e modifikuar më pas sipas derivateve me +e?.

Hame? nuk del në arumanisht; hamâ?, e regjistruar në të folmen e fërshërotëve, është një huazim i vonshëm nga shq. hamës (RRL, XI, 1966, fq. 559). Ka edhe fjalë të tjera arumune me h që kanë hyrë nga shqipja: hut “budalla” < shq. hut id., hut? “shkabë” < shq. hutë “buf”, Papahagi, DDA; për shembuj të tjerë fjalësh të huaja me h në arumanisht, shiko Capidan, Arom., fq. 359.

            Nga pikëpamja etimologjike, hame? duhet vënë në lidhje me shq. hamës mb. em. mashk., pjesore e tashme e foljes ha (me të njëjtën mënyrë prejardhjeje si kamës nga folja kam). Përafrimin midis rum. hame? dhe shq. hamës e ka bërë më parë Pu?cariu (“Convorbiri literare”, XXXVIII, fq. 464; id. ELR, fq. 109; shiko dhe Pilippide, OR, II, fq. 716).

            Shq. ha, folje supletive, i përket fondin autokton; h-së këtu i korrespondon sk. i.e. *Meyer, EWA, fq. 144: “h=dg.sk.”) ose, madje, një laringale (Eric, Hamp, në SF, XXVI (IX),1, 1972, fq. 81-82: ha < *ham < *ho, një parafolje e theksuar).

Midis fjalëve me h, nga pikëpamja etimologjike, janë presupozuar si autoktone (Philippide, OR, fq. 717 dhe të tjerë) fjalët hud? “vrimë, çarje” em. fem., me derivatin hudi?? (krah, shq. udhë), hututui,-e mb. “i hutuar, harraq” (krah. shq. hutoj, hutaq,-e, i hutuar mb. id.), leh?i, lih?i folje “leh”; flas shumë dhe pa bereqet, përplas një fjalë” (krah. shq. leh). Këto fjalë dhe të tjera, duhen parë me shumë rezerva. Hud?, i cili krahasohet me një fjalë në shqip ku mungon h-ja (një formë hulla “udha”, e atestuar në dokumentet gegërisht të shek. të XIX-të, është formë dytësore), rrjedh, më së tepërmi, nga sll. hod? “udhë, shteg” (DA); hututui, edhe nëse nuk do ta konsideronim me origjinë onomatopeike (siç presupozohet në DA), a leh?i (në Moldavi ka dhe kuptimin “leh”) është ende e diskutueshme nga pikëpamja etimologjike (afrimi me shq. leh, e bërë nga Cihac-u dhe Tiktin-i, është e kundërshtuar nga autorët e DA).

            Po kështu duhet gjykuar edhe për fjalën hurduca (lëkundem me forcë, me zhurmë) folje., krah. shq. hurdhë em. fem.”gropë me ujë, moçalishte e vogël” (SCL, XII, 2, 1961, fq. 199). Edhe më me shumë rezerva duhen pranuar shembujt e fjalëve me h të dhëna nga Reichenkron (Dak., fq. 126-140, 207-209; hab? krahin.”sifilis”, hea?? krah. “shkop, hu”, hâr?ie krahin. “lëkurë qengji”, horoi krahin. “gjon, qukapik”, hot krahin. “copë” etj.; shiko dhe Reichenkron; Zur Geschichte des H-Lautes im Rumänischen, mit Überschrift “Vorrömische Bestandteile des Rumänischen” në “Südost-Forschungen”, XIX, 1960, fq. 344-368, ku mbështetet origjina pararomake e disa fjalëve rumune me h- nistore. Kundër hipotezës së Reichenkron-it prononcohet I. I Russu, në recensionin publikuar në SCL, XIII, 1, 1962, fq. 113: “përpjekja për të vërtetuar origjinën pararomane të shumë fjalëve rumune me h- nistore, gjë që është, plotësisht e pamundur, nuk pranon asnjë diskutim”. Në Dak., fq. 20, dijetari gjerman i përgjigjet Russu-t, duke kujtuar pohimet e Gjeorgjevit, në RRl, X, 1965, fq. 80, sipas të cilit h-ja në rumanisht është me origjinë dake).

            Disa fjalë rumune me h nuk kanë paralele korrespondente në shqip. Është, përveç të tjerash rasti i fjalës hojma, ndaj.”vazhdimisht, pa ndërprerje”, e njohur vetëm në të folmen e Moldavisë dhe e konsideruar si autoktone nga Ha?deu (në Col. Tr., 1876, fq. 4; EMR, II, fq. 678-679; shiko dhe Poghirc, në ILR. II, 1969, fq. 330), dhe me origjinë ukrainase nga pjesa më e madhe e studiuesve (shiko DA, CADE, DEX etj.)

            Ekziston edhe një situatë tjetër: i njëjti etimon trak ka dhënë në shqip një refleks me h, kurse në rumanisht me një tjetër bashkëtingëllore: p.sh. shq. helm (njëjësi fillestar *halm, i modifikuar helm sipas shum. helme), e lidhur etimologjikisht me hell “shkop; copë akulli (ma majë të mprehtë në njërën anë”, lidhet me trak. ????û?? “shpatë; thikë” (i.e. *skol-, Çabej, SGJ, I, fq. 237), së cilës i përket edhe rum. scai “bimë barishtore me gjethe si gjemba” (Poghirc, në ILR, II, 1969, fq. 333).

            Të shënuarit e h-së del shumë rrallë në materialin (glosa dhe emra të përveçëm) të ruajtur nga trako-dakishtja, për shkak se ky material është i transkriptuar në latinisht, ku h-ja ka humbur prej shumë kohësh. Kështu, ka mundësi që në Carsium të ketë qenë fillimisht një h krah. Hâr?ova e sotme; shiko Bogrea, Pagini, fq. 310, i cili nuk dyshon se Hâr?ova rrjedh nga Carsium).

            Ndonjëherë forma me h bashkekziston me një variant pa h, si në rastin e emrave të personave Heptaporis – Eptaporis, Hesbenus – Esbenus apo emra lokalitetesh: Histria –Istria. Në transkriptimin grek h-ja shënohej: Hieraros, kurse në atë latine nuk shënoheshin: Gerasus.

            Po të pranojmë se në bazë të hidronimeve rum. Ibru (në Banat), skr. Ibar, ndodhet fjala antike Hebros, Hebrus (Duridanov, Ex., fq. 37) vëmë re faktin se  h-ja nuk është konservuar.

            Shembuj të tjerë trake me h: emri i bimës hodela (ma var. doleha, dohela), hidronimet Auha, Helivacia, Hister, emri i lokalitetit Helis (Poghirc, në ILR, II, fq. 321), emrat gjeografikë Haemus, Harmonia (Duridanov, vep. cit. Fq. 37).

 

Afrikatja h, një bashkëtingëllore me një shqiptim shumë të dobët, ka pësuar modifikime identike në rumanisht dhe në shqip.

H është shprehja e aspirimit të zanores nistore tek fjalët me origjinë të ndryshme. Ja disa shembuj në rumanisht, të marrra nga DA (Dic?ionarul Academiei „Fjalori i Akademisë”: halandala, hangara, hanteriu, harap, harc, haraci, harip?, harm?sar, harniciu, harpagic, har?ar, ha?chie, h?la, h?sta, hele?teu, hoblânc, hoboroc, hodaie, hoin?, huliu etj. Këto janë variante krahinore të formave pa h-. (Për shembuj të tjerë shiko ?andru, në BL, III, 1935, fq. 127; IV, 1936, fq. 128, Teaha, Cri?ul Negru, fq. 76; Nicolae Mocanu, Note asupra consoanei h în graiurile b?n??ene „Shënime mbi bashkëtingëlloren h në të folmet e Banatit”, në Studii de Dialectologie”, Timishoara, 1947, fq. 181 e më pas).

Në rastin e formave përemërore h?sta, h?la, haia, etj. aspirimi, ka mundësi të ketë ndodhur në fillim tek variantet e përbëra me a-: a?sta > ah?sta, a?la > ah?la etj. (Shpjegim tjetër tek Pu?cariu, LR, II, fq. 198; h hyn në kufirin rrokjësor të ndërtimit te tipit: ca ?la „si ai”, ca aia „si ajo”, ca ?sta „si ky”, të kthyera : ca h?la etj. Sipas Philippides , OR, II, fq. 212, format me zanore të aspiruar h?la, haia etj. kanë pësuar protezën e a-, ah?sta, ahaia etj., sipas modelit acela, aceea).

            Në disa fjalë me origjinë latine, v-ja nistore, e ndjekur nga një zanore e pasme u zëvendësua me h-: hulpe, hultur, hultan, hultoare, holbur?, înholba (sidomos në të folmet jugore të dakorumanishtes). Në fakt, edhe në këto raste ndodh përsëri një aspirim i zanores nistore: vulpe > uulpe > hulpe. Njësoj shpjegohet h-ja që zë vendin e v-së edhe në fjalët jolatine si: horb? (sll.), hârtop (sll.), hoga? (hung.), hotru (gr.biz., Bogrea, në DR, IV, fq. 88).

Në shqip, h- nistore dytësore, që përfaqëson zanoren e aspiruar), haset, veçanërisht në dialektin geg. : hahu “ahu”, hark, hardhi, harmë, harmëshuer, harushë, hecni, hidhnim, hoborr, hunazë, me harrnue (Pekmezi, Gram., fq62; Cimochowski, Dushm., fq. 22). Mund të jepen shembuj edhe nga toskërishtja: harrin, hik, etj. (Pedersen, Alb. Texte, fq. 24).

Fenomeni i kundërt, ai i zhdukjes së h-së si në rastet: agiu, aide “hajde”, aiduc “cub, kaçak”,, aimana “bredharak”, alva “hallvë”, azna “thesar”, ?rd?u, maala “mëhallë”, moor , o? “hajdut”, paar “gotë” etj. (shembuj janë marrë nga DA dhe DLR), qarkullojnë, me së shumti, në pjesën jugore të vendit, pranë varianteve etimologjike me h- (shiko shembujt e shumtë tek Dumistr?cel, , Infl., fq. 236 dhe me pas).

Në shumë të folme të shqipes jugore, rënia e h-së nistore, ndërzanore dhe fundore, e paraprirë nga një zanore, ndodh me rregullsinë e një dukurie të zakonshme: a “ha”, anë “hanë”, arroj “harroj”, bear “behar”, eq “heq”, er “herë”, ko “kohë”, martou “martohu”, ngriet “ngrihet”, ngro “ngroh”, saat “sahat”, sho “shoh”,  etj. (shiko skicat monografike mbi të folmet e Beratit dhe Skraparit, të Jorgji Gjinarit, në BSS, 1, 1957, fq. 113 dhe BSS, 1, 1958, fq. 89, si dhe monografinë për zonën e Dangëllisë të Spiro Floqit, në BSS, 3, 1958, fq. 93). Në disa krahina të Shqipërisë qendrore, në Sulovë, në jug-perëndim të Elbasanit, haset si aspirimi i h-së në disa fjalë, ashtu edhe shurdhimi i h-së organike në të tjera (shiko Q. Haxhihasani, në BSS, 3, 1955, fq. 156). Në shqip h nistore ruhet më mirë në fjalët me origjinë turke:: hamall, han, hajat, hoxhë etj. (shiko K. Cipo, Gram., fq. 21, ku janë paraqitur të gjitha aspektet e evolucionit të h-së në shqipen popullore).

Në fund të fjalës apo në rrokjen fundore (ndonjëherë edhe në pozicione të tjera) h zëvendësohet me f, si në rumanisht, ashtu edhe në shqip. Në rumanisht, ky zëvendësim haset sidomos në fjalët popullore me origjinë të ndryshme: burduf “plënci i kafshëve”, jaf “grabitje”, marf? “mall”, praf „pluhur”, stuf „bimë kacavjerëse”, v?taf „mbikqyrës i shërbëtorëve të një oborri”, vârf „majë” . Bashkë me to hasen edhe variantet e vjetra me –h (krahin. prah “pluhur”, por edhe prav, prau; oscilacionet vërtetojnë shqiptimin e dobët të h-së), megjithëse procesi i zëvendësimit të h-së është i përgjithshëm në gjuhën popullore. Në fjalët si duh “frymë; hije”, patriarh “patriark”, v?zduh “ajër”, h-ja është ruajtur në sajë të faktit se këto janë huazime nga gjuha librore (krah. pop. n?duf, z?duf, të formuara në bazë të duh).

Transformimi i h-së fundore përbën një nga karkateristikat që dallon gegërishten (sidomos të folmet qëndrore) nga toskërishtja (Çabej, në BUST, 1, 1958, fq. 63 dhe më pas: geg. dërsif, eshtaf, gjynef, glufë, mif, ndif, ngref, nifëm, njof, pref, qylaf, shof etj. Të gjithë këto kanë korespondente me –h në toskërisht dhe në gjuhën letrare.

Është inetresant të vërehet se në një zonë të shtrirë, që përfshin të folme toske dhe gege të mesme, h-ja është e zëvëndësuar me f, sidomos në grupin ht: i ftoft (i ftohtë), i left (i lehtë), llaftari (llahtari), i nxeft (i nxehtë), njifte „njihte”, i preft (i prehtë), prefte „prehte”, rrifte (rrihte), shifte (shihte) , me vefte (me vehte) etj. (për disa shembuj shiko J. Gjinari, SF, XIX (II), 1965, fq. 137). Kjo mund të përbëjë një dëshmi se zëvëndësimi i c-së me p në grupin ct (lat. lucta > rum. lupt?, shq. luftë), fenomen me të cilin do të merremi herë tjetër, nuk u krye direkt, por përmes fazave provizore h dhe f: ct > ht > ft.

Zëvëndësimi i h-së me f-në nuk është një dukuri shumë e vjetër në të dyja gjuhët, të paktën në aspektin shkrimor të tyre. Preponderenca e varianteve me h në gjuhën e teksteve të shek. XVI-të, si të rumanishtes, ashtu edhe të shqipes, e demonstron tërësisht këtë gjë. Në rumanisht janë të atestuara fjalë të këtij tipi: catastih, hiclean, metoh, ohile?te, prah, v?tah, vihor, vihorât, vârh, z?duh (shiko Densu?ianu, HLR, II, fq. 123; shiko dhe Rosetti, ILR, fq. 471. Sipas Petrovici-t, DR, XI, 1948, fq. 192, „përhapja e një h-je  fundore në fjalët e gjuhës së përbashkët me origjinë nga sllavishtja (duh, v?zduh etj) është, rrjedhimisht, një tregues se fjala respektive ëshët me origjinë erudite.”). Në shqip, variantet me h janë të shpeshta tek Buzuku (1555) dhe të rralla tek autorët e mëvonshëm (Çabej, BUST, 1, 1958, fq. 65).

Zona e modifikimeve fonetike të përshkruara më sipër (shfaqja e h-së si aspirimit të një zanoreje nistore, zhdukja e h-së nistore apo ndërzanore, zëvëndësimi i h-së me f, madje edhe me v, u etj.) mund të shtrihet edhe mbi gjuhët e tjera ballkanike; bullgarisht, sërbokroatisht, maqedinisht, siç del nga studimi i Victor Vescu , Zajedni?ke crte u razvitku glasa h u rumunskom i južnoslavenskim jelicima, në „Balcanica”, VI, 1975, fq. 175-280 (me shembuj të shumtë). Kjo lojë e h-së mund të ndodhë edhe në gjuhë jashtë zonës ballkanike (Pu?cariu, Limba român?, II, fq. 198, këtu përmendet se ky fenomen, i zëvëndësimit të f–së me h, haset në shumë gjuhë, fenomen i kosideruar nga Maillet si „shembull tipk i ligjit të përgjithshëm gjuhësor në fushën e fonetikës”). Po kështu, disa herë, edhe në latinisht h nistor ngatërrohej me f-në: hircus dhe fircus, hoedus dhe foedus etj. (Shiko Cipariu, Elemente de limb? român?  sipas dialekteve dhe monumenteve të vjetra, Blaj, 1855, fq. 43).

 

3.B-ja ndërzanor, i ndjekur nga u është bërë g në disa fjalë me origjinë latine (apo nga substrati), duke kaluar përmes një faze të ndërmjetme h: nebula > *neuur? > *nehur? > *nehur? > negur? (krah. shq. njegullë, mbi etimologjinë e tyre shiko Brâncu?, VALR, fq. 144). Njësoj evoluan lat. favus ne rum. fagure „hoje bletësh” (njëjës i dalë nga shumësi), naevus në neg „nishan” etj. (Candrea, në Buletinul Societ??ii Filologice”, I/2, 1905, fq. 40, ku preçizohet se nga lat. nebula në rum. negur? u arrit përmes një h-je si Hiatustilger. Përsëri për evitimin e hiatusit u shfaq në variantin Ban. nuh?r (< nu?r), m?duh? (< m?du?), e bërë më vonë m?dug?; shiko edhe CDDE, em. fagur). Marius Sala (Contrib., fq. 25, 101-102) beson se g –ja u zhvillua drejtpërsëdrejti nga u, pa ndërmjetësinë e një h-je ndërzanore të zëshme, ndoshta si një reagim ndaj zhdukjes së (u)-së para (u), këto të fundit, duke u diferencuar nga njëra-tjetra „përmes forcimi elementit bashkëtingëllor të (u) i bërë (g). Shembujt nga latinishtja si rigus për rivus, estigare për aestuare, aestivare, do të motivonin këtë reagim– afirmon Sala- tek *negula, *negru, *fagulu, *rugu. Por ky modifikim fonetik ka ndodhur vetëm tek katër fjalët e mësipërme, d.m.th. është një ndërrim fonetik aksidental. Një „reagim” presupozon, domosdoshmërisht, një modifikim që ka karakterin e një rregulle, gjë që nuk është rasti këtu. Prandaj, asgjë nuk na pengon të shohim tek negur?, neg etj. një fazë pararendëse të h, një modifikim gradual të u-së në g, si tek: m?dun? > m?duh? > m?dug?; karakteri konsonantik i (u)-së „forcohet” edhe nëpërmjet h-së, jo vetëm përmes g-së.

 

Në përgjithësi pranohet se grupet konsonantike latine ct, cs, kanë evoluar në rumanisht në pt, ps, duke kaluar në fazat e ndërmjetme *?t, *?s, *ht, , *hs dhe  *ft, *fs: lucta > *lu?ta > *luhta > *luft? > lupt?; coxa > *co?sa > *cohsa > *cofs? > coaps? (Densu?ianu, HLR, I, fq. 26-27, 117; Candrea, Consonantism, fq. 83-85; Pierre Naert, Des mutations ct > pt, ps; gn > mn et mn >un en roumain, në „Acta linguistica”, II, 1940-1941, fq. 247-257); H. Lausberg, Lingvistica romanica. I. Foentica, Madrid, 1965, fq. 431-440).

Në CDDE, fq. 110, konsiderohet se lat. eccum – tantum u bë fillimisht *acutânt, nga e cila, nëpërmjet sinkopës së dhe kalimit të ct në ht, doli ahântu, formë e ruajtur në arumanisht; në dakorummanisht. h-ja ra para t-së. Kalimi i ct në ht ka ndodhur përpara ndarjes dialektore të rumanishtes së përbashkët (shiko dhe Procopovici, në DR, I, fq. 171, shënimi).

            Për rrjedhojë, presupozojmë se gjuha e popullsisë autoktone, duke mos qenë e mësuar me grupet ct, cs kishte një tingull h nëpërmjet të cilit mund të jepte tingullin c të këtyre grupeve. Fazat e procesit të transformimit të c-së në p  përpara t-së dhe ?-së janë normale; ato njihën edhe në gjuhë të tjera. Faza ht, p.sh., ka ekzistuar edhe gjatë evolucionit të lat. ct në it në frëngjisht, spanjisht, lat. factum > *fahtum > *fe?to > sp. fe??o > fecho (hecho).     

                    Në shqip. ct dhe cs kanë pasur dy trajtime: ct > ft dhe it (lucta > luftë, tractare > trajtoj) cs > fsh dhe sh (coxa > kofshë, fraxinus > frashër),problem që do ta trajtojmë në një studim tjetër kushtuar posaçërisht evolucionit të këtyre dy grupeve konsonantike latine në rumanisht dhe shqip.

            Nga të dhënat e paraqitura më lart, rezulton se rumunët e kishin bashkëtingëlloren h në periudhën në kontaktit e tyre me sllavët, pra, nuk e kanë marrë nga këta të fundit shqiptimin e h-së.  Pasi u zhduk në latinishten e folur, që në epokën republikane (nga mesi i shek. të III-të p.e.s., Mih?escu, Lat. Dun., fq. 101), h e ka origjinën në rumanisht nga gjuha e popullsisë autoktone. Shqipja, me të cilën krahasojmë elementet paralatine të rumanishtes, përmban një h organike (nga i.e. *s, *sk: shq. helm nga një folje njëjës halm, me shum. helme, krah. gjerm. scalmo, scelmo, Meyer, EWA, fq. 151 dhe trak.  ?????? “shpatë, thikë”, shiko Çabej, SGJ, I, fq. 236; shq. njoh, krah. lat. nosco, Meyer, EWA, fq. 314; shq. ah, krah. germ. asc “Esche”, gr. ???? “Buche”, Meyer, EWA, fq. 4.

            Midis fjalëve me h në origjinë, që i përkasin fondit leksikor autokton kemi gjetur vetëm disa shembuj, dhe vetëm njeri prej tyre është i sigurt: hame?. Ruajtja e formës me h së kësaj fjale në latinishten danubiane, e përvetësuar nga popullsia dake, mund të shpjegohet edhe me ndërhyrjen e një pasthirrme primare e tipit ham.

            Në disa raste, h, në rumanisht, ka dalë nga evolucioni i tingujve të tjerë, njësoj si h-ja në fjalët me origjinë latine në gjuhët e tjera romanike. Shfaqja e h-së edhe në këtë mënyrë, përbën një dëshmi se rumunët kishin mundësinë organike të artikulimit të një tingulli spirant laringal apo velar.

            Kemi treguar, gjithashtu, prirjen e përbashkët në lidhje me lojën e h-së në rumanisht dhe shqip (proteza, zhdukja, zëvendësimi me një tingull tjetër). Është e vërtetë se këto prirje njihen edhe në gjuhë të tjera (duke qenë se h-ja është një bashkëtingëllore me një shqiptim të dobët), por në rastin tonë ato paraqesin, bashkë me çka u tha më sipër, një të tërë unike, e cila duhet interpretuar si e tillë. Në këtë mënyrë, mund të shohim se transformimet në lidhje me bashkëtingëlloren h janë të përcaktuara, në rumanisht dhe në shqip, nga një shtysë e brendshme që i detyrohet veprimit të sustratit.

            Nga sllavët, rumunët nuk mësuan të shqiptojnë h-në, por kanë huazuar shumë fjalë me këtë tingull. Duke hetuar një listë me fjalë me origjinë nga sllavishtja  që përmbajnë velarin h në etimon, konstatojmë se: h-ja ruhet kur është në pozicion nistor: hamei “humulus lupulus”, hârzob, me var. vârzob) “litar i trashë”, hor? “valle”, hohot “ngashërim”, huli “fyej, ofendoj”, hulub “pëllumb”, në grupin  nistor hr-: hram “kujdestar i një kishe të krishtere”, hran? “ushqim”, hrean „Armoracia rusticana, bimë perimore që përdoret në gatim si erëz” apo në hn-: odihn? “pushim, çlodhje”, tihn? “qetësi”, në fjalët e kultivuara : duh “frymë”, duhovnic  (ndoshta edhe v?zduh) “prift”, har “dhunti”, metoh “manastir i vogël”, monah (dhe var. monaf, prej nga rrjedh em. pers. Monafu) “murg”; në pozicion ndërzanor: dihanie “qelbak”, në emra vendesh: Ohaba (dhe derivati Hobi?a”), Suhodol. Ka mundësi që shumë prej tyre të kenë hyrë më vonë nga bullgarishtja, serbokroatishtja, gjuhë me të cilat rumanishtja ka pasur kontakte për një kohë të gjatë.

            H-ja u kthye në f në fjalët me karakter të theksuar popullor: poft? “oreks”, a pofti “kam oreks” (në gjuhën e vjetër poht?, a pohti), me shqiptimin e ndryshuar në sllavisht), praf “pluhur” (dhe prau, prav), ruf? “rrobë, plaçkë”, vifor “furtunë”, vârf (dhe varian. vârv) “majë”, vraf (dhe varian. vrav „grumbull”, z?duf  (dhe n?duf) ”vapë, nxehtësi”(që të dyja nga baza duh); për fal? “krenari”, a se f?li “krenohem” kemi etimonin me hv, kurse për cojoc “qyrk”, me h fundore (e konservuar në të gjitha gjuhët sllave).

            Me sa shihet, h-ja, në elementet me origjinë sllave, nuk ka qenë shumë rezistente. Kjo bashkëtingëllore përfaqësohet më mirë në pasthirrmat: ha, he, ho, hop, hâc, hâr, hâ?, hu?a, huzdup etj., dhe sidomos, në fjalët me origjinë hungareze dhe turke (shiko në DA tek shkronja H).

            Hipoteza e transmetimit të h-së nga substrati ka qenë e mbështetur nga studiues të tjerë: H. Schuchardt (Vokalismus, III, 1868, fq. 49) e ka rreshtuar velaren h midis elementeve autoktone të rumanishtes: „der Laut h zwischen alb. ? und ?”, duke u referuar, ndoshta, h-së si rezultat i palatalizimit të f-së. Sipas Ha?deu-t (EMR, III, fq. 39) h-ja dake, sidomos ajo e ardhura nga palatalizimi i f-së (shiko dhe Pricipii de filologjie ario-europee, 1875, fq. 61). Më vonë, në ILR, II, fq. 321, C. Poghirc afirmon: “Ekzistenca e h-së nistore vetëm në pak fjalë, pa përdorim në morfologji, i jepte një pozicion të dobët në rumanishten e përbashkët. Ai, ndoshta, mund të ishte zhdukur, nëse nuk do të ishte forcuar nga huazimet që përmbanin h, ato nga sllavishtja dhe gjuhë të tjera”. (shiko Poghirc, në RRL, XII, 1967, fq. 26). Sipas Vasiliu-t (Fonol. Ist., fq. 118), tingulli (h) del në të njëjtin pozicion me (c) të rumanishtes së përbashkët: ( *dúcu) nga lat duco, (*dúhu), me origjinë sllave, me një u fundore, që ka hyrë për analogji me situatat e motivuara etimologjikisht. Për rrjedhojë, h ka marrë vlerën e fonemit që në rumanishten e përbashkët (shiko dhe Sala, Contrib., fq. 159).

 

 

 

 

 

 

 

                        BASHTINGELLORJA ? (SH)

 

Disa gjuhëtarë të shekullit të XIX-të (Mikloschic, SER, fq.7; Schuchardt, Vokalismus, fq. 49; P. Kretschmer, Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, Göttingen, 1896, fq. 220) i detyronin substratit trako-dak bashkëtingëlloren ? (SH) të rumanishtes me arsyen e thjeshtë se ajo nuk ekzistonte në sistemin bashkëtingëllor të latinishtes dhe se në shqip kjo bashkëtingëllore është zhvilluar shumë herët. Dëshmitë e sjella më vonë duket se mbështesin hipotezën se trako-dakishtja kishte një lloj sh-je e cila shpejtoi transformimin e s-së latine në ? (sh) (Coteanu, Originile, fq. 33). Prova më e rëndësishme është ajo në lidhje me emrat e ujërave në territorin  në veri të Danubit, të shkruara në mënyrë të luhatshme s, ss, si, prej nga rezulton se shqiptimi i këtyre hidronimeve ishte me ? (sh), tingull që nuk ekzistonte në latinisht apo greqisht: ????s (Herodoti), ??????s (Straboni), Marisia (Jordanes), M?????s (Const. Porphyrogenetul) etj.: rum. Mure?; K????s (Const. Porphyrogenetul), Grisia (Jordanes): rum Cri? (lexohet Krish sh.y.); T?????s (Herodoti), Tibisia (Jordanes), T????s (Priscus), T?????ns, T?????s (Const. Porphyrogenetul): rum. Timi? (lexohet Timish sh.y.); Carsium, Carsidava (Ptolemeu): rum. Hâr?ova (lexohet Hërshova sh. y.).

            Nëse mbajmë parasysh shënimin me si në tekstet e Jordanes-it (shek. i VI-të e.s) modifikimi i s-së në ? (sh) duket e kushtëzuar nga një i pasues, ashtu si në fjalët latine të rumanishtes: lat. resina > rum. r??in? dhe shq. rëshinë); por tek autorët e vjetër, i njëjti emër është shënuar edhe me s, ss, kështu që më e përshtatshme është të konsiderojmë se është fjala për grafi të luhatshme, për një tingull që trako-dakishtja e kishte të vetin.  (cf. Poghirc, në ILR, II, fq. 317: si > ? bën pjesë në ato “tipare që janë specifike për dako- moesishten e vonshme”, kurse në shënime shkruan: “luhatja e grafisë me shkronja greke dhe latine (...) tregon se është fjala për një tingull të pazakontë tek grekët dhe romakët”).

            Ne listën e hidronimeve në territorin e Dakisë duhet shtuar, në jug Naissus, Naioos (sot Ni? “Nish”), lumë dhe qytet në Moesinë e Sipërme.

            Pârvan-i (Lajme te reja nga Dacia Malvensis, në AAR, ist., s. II, t. 36, Bukuresht, 1914, fq.23, si dhe Mih?escu, Latinishtja danubiane, fq.101) beson se shenja ? (në një tekst latin) jepte tingullin ? (sh sh.y.) në fjalët ?iamas dhe ?uc (idavensis). E, Popescu (Inscriptiile, fq. 22) rimerr hipotezën  se “ndonjëherë përmes ? shprehej në gjuhët latine dhe greke një tingulli specifik nga gjuha e trako-dakishtes, ndoshta ?; në fq. 294 riprodhon mbishkrimin me nr. 277, të datuar, ndoshta, në shek.  e IV-t , i cili përmban termin ?uc(idavensis), me ?. Philippide (OR, I, fq. 331) interpretonte, me probabilitet, se ?-ja ishte dubleti grafik i ss në Virssucciussius, nga Dalmacia (CIL, III, fq. 3256).

            Duke iu referuar “prapashtesës” së fjalëve Arge?, Mure?, Some?, Timi?, Pushkariu shkruante në një shënim në DR, VI, fq 1369, në punimin e P. Skok-ut, Bredisium und Verwandtes, n “Zeitschrift fur Ortsnamenforschugen”, I, 1926,  sipas se cilës në trakisht –esium identifikohet me mbaresën e shumësit të rrjedhores –sh të shqipes) se “nuk mund të dimë nëse atë që latinet e shkruanin –esium kishte tek trakët, në fakt, këtë shqiptim, apo shqiptimi ishte më tepër një lloj ? apo š të cilën emërtimet rumune e ruajnë deri me sot. Divergjencat në transkriptimin grek apo latin në emërtimet e lumenjve të përmendura nga shkrimtarët e vjetër, mund të  konsiderohen dhe si një tregues të një shqiptimi palatal të s-së”.

            Ne shqip, sh (=?) lindi spontanisht nga një s i.e. Gjithashtu u transformua në sh  ne mënyrë të pakushtëzuar në huazimet latine, greke, dhe me pas sllave e italiane, të hyra në një epokë të vjetër. Përgjithësisht, pranohet se ligji fonetik i transformimit të s-së në sh ka vepruar deri në shek. XI (Për detaje, shiko Çabej, SGJ, III, fq. 137-139).

            Reflektimet aktuale me sh te toponimeve antike të zonës etnike ilire shpjegohet nga fonetika historike e shqipes: Lissus: shq. Lesh, Scup: (Maqedoni) shq. Shkup, Drivastum: shq. Drisht, Scodra: shq. Shkodër, Scardus: shq. Shar, Issamus (lumë) shq. Ishm, Ragusium: shq. Rush (cf. Cabej, BUT, 2, 1958, fq. 59-62; shiko dhe Bari?, Hymje, fq.49, ku janë dhënë vetëm rastet e sigurta tek të cilat shpjegimi nga shqipja është i sigurt: Nish<Naissus, Shkup< Scupi, Shtip<Astibos).

            Gjeneza e sh-së në shqip dhe shpjegimi përmes kritereve të gjuhës shqipe te toponimeve me sh të Ballkanit veri-perëndimor është një prove që ? në strukturën fonetike të hidronimeve në veri të Danubit duhet t’i atribuohet substratit trako-dak.

            Prejardhja nga substrati i ?-së është e përkrahur sot nga shumë gjuhëtarë. Kështu D. Macrea (Limba si lingvistica român?, Bukuresht, 1973, fq.33) shkruan: “Evolucioni në ? (sh) i dhëmbores s (...) mund të jetë, në radhë të parë, me prejardhje  trako-dake, sepse s nuk ekziston në asnjë fjalë shqipe para shek. të XI-të, por vetëm sh (=?), dhe në radhë të dytë, sepse në rumanisht ?-në e gjejmë edhe të pakushtëzuar, dhe pikërisht në emërtimet e lashta të lumenjve: Arge?, Cri?, Mure?, Some?, Timi? “. Bashkëtingëllorja ? (sh) konsiderohet e substratit edhe nga gh. Iv?nescu (ILR, fq. 198). Ivan Popovici (Geischichte der serbo-kroatischen Sprache, Wiesbaden, 1960, fq. 73) beson se origjina e ?-së në hidronimet rumune (Arge?, Timi? etj.)  nuk duhet të ndahet nga origjina e sh-së së shqipes. Dhe E, Petrovici  (SDT, fq. 244) dyshon se ?-ja në këto fjalë mund të shpjegohet nga sllavishtja: “Por disa nga këta lumenj kanë ? fundor (Arge?, Timi?, Cri?, Mure?, Some?), vështirë se mund të shpjegohen përmes sllavishtes. Kalimi i s-së në ? është i afërt me të njëjtin fenomen në shqip. Kështu, duhet presupozuar se dako-moesishtja në veri të Danubit paraqiste të njëjtën prirje për te ndërruar s-në në ? ashtu si dako-moesishtja në jug të këtij lumi (cf. Naissus >Ni?)*.

            Një argument për hipotezën që ?-ja në rumanisht i detyrohet veprimit të substratit e përbën edhe fakti se janë disa fjalë nga fondi i përbashkët rumuno-shqiptar pararomak që përmbajnë një ? (sh sh. y.) shumë të vjetër, i ardhur në të dyja gjuhët nga nj s: gu??, mo?, (moa??), mu?c(oi), ?opârl?, ?tir?, shq. gushë, moshë, mushkë, shapi, shtirë. (Për detaje etimologjike shiko Russu, Etn. rom.;  Çabej, SGJ, I-II; Brâncu?, VALR). Por, në më të shumtat e rasteve, fjalët shqipe me sh kanë në rumanisht si përgjegjëse me s. rum. basc?, brusture, sc?p?ra, scrum, spânz, strepede, strung?,  etj. shq. bashkë, brushtull, shkrep, shkrumb, shpënd(ër), shtrep, shtrungë etj. Rum. ?ut, edhe me variantin ciut, i korrespondon shq. shyt, shute, sutë.

            Midis fjalëve të përbashkëta për rumanishten dhe shqipen, një vend të veçantë zë c?pu?? shq. këpushë, e formuar, në të dyja gjuhët, me prapashtesën –u??- (-ushë). Është e vështirë të përcaktohet etimologjikisht rrënja (shiko Brâncu? VALR, fq. 57), por ajo që na intereson këtu është prapashtesa, e cila, në mënyrë të sigurtë, është parasllave në këtë fjalë (cf. Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 105-106: ka mundësi që shq. –ushë të vijë nga ilirishtja, në lidhje me të cilën mund të krahasohen emrat toponimikë Genusus, Marusio, emrat e personave Ebusius, Janusioi, Tatusius, Piasus. Për emrat e përveçëm ilire, shiko Hans Krahe, Die alten balkanillyrischen geographischen Namen, Heidelberg, 1925. Tek fjala mo? (moa??) shq. moshë, prapashtesa dallohet pa vështirësi nëse pranojmë hipotezën se në baza të saj qëndron shq. mot (e cila raportohet etimologjikisht me foljen mat), kurse për ghiuj, arum. ghiu?, shq. gjysh, ?  (sh sh.y.) është refleks i një i.-e *s(u) (cf. N. Jokl, LKU, fq. 30; shiko dhe Bari?, Albanorum. St, fq. 37)

            Në lidhje me substratit mund të vihet edhe brându?? (cf. Giuglea, DR,III, fq. 567) dhe ??ru?, nga struktura leksikore e se cilës nuk përjashtohet prapashtesa-u?(?).

            Një prapashtesë –? ka qënë dalluar nga Jokl–i (vep. cit, fq. 23; shiko dhe Rosetti, ILR, fq. 239, 259) në rum. u?or “lehtë “ (nga lat. Levis, i kombinuar me prapashtesën –ior, me origjine latine); -? korrespondon, sipas Jokl-it, prapashtesës zvogëluese të shqipes –sh (nga i.e. *-is, një formant krahasues): brâsh “bostan i vogël, i papjekur”, lëmsh, vashë (Xhuvani, vep. cit., fq. 83. Al. Graur konstaton se –?-ja tek –?or (kjo është më e vjetër se sa –i?or, -u?or) është një elemente prapashtesor “që bën pjesë në serinë e prapashtesave të ndryshme zvogëluese rumune, origjina e së cilës duket se është shumë e vjetër”. (Scrieri de ieri ?i de azi, Bukuresht, 1970, fq. 225).

            Shtohen këtu disa fjalë me origjinë latine që u ruajtën në rumanisht vetëm në formën e derivateve me –u(?)?: au?, në Olteni: ao?; në arum.: au?u (me derivate të ndryshme të regjistruara nga T. Papahagi. DDA, fq. 242) (lat. avus), c?tu?? (lat. catta), c?u? (lat. cavus), m?tu?? (lat. amita), p?pu?? (lat. pupa), p?r?tu? (lat. palatum), me variantet: împ?r?tu?, ap?r?tu?, p?l?tu?, p?r?ntu?, p?n?tu?, peretu? (DA; CDDE, shiko dhe S?ineanu, Semasiologia, fq. 93.); shënojmë me probabilitet  edhe l?pu?,  (lat. lappa); dhe shq. lëpushë, edhe llapushë, cf. Fj.Gj.S.SH). Struktura leksikore dhe etimologjike e këtyre fjalëve ka qënë studiuar, midis te tjerëve, nga T Papahagi, NE; Giuglea, DR, III, fq. 569); Id, Uralte Schichten, fq.21; Pu?cariu, DR, III, fq.668 dhe VI, fq,326; El. Carabulea, në SMFC, II, fq. 199-202; Sala, SCL, XXXI, nr. 5, fq. 621-624; Rosetti, Études de vocabulaire, në Zbornik u ?ast Petru Skoku,  Zagreb, 1985, fq. 423.

            Mund të përfshijmë në këtë listë edhe cenu?? (lat.klas. cinis, lat.pop. cinus).

            Këto fjalë vërtetojnë se –u?(?) është një formant leksikor i lashtë, në strukturën fonetike të të cilit vërehet një bashkëtingëllore e transmetuar, që ka shumë gjasa të jetë prej substratit trako-dak. “Nuk do të ishte e pamundur, -shkruan Pu?cariu në DR, IV, fq. 1369-, që edhe prapashtesat tona zvogëluese –a? dhe –u? të jenë tepër të vjetra, sepse ato gjendet në të gjitha dialektet. Është e vërtetë se ato i gjejmë edhe tek sllavët, por, zakonisht, me funksione të tjera dhe jo me atë vitalitet që kanë në gjuhën rumune”. Duke u bazuar tek derivatet e tipit m?tu??, I. Fischer, në Lat. dun, fq. 167 shkruan: “Është e mundur që ti detyrohet substratit prapashtesa rumune –u?, kjo shfaqet tek fjalët latine të zhdukura nga rumanishtja, madje që në epokën e teksteve të para: m?tu??, (amita), c?tu?? (catta) “.

            Asgjë s’mund ta kundërshtojë vjetërsinë e kësaj prapashtese edhe në derivatet e tipit: albus, calus, galbenus etj. me korrespondente leksikore (por jo semantike) identike në shqip. Gjithsesi në shqip gjejmë kalush “kal i vogël”.

            Si konkluzion, nga situatat e përshkruara me sipër, bashkëtingëllorja ? shpjegohet përmes substratit. Ekzistenca e një tingulli si ajo e llojit te s-së në trako-dakisht ka favorizuar fenomenin e palatalizimit te s latine në latinishten ballkanike. Nënvizojmë me këtë rast një vërejtje të shquar të E. Petroviç-it, sipas të cilit, palatalizmi i s-së (dhe e dhëmboreve të tjera) duhet  shpjeguar nëpërmjet një prirjeje latine e favorizuar nga substrati.: “ Roli i madh që kanë luajtur zanoret e përparme dhe të jodit në latinishten danubiane përpara influencës sllave, rol më i madh se në gjuhët e tjera romane, i detyrohet, ndoshta, veprimit të substratit trak”. “SCL, I, 1950, fq. 214-215). Kjo hipotezë (e shtrire edhe mbi fenomenin e palatalizimit të buzoreve) është e përkrahur edhe nga Octav Nandris (Phon. Hist. Fq. 247-248). Sipas M.Sala (Contrib. fq. 27-28) palatalizimi i dhëmboreve (d.m.th. edhe i s-së) të ndjekura nga një jod do të ishte një prirje romanike me aktive në zonat periferike të Rumanisë. “Ndryshimet midis rumanishtes, nga njëra anë, dhe gjuhëve të tjera romanike, nga ana tjetër, është vetëm një dallim i forcës së një tendence romanike”. Megjithëse autori mohon çdo mundësi të ndërhyrjes së substratit, ky “ndryshim i forcës” nuk mund të shpjegohet ndryshe veçse përmes një veçantie të artikulimit të idiomit pararomak të Dakisë.

            Shtojmë në mbyllje, se rumanishtja ka patur gjatë evolucionit të saj, një preferencë të caktuar për tingujt shushuritës. Kështu shpjegohet fakti se  s mund të bëhet ? (sh) kur ndodhet në çdo lloj distancë nga jodi; është fjala për ?-në e grupit ?t (i prejardhur nga st, sc): a?terne, câstiga, ?terge, cre?te, na?te, ?ti etj. Grupi latin st, i ndjekur nga i në hiatus u bë ? (sh): pastionem > p??une, * ustia > u?a. Madje, lindja e afrikates ?, presupozon, siç dihet, një ? i implikuar në karakterin e tingullit të kombinuar të afrikates: cear? (lat. cera), fecior (lat. fetiolus). Në disa raste, ?-ja rezulton nga ? përmes një procesi të diferencimit regresiv: mu?ca (< lat. * mucciare), crâ?m? (< sll. kru?ma, hri?c? (< hukrain. hre?ka), obi?nuit (obicinuit), pa?nic (pacinic), ve?nic (vecinic). Në disa fjalë ?-ja ka dalë si një tingull me vlerë ekspresive.: ?oarece (lat. < sorex), ?obolan (nga sobol), cf. Graur, BL, VII, fq. 138. Bashkëtingëllorja ? (sh) u imponua si mjet alternance edhe tek neologjizmat: shum. fabulo?i, mini?tri etj.

            Na duket me interes të shtojmë se në të folmen e jugut të Transilvanisë (midis Sibiut, Blazhit, Alba-Julia, Orështies) s-ja në grupin st, i ndjekur nga e,i u kthye ne ?, përmes akomodimit me t-në e palatalizuar: ?tea-?tele, oa?te, drago?te, cin?te, pu?tiu etj. (shiko më gjërë R. Todoran, Contrib. fq. 62, me bibliografi). Nëse ky fenomen është atestuar vonë, rreth 1800-ës, nga ana tjetër, sk’, e bere ?kÇ (me k’<cl’<cl) është i vjetër, e herës së rumanishtes së përbashkët, duke qënë e njohur edhe në arumanisht: de?chide, a?chie, ?chiop, ?chiau. Sipas V. Frëcilës (Un  fenomen fonetik dialectal: s > ?, z > j n> disa grupe bashk>ting>lloresh t> ndjekura nga tinguj palatale “Një fenomen fonetik dialektor: s > s, z>j në disa grupe  bashkëtingëlloresh të ndjekura nga tinguj palatale, në LR, 2, XXV, 1976, fq. 209-213).

            Insistuam mbi këtë problem sepse prezenca e ?-së në vend të s-së në grup me një bashkëtingëllore palatale (k,t,c,n) na shfaqet si një dëshmi më tepër për sa i përket preferencës së rumanishtes për këtë bashkëtingëllore.

 

 

 

 

 

ROTACIZMI

 

I atestuar që në shekullin e XV-të, rotacizmi i –n- së thjeshtë ndërzanore në fondin latin, mbetet edhe sot, një dukuri dialektore, specifike për zonën veriore të dakorumanishtes. Banati, Transilvania jug-lindore dhe Vllahia nuk e kanë njohur rotacizmin. Në Moldavi, sidomos në pjesën veriore, ky fenomen është atestuar në mënyrë sporadike nëpër dokumentet sllavone të shek. të XV-të dhe XVI-të (shiko shembuj tek Hashdeu, CB, II, fq. 13-14; Rosetti, Rhot., fq.3-4; Ghe?ie Mare?, Graiurile dr., fq. 153-156). Ky inovacion u soll në Moldavi nga popullsia e ardhur këtu që nga Maramureshi (Rosetti, vep. cit., fq. 8; id. ILR, fq. 230, 422, 476; Iv?nescu, Probl., fq. 85; nuk është e përjashtuar që në periudhën e rumanishtes së përbashkët Moldavia e veriut të ketë qenë një zonë e rotacizuar, supozim që rezulton nga pjesa më e madhe e studimeve kushtuar përhapjes së këtij fenomeni). Në Transilvani, rotacizmi u vu re nga Hashdeu në tekstet mëhëçene (shiko CB, II, fq, 11-18; id. B, fq. 94-95, 85, 129-130, 160, 178 etj.), pastaj të gjithë autorët që janë marrë me tekstet e vjetra rumune (shiko Candrea, Ps. Sch., I, CLX-CLXII; Rosetti, Rhot., fq. 1-10; id., B, fq. 25-26; Densu?ianu, HLR, II, fq. 75-79; Ghe?ie, Mare?, l.c.; Teodorescu, Ghe?ie, Ieud, fq. 94-95 etj.

Siç dihet, Coresi rindërtoi format me –n-, duke eliminuar rotacizmin, gjë që tregon se ky fenomen nuk ishte i njohur në zonën e Brashovës dhe të Vllahisë; gjithashtu, mund të presupozohet se dhjaku botues kishte vënë re se edhe në zonën e veriut të vendit, prej nga vinin dorëshkrimet e para rumanisht, rotacizmi ishte në regres. Në gjysmën e dytë të shek. të XVII-të, rotacizmi nuk shfaqet në letrat personale që vinin nga krahina me rotacizëm.

Në dakorumanishten e sotme, shqiptimi me rotazicëm haset në fshatra të Maleve Apuseni „perëndimorë”. Ja disa nga shembuj e regjistruar në ALR, vëll. I, në fshatin Gërda e Sipërme (komuna Sc?ri?oara, rrethi Alba), pika kartografike 95, e vetmja pikë ku ka rotacizëm: purim = punem „vëmë”, taciure = t?ciune „prush” h.111, radacirile = r?d?cinile „rrënjët”, h. 116, pa?uri = p??uni „kullota”, h 125, piatr? vârât? = piatr? vân?t? „gurkali”, h. 227, d’iru = vinu “verë”, h. 244, t’eptire = pieptene “krehër” h.260, t’ept?r?m = piepten?m „krehim” h.261, ald’ire = albine „bletë”, h.271. Në tekstet e  komunës Sc?ri?oara, të publikuara nga Emil Petrovici (në ALRT, fq. 50-64), gjejmë shembuj: ?âr = ?in „mbaj”, cire = cine „kush”, p?r? = pân? „deri”, lumnir? = lumin? „dritë”, spuri = spune „thotë”, fântâr? = f?ntân? „burim”, bur? = bun? „e mirë”, sâru plin = sânu plin „gjoksin plot”, ?âre = ?ine „mban”, mire = mine përem. „mua”, m?rânci = m?nânci „ha (ti)”, m?rânc? = m?nânc? „ha (ai) ”biri?or = bini?or „mirë”, cire = cine „kush”, irel = inel „unazë”, cir? = cin? „darkë”, am cirat = am cinat „hëngra darkë”, urul = unul „njeri, parem.”, târu? = ?inu?i „mbajtja”, câre = câine „qen”, s-o-mplirit = s-au împlinit „janë mbushur”, purea = punea „vendoste”, irima = inima „zemra”, omiri = oameni „njerëzit” bur-ajurul li Craciunu = bun ajunul lui Cr?ciun „ agjërimi i mirë i Krishtlindjeve”. I kemi dhënë shembujt sipas radhës së faqeve dhe me transkriptim pjesërisht letrar. Për interpretimin fonologjik të fakteve në pikën ortografike  95 (Sc?ri?oara), shiko A.Avram, CL, VII, 2, 1963, fq. 221-226. Një material plotësues të vjelë në Skërishoara ka publikuar edhe Petroviçi (DR, VIII, 1934-1935, fq. 149-163, me shënime fonetike rigoroze, e ribotuar edhe në vëllimin Petrovici , SDT, fq. 25-36), dhe së fundi, N. Mocanu (CL, XVII, 1, 1972, fq. 81-97; shih edhe materialet e anketimeve të S. ?andru, në BL, II, 1934, fq. 201-237 dhe T. Papahagi, Cercet?ri în Mun?ii Apuseni „Kërkime në Malet Apuseni, në GS, II, fq. 22 dhe më pas). Frâncu dhe Candrea (Rot.; id. Apuseni) kishin vënë re rotacizmin në një numër të madh fshatrash, gjë që mund të tregojë se ky fenomen  

Mund të ketë pasur në Apuseni një përhapje më të madhe sesa sot. Po kështu, studiuesit e të folmes së zonës së Maleve Apuseni konstatojnë se rotacizmi, në këto zona, është një dukuri në rënie, duke u shfaqur, veçanërisht tek folësit e moshuar dhe te gratë; fluktuacioni midis formave me dhe pa rotacizëm është i zakonshëm. Tek asnjë nga folësit nuk ka konsekuencë në përdorimin e formave me rotacizëm. Shtrirja e rotacizmit mbi disa fjalë me origjinë sllave: camiri??, cremiri, hodiresc, smântân? (Mocanu, L.c) apo me origjine hungareze, përmes një përshtatjeje të thjeshtë fonetike (Rosetti, Rhot., fq. 15), si dhe regresionet false të tipit: mazâne (= maz?re, me kuptimin “fasule”), luceaf?n = luceaf?r „ylli i mëngjesit”, pasi?a = pas?rea „zogu”, ?ezu?e = viezure „vjedhullë” (S. Pop, DR, VI, fq. 393; Pu?cariu, DR, VIII, fq. 311) që na dalin të folmet e Transilvanisë, janë dëshmi se ky fenomen ka humbur vitalitetin dhe është në proces humbjeje të plotë. Kemi parasysh vërejtjen e bërë nga Al. Rosetti se rotacizmi në të folurën e mocëve gjendet një një shkallë „analogue a celui qui a été relève dans les textes du XVI-e et du XVII-e siècle: on y trouve, employés cote a cote par la même personne et dans les même mots, l’n aspirant, l’r nasalise, l’r oral et l’n dental. L’r oral représente la phase extrême de l’évolution (< -n-), provoquée par la perte de la nasalisation, tandis que l’n dental est impose par la langue commune, qui n’a pas innové. Plusieurs prononciations coexistent, par conséquent, dans le parle de la même personne”. (Rosetti, ML, fq. 208). Kështu faza finale e rotacizmit të -n-, e shprehur me një –r- oral, d.m.th. me zhdukjen e plotë të hundorëzimit (shiko Avram, Contribu?ii, fq. 35), nuk është e përgjithësuar në të folmen e mocëve, sikundër nuk ishte përgjithësuar as në gjuhën e dorëshkrimeve të vjetra të veriut të Transilvanisë, të cilat, siç dihet, përmbajnë si forma me –nr-, ashtu edhe forma me –r- ose me hundorëzimin e zanores paraardhëse (Densu?ianu, HLR, II, fq. 116). Sipas Hashdeut (CB, II, fq15), varianti me nr shpreh konfuzion midis asaj me n dhe asaj me r. A. Byhan (JB, III, fq. 8) dhe A. Procopovici (Despre nazalizare ?i rotacism „Mbi hundorëzimin dhe rotacizmin”, në AAR, 1908, fq. 265 dhe më pas) vlerëson se nr duhet interpretuar si hundorëzim i zanores plus r, Byhan beson se r është shfaqur pas hundorëzimit të zanores për të evituar hiatin. G?lu?c? (Slavisch-rumänisch Psalterbuchstück, 1913, fq.63). ka mendimin se nr përfaqëson një fazë kalimtare të n në r, kurse Pushkariu (Cercet?ri, fq. 77) shpjegon format e lëvizshme , me n dhe pa r, dhe ato me nr, përmes të folmes të parotaçizuar të një popullsie emigruese në Malet Apuseni, të përzierë më të folmen e rotacizuar të zonës.

Rotacizmi i n ndërzanore është një karakteristikë fonetike e rëndësishme e dialektit istrorumanisht, ku rotacizmi shfaqet në të njëjtat kushte si në dakorumanishten veriore dhe veri-perëndimore, d.m.th. vetëm në fjalët me origjinë latine.  (për shembuj, shiko Pu?cariu, SIR, II, fq. 110-114, me bibliografi nga fq. IX-XI). Pushkariu vëren se në vetë istrorumanishten, njësoj si në tekstet dakorumune të shek. XVI-të dhe në të folurën e sotme të mocëve, ekziston, përveç formave me -r- oral, edhe format me -nr- dhe me zanore të hundorëzuara.

E gjejmë të rastit të përmendim se në të folmet polake jugkarpatike, kanë hyrë prej kohësh, nga e folura e barinjve transilvanianë, fjalë me rotacizëm, siç është rasti i putira, pu?ira = pu?in? „pak”, Pu?cariu, LR, I, fq. 307). Fjalët rumune me rotacizëm janë gjetur, gjithashtu, në të folmet çeke dhe ukrainase: iafira „afin?”, jerepnic „jireap?n”, tu?ira „a tu?ina”) Candrea, Ps. Sch., I, fq. XC; Pu?cariu, DR, VIII, fq.311).     

 

2.Rotacizmi është një veçori e rëndësishme e toskërishtes, i cili u përftua në të njëjtat kushte si në rumanisht, d.m.th. u shndërrua në -r- vetëm -n- ndërzanor i thjeshtë në fjalët që i përkasin fondit indoeuropean të gjuhës dhe në huazimet latine dhe ato greke të vjetra. Ja disa shembuj: tosk. dimër, geg. dimën, tosk. emër, geg. emën (nga forma më të vjetra me –ë: dimëni, emënë, të atestuar në tekstet e shek. të XVI-të). Po kështu: tosk. lakër, geg. lakën, tosk. rërë, geg. ranë, tosk. verë geg. venë; tosk. zërë geg. zani etj. Rotacizmi është i njohur edhe në toskërishten e folur të shqiptarëve të Greqisë dhe Italisë. Ashtu si në rumanisht, -nn- (geminant) e latinishtes nuk u rotacizua në shqip: lat. gunna > shq. gunë, lat. cannata < shq. kënatë. Nuk u rotacizua as -n- ndërzanor që vjen nga një grup bashkëtingëllor nt, nd, ng, nëpërmjet një -nn- e krijuar me asimilim. (Meyer, Alb. St., II, fq. 67; Çabej, BUST, 4, 1953, fq. 35; id. SF, 2, 1970, fq. 90; id., SGJ, III, fq. 133). Fjalë si anë, punë, dalin pa rotacizëm si në jo vetëm në gegërisht, por edhe në toskërisht. Këto fjalë presupozojnë etimonë që përmbajnë grupin n+bashkëtingëllore. Kjo situatë del edhe në strukturën morfematike: kallëzorja e shquar e tipit nusen rrjedh nga një formë me -nt- (mbaresa n dhe nyja t, Pedersen, KZ, 36, fq. 310; shiko dhe La Piana, SLA, I, fq. 59, 129). Në të njëjtën mënyrë shpjegohen format e vetës së III-të shum. e dëftores së tashme: janë, kanë, puthinë,  etj., format e aoristit të tipit: lidhnë, të pjesores të tipit dhanë, dhënë, lanë, lënë etj. Rotacizmi nuk del as te format e përemrave pronorë, të cilat janë formuar nga një përemër vetor në dhanore: ynë, jonë, tanë, tona (megjithatë tek i tyre ka ndodhur rotacizmi), dhe as tek përemrat e përbërë me –në: unë, tinë, kjonë, ajonë, ainë (shiko Çabej, SGJ, III, fq. 134). Kuptohet se rotacizmi ishte një proces i mbyllur në periudhën kur janë shfaqur këto përemra. Çabej vuri re se tek Buzuku (1555), madje edhe më vonë, në materialet shqipe që vinin nga dialektet shqipe të Greqisë dhe Italisë, takohen forma me -nn- (në origjinë është n+bashk.), gjë që vërteton se në kohën kur rotacizmi ishte një dukuri aktive, grupet bashkëtingëllore me n nuk ishin kthyer ende ne n të thjeshtë.

Mekanizmi i procesit të rotacizmit në shqip është njësoj si në rumanisht: -n-, duke pasur një shqiptim të dobët, hundorëzoi zanoren pararendëse, e cila fitoi një timbër më të mbyllur; mbas humbjes së hundorëzimit, n-ja evoluoi në r oral “gojor” (Rosetti, ILR, fq. 229; për shpjegime të tjera shiko A.B.I. Balot?, La nasalisation et le rhotacisme dans les langues roumaine et albanaise, Bukuresht, 1925, fq. 41-45; Candrea, Ps. Sch, I, fq, CLV-CLXII; A. Byhan, JB, III, fq. 8-9 etj).

 

            Në dakorumanisht, r e hundorëzuar (?) bashkekziston me r oral deri në ditën e sotme, ndërkohë që në istrorumanisht dhe në shqip r-ja u ç’hundorëzua plotësisht (për istrorumanishten shiko konstatimin e Pushkariut, të dhënë më sipër).

            Rotacizmi i -n- përfundon, edhe në rumanisht, edhe në shqip, në periudhën e kontaktit të tyre me sllavishten, duke qenë se në elementet sllave në këto gjuhë nuk veproi rotacizmi (Meyer-Lübke, Rum. Rum. Alb., në MRIW, I, 1914, fq. 41; Densusianu, GS, II, 1926, fq. 389; id. HLR, II, fq. 116; Pu?cariu, ELR, fq. 86; Bari?, Hymje, fq. 48; Gjinari, SF, 4, 1968, fq. 138; Iv?nescu, ILR, fq. 206; Rosetti, Rhot., fq. 43; id. ILR, fq. 229; Balot?, vep. cit., fq. 150 ; Çabej, Rev. Shkodra, 1, 1964. fq. 11-13; id. SF, 4, 1979, fq. 55-56; id. SGJ, II, fq. 177) konsiderojnë se rotacizmi në toskërisht (dhe, implicit, hundorëzimi i zanores gege) ka ndodhur deri vonë, pas shek. të X-të. Çabej vlerësonte se në emrat toponimikë, -n- rotacizohej që në shek. e XIV-të. Dëshmi e kësaj është një toponim Frari, me prejardhje nga gr. biz. ??????. Ata që mbështesin hipotezën e rotacizmit të vonët, sjellin si argumente disa fjalë të huazuara nga sllavishtja, greqishtja, italishtja: tërsirë “litar” < sll. tra?ina, em. top. Gombo?ari < sll. Globo?ani, putërë “patanë” < it. putana, korë “ikonë” < gr. ??ó??, spërk < gr. ????ós (me ruajtjen e s në shqip, e cila, siç dihet, vjen nga një sh e huazimeve të marra deri në fillim të shek. të XI-të). Vëmë re se këto elemente ekzistojnë vetëm në toskërisht, jo edhe në gegërisht. Rrjedhimisht, kjo shpjegohet, sipas mendimit tonë, përmes përshtatjes fonetike me format me -r- të fondit parasllav në dialektin e rotacizuar. Ekziston vetëm një përjashtim: i vrërët “i vrenjtur, i rrudhur, i errët” nga sll. vran? ”i zi” me korrespondente në gegërisht i vranët. Emrat e fshatrave me –n- nga zona toske, të marra nga Kadastra turke e viti 1431 nga David Luca (SF, 1, 1978, fq. 92): Tsanova, Lavdani, Kostani, Paveni (sot janë të gjitha me -r-) duken si fjalë të prejardhura me prapashtesa.

            Besojmë se ato pak përjashtime (që shpjegohen përmes analogjisë), nuk mund të shpjegojnë zgjatjen e veprimit të këtij ligji fonetik.

            Përmes analogjisë shpjegohet rotacizmi edhe tek fjalët jolatine në të folmen e locëve (Rosetti, Rhot., fq. 15; Densusianu, GS, II, fq. 390).

            Disa gjuhëtarë janë të mendimit se edhe në dialektin e gegërishtes ka vepruar dikur rotacizmi, dhe më vonë, është kthyer tek format me -n- (Pedersen, Rom, Jb, IX/I, 1905, fq. 214; Bari?, Albanorum.St., fq. 82-83; id, Hymje, fq. 68-69; Balot?, vep. cit., fq. 160-161), por të dhënat që sjell nuk janë të mjaftueshme, rikthimi tek format me -n- implikon një mekanizëm artikulimi të pamundur (Rosetti, ML, fq. 108, 207-208; id. ILR, fq. 228).

            Ne gegërisht, mbyllja e -n- së dobët u ruajt, dhe në të njëjtën kohë me këtë, dhe hundorëzimi i zanores pararendëse. Kështu gegërishtja krijoi serinë e zanoreve hundore. Në toskërisht, përkundrazi, me zhdukjen e mbylljes së -n- (në vend të -n- u shfaq -r-), u zhduk hundorëzimi i zanoreve pararendëse. Zanoreve hundore të gegërishtes, në toskërisht, u korespondojnë zanoret orale (gojore), (p.sh. tosk. rërë, geg. rânë < lat arena).

            Në zonën kalimtare midis toskërishtes dhe gegërishtes, rotaçizmi bashkëekziston me hundorëzimin e zanores në grupin tingëllor të së njëjtës fjalë : hûri « huri » , frêri « freri », zâri « zëri », râr « rërë », bâr « bërë ». Në dy shembujt e fundit, â është e gjatë për shkak të rënies së zanores fundore). M. Çeliku (SF, 1, 1964, fq. 176), i cili është marrë me këtë problem, konsideron se në këtë zonë rotaçizmi është i vonët, është një mbivendosje mbi hundorëzimin geg, një përngjitje e shqiptimit të tipit të gegërishtes me atë të toskërishtes. Mënyra se si janë shfaqur këto forma hibride dëshmon indirekt se rotaçizmi është një pasojë e hundorëzimit.

 

3.Si në rumanisht, ashtu edhe në shqip, rotaçizmi është një fenomen dialektor që nga shfaqja e tij si ligj fonetik. Dëshmi është fakti se në të folmet jugore të dakorumanishtes ky ligj nuk ka vepruar. Po kështu, nuk mund të provohet për ekzistencën e rotaçizmin në gegërisht.

            Është e vështirë të përcaktohet se kur ka lindur ky fenomen. Disa gjuhëtarë, përsa i përket vjetërsisë së tij, bëjnë lidhje midis transformimit të -l- në -r- (fenomen i përgjithshëm në rumanisht, vetëm tek elementet e trashëguara nga latinishtja dhe substrati) dhe rotaçizmit të –n- (shiko, së fundi, Coteanu, SELR, fq. 84).

            Në shqip ekzistojnë disa të dhëna kronologjike, por pa qënë e mundur përcaktimi me  saktësi i një terminus a quo të fenomenit. Kështu, Pushkariu tregoi se zhdukja e zanoreve fundore në shqip është një fenomen paraprirës i rotaçizmit, sepse fjala qen (lat. canis) del me -n- të pandryshuar në -r-.

            Përpara rotaziçmit ka ndodhur edhe prapavendosja e nyjes shquese : tosk. zëri geg. zani, tosk. mulliri, geg. mullini, me n të rotaçizuar në prezencë të nyjes enklitike i. Tek format e pashquara, n-ja finale u zhduk (në gegërisht, sigurisht, pas hundorëzimit të zanores pararendëse) ; rënia e n-së fundore ka ndodhur pas veprimit të rotaçizmit tek format e shquara.

            Një « fat » të veçantë ka patur n-ja e paraprirë nga o : ajo u zhduk pasi hundorëzoi zanoren, e cila u transformua më pas në diftong (më saktë, në një grup zanor : ó > ou < uo < ua < ue, ashtu si tregoi N. Jokl-i në monografinë kushtuar historisë së diftongjeve ua, ue, në JF, 49, 50, 1931, 1932). Humbja e n-së nga grupi on ka ndodhur para shfaqjes së nyjës së prapme : lat. cotoneum > shq. * fton > * fto > *ftou > ftuo > ftua, geg. ftue; forma e shquar ftoi, që del në epokën e ndikimit roman mbi shqipen, hyn në opozicion me formën e pashquar *fto. Nëse n-ja do të ekzistonte kur u ngjit nyja, do të ishte rotaçizuar : *ftoni, *ftori (shiko diskutimin e Demiraj, Gram., fq. 120, 122). Një situatë të ngjashme paraqesin fjalët në rumanisht frâu « freri », grâu « gruri » (nga latinshtja) dhe brâu « brez », pârâu « përrua » nga substrati), tek të cilat n-ja u zhduk përpara veprimit të rotaçizmit, por pas mbylljes së zanoreve paraprirëse; këto katër fjalë i përkasin rumanishtes së përbashkët (shiko Rosetti, Rhot., fq. 53; megjithatë në arumanisht dhe në meglemnorumanisht janë të njohura edhe format me n : g?rnu „grurë”, brân „brez”, f?rnu „freri”; gron „gruri”, fron „freri”; në dak.rum. vetëm në shumës del n-ja: grâne”grurnjëra”, frâne „frerë”, brâne „breza”, pârâu „përrenj”, të njohura vetëm në dakorumanisht.

            Rrjedhimisht, rotacizimi i –n-, ka shumë mundësi, të ketë lindur në kohën kur shqipja ndodhej nën ndikimin e latinishtes, pra, shumë kohë përpara ndikimit sllav, dhe të ketë përfunduar përpara përpara kontaktit me gjuhët sllave.

            Rosetti (ML, fq. 151; shiko dhe Sala, Contrib., fq. 52-53) beson se -n- e elementeve sllave u trajtua në mënyrë eksplozive në rumanisht, si nn geminant e latinishtes, por prova për këtë nuk ka. Fakti që, në elementet me origjinë sllave, zanorja para –n- nuk u hundorëzua dhe as u mbyll (p.sh. ran? “plagë”, hran? „ushqim” nuk duhet shpjeguar përmes artikulimit special të –n- sllave dhe grupimit të tij në rrokje me zanoren pasrendëse (shiko Balot?, vep. cit., fq. 39), por nëpërmjet asaj se ligji i hundorëzimit dhe i rotaçizmit kishin përfunduar kur në rumanisht po hynin fjalët sllave (Densu?ianu, GS, II, fq. 390) ose, ashtu siç shprehet Sala (vep. cit.,fq. 56-59), opozicioni i fortë midis dy llojeve të n-së (i dobët dhe i fortë) kishte humbur.

 

4.Mënyra se si ka qenë interpretuar rotacizmi në rumanisht dhe në shqip janë dhënë edhe konkluzione historike e sociale që kanë të bëjnë sa me marrëdhëniet midis dakorumunëve të rotacizuar dhe istrorumunëve, aq edhe me marrëdhëniet midis rumunëve dhe shqiptarëve.

            Mbi bazën e kësaj karakteristike  fonetike shumë të rëndësishme është dhënë mendimi se istrorumunët janë shkëputur rreth shekullit të X-të (përpara ardhjes së hungarezëve) nga zona perëndimore (rotacizuese) e dakorumanishtes (Ha?deu, EMR, III, fq. 9; Densu?ianu, HLR, I, fq. 337; Popovici, Dial. Rom., I, fq. 122-129; Rosetti, GS, V, fq. 1 dhe më pas); mbas vendosjes së tyre në Istria ka vazhduar një valë e re emigrantësh nga Banati dhe Vendi i Hacegut, krahina këto pa rotacizëm, duke u shpjeguar kështu disa forma të rotacizuara të istrorumanishtes (Rosetti, GS, V, fq. 8-9).

            Sipas dijetarëve të tjerë, rotacizmi përbën një dëshmi të asaj se istrorumunët përfaqësojnë një pjesë të të ashtuquajturit grup të “rumunëve perëndimorë”, të veri-perëndimit të Gadishullit Ballkanik (Pu?cariu, SIR, II, Introducere; S. Dragomir, Vlahii, fq. 95, 157; shiko dhe P. Skok, AAS, II, 1924, fq. 325 dhe më pas); këta formuan, fillimisht, një degë të vetme me dakorumunët. Opresioni otoman kushtëzoi që një pjesë e vllehëve të shtyhen drejt Istrias dhe ishullit Veglia, të tjerët u zhdukën në masën e serbëve deri në shek. e XVII-të (Pu?cariu, LR, I, fq. 156). Nga e folmja e rumunëve “perëndimorë”, të atestuar në Bosnjë dhe në Kroaci në fund të shek. të XV-të dhe në shek. e XVI-të, ruhen forma rotacizmi (shiko Dragomir, vep. cit. fq. 157-158; Rosetti, ML, fq. 427; E. Petrovici, SDT, fq. 216 top. Pešter, me št në vend të ?, në jug-perëndim të Serbisë, do të vërtetonte se të ashtuquajturit rumunë perëndimorë nuk përfaqësojnë popullsinë e vjetër të romanizuar të Gadishullit ballkanik, por një popullsi të emigruar nga një zonë e ndodhur më në lindje dhe veri-lindje, ku grupet bashk. të sllav. së përb. *tj, *kt’, ishin kthyer në št. Kjo hipotezë, e përkrahur në të shkuarën nga shumë gjuhëtarë dhe historianë, nuk shpjegon prezencën e rotacizmit, sepse zona e Danubit të poshtëm ishte e parotacizuar.

            Disa gjuhëtarë dhe historianë kanë vlerësuar se dakorumunët e rotacizuar (krishenët dhe marramureshenët) kanë ardhur, të gjithë, apo një pjesë e tyre, nga zonat  jugore të Danubit, ku kanë bashkëjetuar me shqiptarët ose kanë qenë në fqinjësi të ngushtë me ta (Onciul, Conv. Lit., XIX, 1884, fq. 592-594; Philippide, OR, II, fq. 386; Pu?cariu, DR, II, fq. 710; Iv?nescu, ILR, fq. 201).

 

5.. Sipas mendimit tonë, rotacizmi ka ndodhur nën veprimin e substratit si në rumanisht, ashtu edhe në shqip. Kjo hipotezë ka qenë vazhdimisht e përkrahur nga Miklosich (SER, fq. 7) dhe Ha?deu (Col. Tr., 1877, fq. 88) deri më sot (shiko Poghirc, në ILR, II, 1969, fq. 321, me një bibliografi përmbledhëse), por asnjëherë nuk ka qenë e argumentuar. Hashdeu kërkoi shembuj me rotacizëm në gjuhën e dakëve, por pa sukses (shiko CB, II, fq. 17-18). Gjithashtu, ndër fjalët autoktone që kanë -r- ndërzanor, asnjë nuk presupozon një etimon me -n- (abure, m?gur?, strugure, viezure etj. shq. kulpër, kurpën, janë në origjinë variante të shumësit të një njëjësit kulp.

Në rumanisht, fenomeni i rotacizmit nuk mund të jetë i pavarur nga ai shqipes, sepse, si gjeneza, ashtu edhe zhvillimi i tij ka ndodhur në kushte identike në të dyja gjuhët.

Një shpjegim të ri në lidhje me rotacizmin është e vështirë të jepet. Po paraqesim, megjithatë, një hipotezë të nevojshme për një rishqyrtim eventual të këtij problemi.

Nëse rotacizmi i -n- ndërzanore ka qenë një fenomen dialektor në rumanishten e përbashkët dhe në shqipen e përbashkët, ka shumë mundësi, që ky ligj të ketë pasur karakter dialektor edhe në gjuhën e substratit.

Nuk është i përjashtuar fakti që rotacizmi të jetë shfaqur në rumanisht në periudhën kur ka ndodhur asimilimi në masën e dakoromakëve i fiseve të dakëve të lirë, të ndodhur, siç dihet (shiko Ist. Rom., I, fq. 637-647; Maria Com?a, La romanisation des territoires nord-danubiens au III-eme – IV-ème siècle de n.e., ne “Nouvelles études d’histoire”, Bukuresht, 1965, fq. 23-39), në pjesën veriore dhe lindore të Dakisë Romane (në Krishan dhe Maramuresh), dhe disa prej tyre, karpët, në Karpatet lindore. Ka mundësi që rotacizmi të ketë qenë karakteristike për të folurën dake të këtyre fiseve të romanizuara relativisht vonë, nga shekulli IV, fise që përvetësuan rumanishten e përbashkët që ndodhej, tashmë, në një fazë të caktuar të zhvillimit të saj. “Dakët që u asimiluam pas shek. të VI-të – shkruan G. Iv?nescu, ILR, fq. 190 – pranuan gjuhën rumune që ishte përshtatur, tashmë, me bazën e artikulimit trako-dak”.

            Nëpërmjet kësaj vale të dakëve të romanizuar do të shpjegohej ekzistenca në dakorumanisht e një numri të madh elementesh nga substrati, se sa në zonat jug-danubiane. “Nga fundi i periudhës antike – shkruan I.I.Russu., Etn. Rom., fq. 190 – dakët e lirë dhe trakët e tjerë në veri-lindje, me sa duket, kanë qenë të përthithur nga fiset sarmatike, gjermanike, kurse në mesjetë nga sllavët. Por, siç u tha, një pjesë e tyre (nga Krishan, Maramureshi, Moldavia) u asimiluan në romanitetin e Dakisë karpatike, të përzierë me geto-dako-romakët, të lënë në fund nga armata dhe administrata romake në 271/2 – fakt që na lehtëson shpjegimin e “trakizmit” më të theksuar të dialektit rumun verior (i ashtuquajtur dakorumanishtja) në leksik, se sa dialektet jugore të Gadishullit Ballkanik.

            Kështu, mund të presupozohet se dakët periferikë, gjatë procesit të romanizimit të tyre, kanë mundur të ruajnë fondin autokton të gjuhë rumune të përbashkët.

            Sipas Pushkriut, ngjashmëritë e mëdha midis dakorumanishtes dhe shqipes shpjegohen me vendndodhjen e këtyre dy gjuhëve në zona anësore: “Kronikanët bizantinë flasin për romakët e vendosur në veri të Gadishullit Ballkanik, afër Danubit. Këtu ata krijonin një territor qendror në hapësirën jug-lindore të fiseve evropiane jug-lindore. Degët anësore të kësaj hapësire e përbënin gjuhët që fliteshin në periferi të tij, në daki dhe në bregdetin e Detit Adriatik. Ja si shpjegohet fakti befasues se dakorumunët e larguar, jo arumunët fqinjë, kanë kaq shumë elelemente të përbashkëta me shqiptarët. Ngjashmëritë midis gjuhës rumune të Dakisë dhe gjuhës shqipe, nuk vijnë si pasojë e një kontakti të drejtpërdrejtë dhe nuk janë huazime të direkte, por shpjegohen si forma arkaike, të konservuara në zona anësore që nga kohërat e lashta”. (Pu?cariu, LR, II, fq. 325). Sado e thellë, kjo hipotezë, e ngritur mbi teorinë e njohur të zonave anësore të Bartoldit, duhet parë me rezervë, sepse presupozon të zhvendosim qendrën e substratit rumun në jug të Danubit apo në territoret më të afërta të lumit Danub.

            Hipoteza e Pushkariut shfaqet tek I.I.Russu, i cili shton edhe marrëdhëniet midis dakorumunëve dhe dakëve të lirë: “Pozicioni periferik i Dakisë karpatike ndaj Rumanisë ballkanike, duke pasur lidhje intensive, për një kohë të gjatë me grupet “barbare” trako-getike që ishin jashtë kufirit të perandorisë, trakët, të cilët ishin vëllezër me dakët e provincës, nuk do të ishin zhdukur pa sjellë një kontribut social-etnik dhe gjuhësor (sado të vogël) në romanitetin e Dakisë karpatike”. (Etn. Rom, fq. 137). 

            Nëse në pikëpamje të fjalorit është shumë e vështirë të dallohen elementet autoktone që mund t’ia atribuojmë këtyre valëve të dakëve të romanizuar, sipas Ivëneskut, do të shpjegoheshin në këtë mënyrë emrat topikë Vedea, Arge?, Buz?u, N?ruja, eventualisht, edhe Cri?), presupozimet do të ishin më afër së vërtetës në rastin e fonetikës. Në parim, elementet që dalin si dialektore në rumanishten e përbashkët, por specifike për zonat veriore, ka shumë mundësi ta kenë prejardhjen nga gjuha e atyre dakëve të lirë. Në këtë mënyrë shpjegojmë shfaqjen e rotacizmit, i ruajtur deri në ditët tona në pjesën veriore të dakorumanishtes. Në gjuhën e kësaj popullsie veriore, që rrjedh nga dakët e lirë, rotacizmi ka pësuar një presion të vazhdueshëm nga ana e gjuhës së folur në zonat e parotacizuara. Kështu mund të shpjegohet situata e theksuar nga Rosetti: “Plusieurs prononciations (avec l’n spirant, l’r nasalisé, l’r oral et l’n dental n.n.) coexistent (...) dans le parler de la même personne”. (ML, fq. 208). Kjo situatë është e pasqyruar në gjuhën e teksteve të dorëshkrimeve të para, si dhe në të folmen e sotme të Skërishoara dhe Ugocea (në rrethin e Satu-Mare).

            Mund të presupozohet se në shek. e XVI-të veprimi i rotacizmit ka qenë i gjallë në të folmen e Apusenit (Ghe?ie, Mare?, Graiurile dr., fq. 157).

            Në istrorumanisht rotacizmi u ruajt sepse nuk ka pasur, ashtu si në dakorumanisht, një presion të brendshëm nga ana e të folmeve të parotacizuara. Në origjinë, istrorumunët vijnë nga zonat a Maleve Apuseni “perëndimorë”, ose identifikohen me të ashtuquajturit “rumunë-perëndimorë” (të Ballkanit veri-perëndimor), ku, ndoshta, flitej me rotacizëm (Pu?cariu, LR, I, fq. 256, 309).

            Mbi bazën e rotacizmit besojmë se është e mundur që edhe djepi primitiv i shqiptarëve toskë të ketë qenë, siç është thënë, më në veri-lindje të territoreve te sotme aktuale (shiko E. Petrovici, SDT, fq. 96: “territori shqiptar shtrihej në mesjetën e hershme, më në veri-lindje, deri në afërsinë e pandermjetësuar të territorit të romanizuar thellë, në rrjedhën e poshtme të Danubit”. Autori i referohet studimit të Bari?-it, Albanisch, Romanisch und Rumänisch, tek “Godišnjak, I, nr. 1, fq. 13).

            Të gjitha këto të çojnë drejt hipotezës se fenomeni i rotacizmit ishte karakteristik për gjuhën e atyre trako-dakëve të ndodhur në veri dhe në perëndim të provincës së Dakisë.  

 

                        

 

ORIGJINA E STRUKTURËS SË NUMËRORIT NE RUMANISHT

 

Mënyra e formimit përmes adicionit e numërorit në rumanisht nga 11 deri tek 19 sipas strukturës unus super decem i detyrohet, sipas shumë gjuhëtarëve, influencës sllave[60]. Tipi i sllav. së vj. jedin? na desete, d?va na desete etj. paska qenë marrë si kalk në rumanisht: unsprezece “njëmbëdhjetë”, doisprezece “dymbëdhjetë”etj., me të njëjtën topikë të elementëve përbërës, të lidhura me një parafjalë me vlerë identike: spre (lat. < super) me të njëjtin kuptim me na.

Sipas mendimit tonë, numërori i tipit unsprezece “njëmbëdhjetë” ka qenë i trashëguar si i tillë nga latinishtja ballkanike (unus super decem), ku ka lindur si një kalk i një strukture të ngjashme të substratit autokton. Në favor të kësaj teze mund të sillen me shumë argumente:

Struktura identike e këtij numërori në shqip, gjuhë në të cilën influenca sllave në fushën e numërorëve është edhe më e vështirë për t’u provuar se sa në rumanisht: shq. njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë etj. korrespondojnë plotësisht me unsprezece, doisprezece të rumanishtes. Indo-europianistët e konsiderojnë këtë mënyrë formimi në shqip si autoktone[61] që shpreh një nga konkordancat shqiptaro-balto-sllave[62]. Në rrethin e këtyre gjuhëve indo-europiane mund të futen edhe armenishtja dhe prusishtja e vjetër[63].

Në dialektin arumun, spre nuk shfaqet si një parafjalë e pavarur nga ana leksikore, por vetëm në përbërjen e këtij numërori: unsprezece, doisprezece[64]. Kuptohet vetvetiu që, në një rast të tillë, duhet pranuar se në latinishten danubiane ishte shfaqur sintagma unus super decem si një kalk i një ndërtimi të ngjashëm të substratit ballkanik.

Rumanishtja e përbashkët ka trashëguar nga latinishtja trajtën viginiti (i ruajtur në arum. ?in?i?), nëpërmjet së cilës, ndoshta, ka qenë e përkthyer njësia bazë e një të ashtuquajturi sistem vixhesimal autokton. Ky sistem numërimi ekziston edhe në shqip (sot është i gërshetuar me atë dhjetor): njëzet, dyzet, trezet, katërzet[65].

Siç dihet, rumanishtja e ka shtrirë këtë mënyrë formimi me adicion edhe nga 21 deri tek 29 me ndihmën e parafjalës super (arum. spr?): unspr??in?i?, doispra?in?i? etj. I. Coteanu tregoi se ?in?i? ka qenë po aq e paanalizueshme për folësit sa edhe dza?e[66], gjë që ka lejuar përhapjen analogjike të kësaj mënyre formimi. Ngrihet pyetja përse shqipja, që ashtu si dhe arumanishtja, posedon një fjalë speciale për numërorin njëzetë, nuk e ka shtrirë këtë prosede nga 21 deri tek 29. Përgjigja është kjo: shq. zet “viginti” nuk ekziston e izoluar, siç ekziston dhjetë, por vetëm i paraprirë nga një përcaktor sasior[67]: njëzetë, dyzetë etj.

Arum. ?in?i?[68], përkundrazi,  sillet si dza?e (në përbërjen e numërorëve  nga 11 deri në 19), pra, asnjëherë nuk është i shoqëruar nga numërori un. Nga mungesa e këtij përcaktimi të arum ?in?i?, duhet shpjeguar shtrirja e mënyrës së numërimit me spr? nga 21 tek 29[69].

2.4 Ndikimi e idiomit autokton mbi latinishten danubiane ka qenë e një lloji të veçantë dhe me efekte karakteristike. Pa u angazhuar në një kërkim teorik të veprimit të substratit në evolucionin e një gjuhe, themi se, në rastin e rumanishtes, mund të vihet re një lloj konkordancë midis fakteve gramatikore që i detyrohen substratit dhe disa prirjeve të latinishtes vulgare të vonshme në zonën e Ballkanit. Me fjalë të tjera, konstatojmë se analitizmi i latinishtes vulgare (orientale) përputhet me karakterin analitik të elementëve gramatikore autoktone. Sigurisht, jo të gjitha faktet jolatine të gramatikës së rumanishtes së përbashkët përputhen me prirjen për struktura analitike të latinishtes së vonët, por të gjitha janë rezultat i fiksimit, nën influencën autoktone, të disa tipave strukturash, preferenca e të cilave kish filluar qysh në latinisht. Mund të bëjmë një vërejtje të përgjithshme se, duke interferuar me gjuhën autoktone, latinishtja danubiane u prek nga influenca e kësaj në pikat e dobëta, periferike, të sistemit gramatikor të saj. U ruajtën të paprekura në rumanisht opozicionet e qëndrueshme, të forta të sistemit latin, të cilat nuk u prekën nga procesi i evolucionit të tingujve finalë apo nga procesi i riorganizimeve strukturore. Nga ana tjetër, opozicionet që ishin të dobëta ndaj sistemit fillestar, disa prej tyre, u forcuan ose u ribënë nëpërmjet interferencës me sistemin gjuhësor autokton, por në përputhje me prirjet që sollën dobësimin e tyre në latinisht.

Prirja për analitizëm e latinishtes vulgare përshiu edhe sistemin e numërorëve. Ka shumë shembuj numërorësh nga 11 në 19 në të cilat elementët përbërës janë të analizueshme, në kuptimin që janë të lidhura me një lidhëse et, ac dhe me të dyja mundësitë e topikës: decem et octo, decem et novem, septem ac decem, tres et decem, octo et decem etj[70]. Pra ndërtimi njësia + mjeti lidhës + decem shfaqet në latinisht si shprehje e një prosedeje analitike. Nën influencën e substratit[71] ky ndërtim u përgjithësua në latinishten ballkanike (një kalk strukture në përputhje të plotë me një prirje të brendshme), duke u kthyer në një karakteristikë të numërorit themelor në rumanishten e përbashkët.

Të ketë qenë një kalk sipas sllavishtes, (pra i kryer vonë, afër shek. të IX-të), do të ishte normale të ishin ruajtur, të paktën në arumanisht, disa gjurmë, sado të dobëta, të numërorit latin; undecim, duodecim etj.

Kështu, është më e mundur të pranojmë se struktura unus super decem (super “mbi, përmbi”) e ka zanafillën tek “sistemi i gdhendjes në rabush”[72] , i njohur edhe sot në popujt pastoralë, ashtu siç ka qenë e njohur tek trako-ilirët.

 

Numërori në rumanisht paraqet edhe paralelizma të tjera me shqipen. Në rumanishten popullore dhe familjare është i njohur mënyra e përdorimit të lidhëses edhe midis elementëve të një numërori të përbërë: o suta ?i doisprezece “një qind e dymbëdhjetë”, o mie ?i una “një mijë e një”, o mie ?i dou? sute “një mije e dy qind”[73]. Në gjuhën e sotme letrare lidhje me ?i (e,dhe) bëhet vetëm midis dhjetë dhe njësisë: dou?zeci ?i unu “njëzetë e një”, treizeci ?i ?apte “tridhjete e shtatë”. Në shqip lidhëza e del në mënyrë të rregullt mbas çdo elementi përbërës: njëzet e dy, njëqind e tre, dy mijë e njëqind e katër, një mijë e nëntë qind e shtatëdhjetë e tre.

Nëse ia detyrojmë këtë mënyrë formimi substratit, duhet treguar se ajo ka qenë e përdorur dhe në latinishten vulgare, në kuptimin se lidhja midis njësive dhjetore dhe njësive apo qind dhe dhjetë bëheshe jo vetëm me pranëvendosje, por edhe nëpërmjet një lidhëzeje et, ac, atque.

Emrat numërorë sut? dhe mie (shq. qind , mijë) janë përdorur, në të dyja gjuhët, me një mbiemër sasior proklitik: o sut?, o mie shq. një qind, një mijë[74], fakt ky i pandeshur në gjuhët romane perëndimore (krahaso fr. cent, mille, it. cento, mille).

Këto dy emra ruajnë mbiemrin sasior proklitik edhe kur ndodhen në strukturën e numërorit rreshtor: al o sutalea, al o mielea shq. i njëqindtë, i një mijtë.

            Në shqip përdoren në të njëjtën mënyrë dhe zet “viginti”, njësia bazë e sistemit vixhesimal: njëzetë “une vingtaine”.

            Në serinë e ngjashmërive me shqipen, mund të përmendim këtu edhe emrin jumat?te shq, gjymës dhe gjysmë (me metatezë). Për etimologjinë e tyre shiko VALR, fq. 88-89, me komente bibliografike).

Përsa i përket numërorit rreshtor, ia detyrojmë substratit krijimin e formës latine ballkanike *antaneus, prej së cilës shpjegohet rum. întâi “i parë”. Densushianu1[75] ka nënvizuar paralelizmin me shqipen. Sipas tij, parafjala para qëndron në bazë të numërorit (i) parë, ashtu sikundër nga lat. ante rrodhi *antaneus. Shtojmë se rum. întâi dhe shq. (i) parë përdoren, edhe si mbiemra, edhe si ndajfolje.

Raportimi me shqipen mund të bëhet edhe në lidhje me mënyrën e numërimit përmes shumëzimit të dhjetësheve: treizeci, patruzeci etj. shq. tridhjetë, katërdhjetë etj. Dallimi konsiston në atë se në rumanisht elementi zeci është në shumës, ndërkohë që n? shqip dhjetë është në njëjës. Ky dallim del konstant edhe në numërimin e dhjetësheve dhe qindësheve: dou? sute, dou? mii (me forma shumësi) shq. dy qind, dy mijë (me forma njëjësi). Shqipja përdor njëjësin edhe në numërimin e tipit vixhesimal: njëzet, dyzet etj. Por, edhe në këtë pikë, rumanishtja afrohet më shumë me shqipen se sa me sllavishten, sepse, siç pohon edhe Gh. Bolocan[76], modeli sllav, paraqet ballë modelit në rumanisht, ndryshime të shumta dhe të rëndësishme paradigmatike.

Me shqipen rumanishtja ka të përbashkët strukturën e thjeshtë dhe uniforme të këtyre kategorive numërorësh, d.m.th. të njëjtin tip strukturor në të gjitha rastet e numërimit me shumëzim (dhjetë, qind, mijë).

 

 

 

 

SHËNIME NË LIDHJE ME PRAPAVENDOSJEN E NYJES SHQUESE

 

Dihet prej shumë kohësh se prapavendosja e nyjës së shquarsisë përbën një nga trajta sintaksore më të rëndësishme të rumanishtes në raport me gjuhët e tjera romanike. Ky fenomen është shpjeguar, që në shekullin e XIX-të , me preferencën e rumanishtes për te vendosur mbiemrin pas emrit të përcaktuar: om bun (njeri i mirë), fat? bun? (vajzë e mirë).

Një topikë  identike ekziston, midis gjuhëve fqinje, në shqip: njeri i mirë, vajzë e mirë.

            Kjo topikë është e qëndrueshme, pavarësisht nga gjinia, numri dhe rasa e emrit te përcaktuar, si dhe pavarësisht nga  prezenca apo mungesa e nyjës shquese: ë (njeriu i mirë ), oamenii buni(njerëz të mirë), fata bun? (vajza e mirë ), ë (vajzat e mira), shq. njeriu i mirë, njerëzit e mirë, vajza e mirë, vajzat e mira. Nga këta shembuj shihet se është e implikuar këtu edhe kategoria e shquarsisë së emrit; prapavendosja e mbiemrit imponohet edhe kur është prezent nyja shquese, gjë që përbën një dëshmi evidente se prapavendosja e nyjës ka qene e imponuar nga kjo norme e vendosjes se fjalëve ne sintagmën e përbëre nga emri dhe mbiemri.

            Një fakt tjetër që vërteton pse rumanishtja ka preferuar që në fillim këtë topike është se mbiemrat përpjesorë ndodhen gjithnjë në pozicion enklitik ndaj emrit: p?mânt arat (sem?nat, lucrat) “tokë e lëruar (e mbjellë, e punuar)”. Këtu iu nënshtruan një norme paraekzistente, te fiksuar nga sintagmat me mbiemër cilësor te tipit om bun (njeri i mirë).

            Nuk marrim ne diskutim bullgarishten, ku mbiemri paraprin emrin, d.m.th. prapavendosja e nyjës ne këtë gjuhe shpjegohet me kritere te tjera.

            Topika e anasjelltë, e mundshme edhe në rumanisht, edhe në shqip, ka të bëjë me përdorime stilistike dhe afektive: shq. i mirë njeri, i miri njeri. Këtë topikë e gjejmë, kryesisht, në përdorime më moderne të këtyre dy gjuhëve, pra është fjala për një topikë neologjike (megjithëse: bietul om, sarmanul om (i shkreti njeri, i mjeri njeri) janë ndërtime popullore ashtu si dhe korespondentete e tyre në shqip: i ndjeri njeri, i mjeri njeri.

            Vërehet se gjatë inversionit, bashkë me mbiemrin, është tërhequr dhe nyja e prapme e emrit, pra nyja është, në origjine, një përcaktues si dhe mbiemri. Megjithëse ne këtë pozicion nyja vjen e grupuar me mbiemrin, ai ruan funksionin e individualizimit të objektit të shënuar nga emri.

            Në emrat e përveçëm të përbëre, prapavendosja e mbiemrit është e detyrueshme: Piatra Alb?, Marea Neagr?, Alexandru cel Mare  shq. Guri i Bardhë, Deti i Zi, Leka i Madh. Nëse, për arsye stilistike kryhet inversioni i mbiemrit, nyja qe imponohet është ajo e prapmja: Marele Alexandru shq. I Madhi Aleksandër.

            Sipas Al Graur-it[77], rumanishtja vazhdon, në të dyja situatat, topikën latine: homo ille bonus dhe bonus ille homo, me nënvizimin se “l’article postposé est reçu toujours par le mot qui est placé devant l’autre”.

 

2.Që nga shekulli i XIX-të është vënë re paralelizmi midis rumanishtes dhe shqipes persa i përket prapavendosjes se nyjës së shquar. E evidentuar nga Kopitar, Miklosichi, Schuchardt, i pari qe tregoi se ky fenomen shpjegohet në të dyja gjuhët me preferencën për topikën emër- mbiemër, ka qene Ha?deu[78], i cili e shtriu krahasimin edhe në gjuhë të tjera, si në bullgarisht, armenisht, gjuhët skandinave, megjithëse në disa prej tyre, mbiemri, zakonisht, është i vendosur para emrit. Studiuesit e mëvonshëm , të çilet nuk i kanë mohuar raportet gramatikore midis rumanishtes dhe shqipes, kanë diskutuar problemin e prapavendosjes se nyjës shquese pothuajse gjithnjë, në kuadrin e këtyre lidhjeve, por kanë këmbëngulur më shumë mbi dallimet sesa mbi ngjashmëritë midis këtyre dy gjuhëve në drejtim të nyjës. Al. Philippide[79], p.sh., pranon në heshtje teorinë e Hashdeut, por duke nxjerrë në pah një sërë detajesh që dallojnë shqipen e rumanishten në këtë pikëpamje. Por duhet thëne se një kërkim historik i artikulimit në këto dy gjuhë, i evolucionit te saj, që nga origjina e deri në periudhën letrare, si dhe një interpretim  më “korrekt” i origjinës dhe vlerave të të ashtuquajturave nyje, do të nxirrnin në dritë identitete rumuno-shqiptare befasuese dhe një numër dallimesh më të kufizuar. Ky fakt është vënë në dukje më pas nga historianët e gjuhës shqipe, Eqrem Çabej dhe Shaban Demiraj. Eqrem Çabej, me plot te drejtë afirmon: “ Një gjë qe duhet theksuar është se këto dy gjuhë koincidojnë në përdorimin e kësaj pjese të ligjëratës deri në detajet më të holla të përdorimit dhe të pozicionit të tyre sintaksor, gjë qe i kundërvihet presupozimeve për një evolucion spontan ne secilën nga këto dy gjuhe... Jo me pak te rëndësishme me duken ndryshimet te cilat na lejojnë te dallojmë elementet më të vjetra të një evolucioni të përbashkët apo te paktën paralel nga inovacionet më të reja në secilën gjuhë”[80] . Tek Çabej është e qartë perspektiva historike e trajtimit të nyjës në rumanisht e shqip.

 

3.Do të merremi në këtë artikull me ngjashmëritë e mëdha midis rumanishtes dhe shqipes ne lidhje me nyjën e shquarsisë, të konsideruar nga pikëpamja e zhvillimit historik, ngjashmëri që vijnë në favor të hipotezës se prapavendosja është një fenomen shumë i vjetër në të dyja gjuhët që ka ndodhur para fenomenit të proklizës së kësaj morfeme të shquarsisë.

Përgjithësisht, është e pranuar hipoteza se enkliza (prapavendosja) e nyjës ka lindur nga prokliza. Al. Graur-i[81] ka treguar se rumanishtja ka trashëguar nga latinishtja si topikën e tipit homo ille bonus (i bërë omul bun), ashtu edhe topikën e tipit bonus ille homo (i bërë bunul om). Në latinisht, topika ka qenë e lirë, d.m.th. ille mund të rrinte si para dhe pas emrit të përcaktuar nga një mbiemër. Rumanishtja, duke preferuar linjën sintaksore emër – mbiemër, e ka grupuar ille me emrin paraardhës, megjithëse, sipas kësaj hipoteze, ille përcaktonte mbiemrin: homo ille-bonus; në rastin e kthimit bonus ille homo, ille u grupua me mbiemrin: bunul om “i miri njeri”. I njëjti model gjeneze i prapavendosjes ndodhi edhe në shqip dhe në gjuhët skandinave. Problemi i prapavendosjes nëpërmjet këtij grupimi të ri ritmik te ille-s me fjalën pararendëse, ka qënë zgjidhur, në të njëjtën mënyrë, nga Hashdeu që në vitin 1879. Është për t’u theksuar formulimi i sintetizuar i Rosetti-t: “ Me kohë, për shkak te një grupimi të ri ritmik të rrokjeve në frazën e folur, nyja e parme e mbiemrave ka qenë tërhequr nga emri paraardhës, i konsideruar se i përket emrit: homo ille – bonus > homo –ille bonus > omul bun. Ne këtë mënyrë, kur ka qene i nevojshëm përcaktimi i mbiemrit u mor nyja cel, e cila u vendos para mbiemrit “[82]. Por nga studimi i Al Graur-it nuk marrim vesh se cfarë forme ka pasur ille si nyje e përparme e mbiemrit që të mund të tërhiqej nga emri pararendës. Evolucioni formal i ille në lu, le shpjegohen qartë vetëm nëpërmjet lidhjes me emrin pararendës. Reflekset ?l, a (illu, illa) nuk mund të funksiononin si “nyje” të mbiemrit pasardhës, siç do të tregojmë edhe më pas.

Për shqipen, ky problem është shpjeguar njësoj që në vitin 1894 nga Holger Pedersen-i[83]. Ai shpjegoi se nga sintagma pus i thellë, përmes ngjitjes se nyjës se mbiemrit tek emri paraardhës, u arrit në formën: pusi thellë, nga i cili përsëri u kalua në formën pus i thellë, me riardhje në strukturën me mbiemër me nyje të përparme. Vëmë re se struktura e sintagmës rumune identifikohet me strukturën ndërmjetëse të shqipes të presupozuar nga Pederseni: pu?ul adânc  = pusi thellë.

           

4.Është vështirë të vërtetohet fakti se ille mori që në latinisht vlerën e nyjës, siç mendojnë disa gjuhëtarë. Por ekzistojnë disa shembuj në tekstet e vonshme, të ndikuara nga gjuha e folur, që përmbajnë ille me rolin e një përcaktori nga i cili ka mundësi të jetë zhvilluar nyja shquese. Në Peregrinatio Egeriae (tekst i shkruar rreth vitit 400 pas Kr., i cili paraqet, në fakt, latinishten vulgare perëndimore), gjendet struktura te tipit: montes illi (malet) apo (malet ato), speluncam illam (shpella ose “shpella ajo)[84], apo në Itala (shek. i II-të) gjejmë: dixtit ergo Petro illa ancilla  “skllavja” ose “skllavja ajo” me mbiemrin e vendosur para emrit.

Përsa i përket rumanishtes, është i sigurt veç fakti se nyja, që shfaqet në të gjitha dialektet, ishte bërë realitet në fazën e rumanishtes së përbashkët. Luhatjet fleksionare të provokuara nga zhdukja e bashkëtingëlloreve fundore, dhe për pasojë, riorganizimi i dallimeve rasore, sollën një pasurim funksional të hershëm të ille-s.

 

5.Është tashmë një fakt i vërtetuar se shqipja zotëronte nyje  të prapme (enklitike) që nga periudha pararendëse futjes së elementëve latine në këtë gjuhë. Holger Pedersen-i[85] ka treguar se forma e kallëzores së shquar e tipit nusenë (kallëzorja e njëjësit te emrit femëror nuse) rrjedh nga përngjitja e mbiemrit dëftor tam me emrin pararendës *snusam, ne një fazë para shqipes historike. Nga sintagma snusam tam u arrit ne formën nusen(ë) përmes modifikimeve të grupit bashkëtingëllor: mt > nt >nd > nn > n; mbi -n- ndërzanor, e ardhur nga një -nn- (shq. gunë < lat. gunna) apo nga një grup bashkëtingëllor i tipit tn, dn, nd (shq. punë < *spudnë) nuk veproi rotacizmi, ashtu si lat. nn geminant në rumanisht (krahaso: tosk. vrer < lat. venenum, tosk. kurorë < lat. corona)[86]. Në elementët latinë, grupi nt u ruajt i paasimiluar psh. cantare > shq. këndoj), d.m.th. –në –ja e kallëzores së shquar nusenë është rezultat i një evolucioni fonetik paralatin.

            Sipas Çabejit[87] “kjo do të thotë se përemri deiktik, i vendosur pranë emrit, i cili u bë me vonë nyje, ka qenë enklitik që nga kohërat parahistorike dhe u shkri herët me emrin për shkak të pozicionit të tij.  Në rastin e pozicionit proklitik , ky përemër i vjetër nuk u transformua në nyje“. Një vërrejtje që rezulton nga krahasimi i dy tipave  të nyjave të shqipes është e vlefshme edhe për rumanishtes: “ Nyja e prapme është i fuqishëm dhe i qëndrueshëm si nga pikëpamja formale, ashtu edhe nga përmbajtja. Ai ruan gjithnjë funksionin e tij që konsiston  në dallimin e një objekti të njohur nga një objekt i panjohur. Përkundrazi, nyja e përparme ka vlera të shumta, duke qenë tejet i lëvizshëm dhe elastik, disa herë, fluktuant dhe pa qëndrueshmëri; shumë herë kalon nga njëra kategori tek tjetra, madje mungon në kushte të caktuara. Kjo gjë dëshmon për moshën e konsiderueshme të prapavendosjes dhe për një fiksim relativisht të vonshëm të përdorimit të proklizës”.

            Kështu, sipas Çabejit dhe  albanologëve të tjerë, nyja enklitike ka lindur më parë se nyja proklitike (e përparme); kjo e fundit është një rimarrje, një përsëritje e së parës në përputhje me prirjen e përgjithshme të shqipes, manifestuar gjatë gjithë historisë së saj, “për të karakterizuar në mënyrë të tepruar”, suplementare, një kategori gramatikore.

            Në vazhdim, do të insistojmë mbi disa trajta që rumanishtja i ka të përbashkëta me shqipen, të cilat kanë rëndësi në mbështetje të hipotezës se enkliza ka ndodhur përpara proklizës.

 

6.Nyja shquese – tregues i emërzimit

 

Emërzimi i mbiemrave përmes nyjës shquese të prapme është një dëshmi i vjetërsisë së prapavendosjes së nyjës: bunul “i miri”, r?ul “i keqi”. Në shqip ky konversion realizohet gjithashtu nëpërmjet nyjës së prapme, pavarësisht nga tipi i mbiemrit, me apo pa të ashtuquajturin nyje proklitike: i mirë, i miri (me nyje shquese enklitike –i); besnik, besniku (me nyjën shquese –u). Vihet re se në shqip gjërat janë disi më të qarta se sa në rumanisht, në kuptimin që, përveç nyjës proklitike (i,e,të) e cila shoqëron detyrimisht mbiemrat e fondit te vjetër të gjuhës, emërzimi i tyre bëhet vetëm me ndihmën e  nyjës enklitike. Kjo do të thotë se pjesëzat proklitike, i, e, të kanë, ashtu si dhe cel, cea të rumanishtes, vlera te tjera përveç atyre specifike të morfemave përcaktuese. Për emërzimin e mbiemrave është e rëndësishme të vihet në dukje gjykimi i Sh. Demirajt[88]: që nyja të mund të shërbente si tregues i emërzimit te mbiemrave, ai duhet të jetë shfaqur ne radhë të parë tek emrat, të kthehej tashmë në një morfemë të shquarsisë dhe të individualizimit të emrave.

            Në lokucionet parafjalore mbiemri bëhet emër, gjithashtu, në sajë të nyjës enklitike: de-a lungul “përgjatë ” dhe de-a latul câmpului “së gjeri fushës”; în lungul ?i în latul ??rii “për së gjati e për së gjëri vendit”. Ndoshta se nyja në mbiemrat e emërzuar në strukturën e këtyre lokucioneve i detyrohet parafjalës së përbërë de-a, të paktën në rastin e tipit e de-a lungul “për së gjati”, duke qenë dëshmi emrat e lojërave  të tipit: de-a baba oarba, de-a puia gaia, de-a purcica, de-a imparatul, de-a hotii, de-a pietricelele etj., apo lokucionet ndajfoljore me de-a: de-a rostogolul, de-a surda, de-a dreptul etj. (shembuj të tjerë gjejmë tek Hashdeu, EMR, I, fq. 61-65, kur diskutohen edhe përgjegjëset romanike perëndimore të de-a –së së rumanishtes). Është e vështirë të tregohet pse kjo parafjalë (të krahasohet edhe: de-a berea, de-a gr?irea, me infinitive të gjata, të gjuhës së vjetër apo: de-a prinselea, një pjesore me deiktikë ndajfoljorë të gjuhës popullore) kërkon artikulimin e emrit. Nuk përjashtohet mundësia që modeli i parë ketë përfaqësuar konstruktin e kallëzores pa parafjalë: joac? hora (sârba, opinca, perini?a, braâul, c?lu?arii, c?ciula etj. “luan vallen (serben, opingën, brezin, kaluçin, kësulën etj.”), me një përgjegjëse perfekte në shqip luajnë kësulën. Për të vazhduar krahasimin me shqipen, kujtojmë se në këtë gjuhë, një nga përgjegjëset e parafjalës rumune de : parafjala nga (por edhe te, tek) hyn gjithnjë në strukturat me emërore të shquar: vjen nga qyteti, shkuam nga lumi, njëqind metra nga shkolla, e largoi nga familja. Për shembujt të tjerë të shumtë dhe situata sintaksore të parafjalës nga shiko FS (Fjalori i Gjuhes se sotme shqipe) Një korrespondente ekzakte me de-a të rumanishtes nuk mund të përcaktohet.

Transferimi në antroponomastikë (fillimisht si nofka dhe mbiemra, pastaj si mbiemra familjesh) i emrave të prejardhura nga mbiemrat shprehet në të dyja gjuhët përmes nyjës shquese. Po japim disa shembuj paralele: Albu – Bardhi, Negru – Ziu, Ro?u – Kuqi, Galbenu – Verdhi, Micu – Vogli, Scurtu – Shkurti, Lungu – Gjati, R?u – Ligu [89]. Vihet re nga këta shembuj se as rumanishtja, as shqipja nuk kanë përdorur nyjën proklitike të mbiemrave gjatë kalimit të tyre në emra të përveçëm. Sigurisht se në shqip nyja proklitike e detyrueshme zhduket njëherazi me kthimin e mbiemrit ne emër të përveçëm: mbiemri i vogël > emër Vogli. Në rumanisht ka ndodhur njësoj: cel, cea nuk hyjnë në strukturën e emrave të përveçëm me prejardhje mbiemërore[90].

            Sigurisht, të njëjtën veçori në lidhje me shquarsinë e mbiemrit të emërzuar imponohet edhe në rastin e kombinimit me një emër të përveçëm: Petru Schiopu “Petru Çalamani”, Mihai Viteazul “Muhai Trimi”, Laie Chiorul “Laie Qorii”, Samuil Micu “Samuil Vogli”, Stefan Lungu “Stefan Gjati”. Mbiemri cilësor i kthyer në emër në kompozita të tilla antroponomastike ka të njëjtat karakteristika morfologjike që i kanë emrat e përveçëm që mbarojnë me –escu, -eanu, të prejardhura përsëri nga mbiemrat: Filipescu (1), Bçlcescu (1), Ploieëteanu (1) apo ato që shprehin fillimisht zanate të ndryshme: Boiangiu, Ciobanu (1), ??ranu, Pris?caru etj. Është e qartë se –u e ka humbur vlerën e nyjës të emrave të përveçëm, duke u kthyer në një formant leksikor i tipit të prapashtesave. Në shqip, mbiemri (familjar) është, zakonisht, i shquar, pavarësisht nëse rrjedh nga një emër i përveçëm (mysliman apo i krishterë), nga emra vendesh apo zanatesh. (Emri i përveçëm nëse del i vetëm, është , gjithashtu, i shquar: Dhimitri,  (nga Dhimitër), Aliu (nga Ali, me nyjen –u), Çobani (nga çoban), Bojaxhiu (nga bojaxhi), Ulqinaku (nga ulqinak – banor i krahinës së Ulqinit), Frashëri (nga toponimi Frashër)[91].

            Duhet thënë se edhe në rumanisht emrat e përveçëm të personave mund të përdoren në rasën emërore me nyje të prapme: Goglu, Hristolu, Mitlu, Sâm-K’etrul, Pavulu, Bucurlu etj., madje edhe në kallëzore: vidzur? pri Goglu “panë Goglu-n)[92]. Emërzimin e mbiemrave ka ndodhur edhe tek toponimet, nëpërmjet nyjës së prapme. Emrat toponimike si Gâlcescu (mal në Gorzh), B?l?neasca  (emri i një çifligu) kanë qenë fillimisht mbiemra (të prejardhura nga emra të përveçëm), janë të shquar nëpërmjet nyjës shquese të emrit në sintagmën fillestare: cracul Gâlcesc, mo?ia B?l?neasca (çifligu i Balan-it) etj[93].

            Ka interes të themi se emrat e vendeve me –e?ti, -eni, -ari etj. kanë qenë fillimisht të shquar me nyje enklitike: Petre?tii, Pope?tii, M?rginenii, Gr?dinarii etj., forma të ndërmjetme midis vlerës së tyre si emra të një grupi social dhe emrit të sotëm. Format me nyje, pothuajse, të përgjithshme në shek. e XIX-të, janë të njohura, më rrallë, ende edhe sot. Në emrat e përveçëm të përbërë me mbiemra, nyja mungon: Calalb, Curjos, Botgros, ochialbi, ?ar?lung?, Poalelungi, etj. në shqip: Gurzi, Gurakuq, Ujëmirë etj.

 

Emri që shpreh një objekt të presupozuar të njohur ka nyje enklitike jo vetëm kur është i ndjekur nga mbiemra cilësorë (p.sh. cerul albastru “qielli bojëqielli”, creionul rosu “lapsi i kuq”, por edhe kur ka përcaktorë të tjerë. Nga kjo pikëpamje ngjashmëritë me shqipen janë befasuese, të cilat vërtetojnë vjetërsinë e prapavendosjes së nyjës në të dyja gjuhët.

            Përcaktimi më i rëndësishëm shfaqet, sigurisht, në strukturën me një gjinore, në të cilën emri i përcaktuar është i shquar: calul vecinului shq. kali i fqinjit. Është për t’u theksuar se në shqip, megjithëse emri i përcaktuar është i shquar, shfaqet edhe një nyje e përparme e gjinores, e cila përshtatet me emrin pararendës, p.sh.: vajza e fqinjit. Kjo do të thotë se nyja e përparme i gjinores është, në fakt, një rimarrje e nyjës enklitike të emrit të përcaktuar. Nyjat e përparme i, e, të gjinores së shqipes ruajnë vlerën përemërore fillestare “duke përsëritur” emrin paraardhës në përputhje me prirjen e përgjithshme të shqipes për të karakterizuar në mënyrë eksçesive, me mjete suplementare, një kategori gramatikore[94]. Në një kontekst më të gjerë, vlera përemërore e nyjës së përparme të gjinores është e qartë: Shtëpia jote është e bukur, por e fqinjit është më e bukur, ku e (fqinjit) zëvendëson  emrin shtëpi.

            Struktura e gjinores në shqip, me artikull të dyfishtë (enklitik dhe proklitik), shfaqet, siç dihet, edhe në rumanisht, me kushtin e prezencës së një mbiemri (apo një foljeje kopulative) në strukturën e sintagmës së gjinores: calul frumos al vecinului “kali i bukur i fqinjit” (krahasuar me shqipen kali i bukur i fqinjit); al përshtatet me calul (të krahasohet me calul frumos al vecinei “kali i bukur i fqinjës”, shpreh, pra, një përsëritje të emrit të shquar pararendës: calul frumos al (=calul) vecinului “kali i bukur i (kali) fqinjit”. Ndërtimi i tipit: acest cal al vecinului, me al të kushtëzuar nga një përcaktim proklitik i emrit të pashquar, ka një paralele identike në shqip: ky kalë i fqinjit. Mund të thuhet, si konkluzion, se e ashtuquajtura nyje e gjinores, është, në fakt, përemër dëftor, Prezenca e tij paraqet në mënyrë të domosdoshme një përcaktim (proklitik ose enklitik) të emrit kryesor të sintagmës së gjinores. Kështu, si rasë e pronës, e përkatësisë, gjinorja dallohet nga dhanorja.

            Por duhet të precizojmë se e ashtuquajtura nyje proklitike është shfaqur relativisht vonë në strukturën e sintagmës gjenitivale. Në shqipen e vjetër dhe në atë popullore mungesa e kësaj nyjeje të gjinores është një fenomen i zakonshëm, ashtu siç konstaton edhe Eq, Çabej. Për shprehjen e raportit atributiv janë të mjaftueshme mbaresat dhe nyjat e pasme.

 

Tjetër situatë paraqet sintagma e përbërë nga një emër i ndjekur nga një mbiemër pronor. Në të dyja gjuhët emri është i shquar: prietenul meu shq. miku im. Nyja e pronorit shfaqet si në rastin e sintagmës së gjinorit, d.m.th. nëpërmjet distancimit të pronorit nga emri: prietenul acesta al meu “ky shok i imi “, prietenul este al meu “shoku është i imi”, acest prieten al meu “ky shok i imi”. Po kështu edhe në shqip, ku shfaqet edhe një nyje enklitike tek pronori: i imi, i yti etj. : miku i bukur i imi , miku është i imi, ky mik i imi. Paralelizmin e vërejmë edhe në rastin e topikës së anasjelltë (e cila përdoret rrallë): al meu prieten  shq. i imi mik. Në shqipen e vjetër dhe nëpër të folme mungesa e nyjës tek pronori është një fakt i zakonshëm, siç na informon Eq. Çabej: im vëlla (rum. al meu frate), tu bil’ (rum. fiii t?i), prej nga rezulton se e ashtuquajtura nyje e pronorit (i cili është shtrirë madje deri tek mbiemrat pronorë: dora e jote etj.) është e vonshme. “Përemrat pronorë aktualë të tipit i imi, e jotja, që marrin nyje, janë për rrjedhojë, të reja dhe me origjinë gjysmë të kultivuar”[95]. Vlera e vërtetë e nyjave proklitike i,e,të, ashtu si në rastin e gjinores, është ajo e përemrit: al meu “i imi” = prietenul meu “shoku im”, duke zëvendësuar një emër[96]. tek gjinorja dhe dhanorja popullore alor (mei, t?i etj), dhe rrallë alui (meu, t?u), alei (mele, tale) etj. vlera pronore është më e qartë.

            E gjejmë të udhës të themi se nyja proklitike e gjinores së emrave dhe e përemrave (mbiemrave) pronorë ne shqip, kanë një paralele në arumanisht, ku shfaqet një morfemë a (parafjala latine ad?) i cili karakterizon gjinoren dhe dhanoren : fi?orlu a vi?in?l’ei “djali i fqinjes”, fi?orlu a vi?inlui “djali i fqinjit”, casa a vi?inl’ei “shtëpia e fqinjës”, casa vi?inlui “shtëpia e fqinjit”[97] (krahasuar me shq. djali i fqinjit, shtëpia e fqinjit). Ka shumë mundësi që prezenca e a-së në gjinore dhe tek pronorët (fi?iorlu a n’eu “djali im”) të jetë një fenomen relativisht i vonët, pas periudhës së rumanishtes së përbashkët.

 

Gjuhëtarët që kanë kundërshtuar origjinën e përbashkët të nyjës në të dyja gjuhët kanë paraqitur, përmes të tjerash, faktin se në shqip ekziston një nyje proklitike tek mbiemrat, element që bën pjesë në strukturën morfo-gramatikore të mbiemrit: i mirë, i bukur, etj. Për rrjedhojë, ajo ndryshon  katërcipërisht nga cel, cea e mbiemrave rumunë. Por, dallimi është veçse në pamje të jashtme, mbasi, të hetuara historikisht, këto nyje të përparme ngjajnë mjaft në këto dy gjuhë.

            Të rikujtojmë fillimisht statutin real të cel, cea para mbiemrave në rumanisht. Dihet që Ion Heliade Rëdulesku vërente në gramatikën e tij (1828, fq. 34), se ato “janë mbiemra dëftorë” dhe jepte shembuj si: omul cel în?elept “njeriu i mençur”, femeia cea în?eleapt? “gruaja e mençur”. Dëshmia konsiston në faktin se, në gjuhën e vjetër, krahas formave të shkurtuara cel, cea, dalin edhe format e gjata me –a: omul acel (a) bun “njeriu ai i mirë”. Ky interpretim është bërë vazhdimisht nga shumë studiues. Më së fundi, Ion Coteanu, i cili ka hetuar statutin morfologjik të cel, cea, afirmon me maturi se: “Për rrjedhojë, po arrijmë në konkluzionin se cel, cea kanë në analizë të fundit rolin themelor të dëftorëve”[98], por pa përcaktuar nëse janë mbiemra apo përemra.

            Sipas mendimit tonë, cel, cea duket se kanë një statut të dyfishtë, atë të përemrit dhe atë të mbiemrit njëherazi. Të orientuara për nga emri paraardhës, me të cilin përshtatet (në numër, gjini dhe rasë), cel, cea janë mbiemra. Të orientuara për nga mbiemri cilësor pasardhës, janë përemra dëftorë. Nëpërmjet kësaj cilësie të dyfishtë shpjegohet roli i tyre si elementë lidhës midis emrit dhe mbiemrit. Vlera mbiemërore e cel, cea, në raport me emrin paraardhës në sintagmën omul cel bun “njeriu i mirë” konstatohet, më së tepërmi, në strukturat e inversuara të tipit: cel om “ai njeri”, cea femeie “ajo grua”. Në gjuhën popullore më të shpeshta janë format e thjeshta al (?l),a: p.sh. ?l om “ai njeri”, a nevast? “ajo grua”, a bub? “ajo bube”, a boal? “ajo sëmundje”.

Vihet re se në të gjitha tipat e sintagmave në të cilat janë përdorur cel, cea, është i mundur zëvendësimi me zero, ashtu siç është i mundur zëvendësimi me zero edhe i emrit paraardhës, i cili është gjithnjë i shquar. Shembulli i përdorur nga I. Coteanu mielul cel blând “qengji i butë” mund të bëhet ose mielul blând “qengji i butë”, ose cel blând “ai i buti” ku cel zëvendëson emrin e shquar mielul “qengji”. Gjërat mund të vihen re më lehtë po të nisemi  nga shembuj në të cilat, përmes ndërhyrjes së mbiemrave të tjerë, distancohet emri i shquar nga cel, cea: pâinea noastr? cea de toate zilele “bukën tonë atë të te gjitha ditëve) = pâinea noastr? {pâinea}de toate zilele “buka jone {buka}e të gjitha ditëve”, ku cea shfaqet qartas si zëvendësues i emrit.

 

Nëse mbiemri në ndërtimin omul cel(a) bun “njeri i mireë” artikulohet, nyja është po enklitike: omul cela bunul “njeriu i miri”, gjë që vërteton se cel(a) nuk është nyje. Ky ndërtim emfatik njihet mirë në gjuhën e vjetër. Ja disa shembuj: omul cela r?ul “njeriu i keqi”, locul cela frumosul “vendi i bukuri”, glasul cela dulcele “zëri i ëmbli”, mâna ceea tarea “dora e forta”, slugile cealea bunele ?i în?eleptele “shërbëtoret ato të mirat dhe të zgjuarat”, mugurii ceia marii “gonxhet ato të mëdhatë”, cuvintele cealea mincinoasele “fjalët e gënjeshtërta”[99]. Këto lloj ndërtimesh dëgjohen edhe në gjuhën e folur të sotme: cartofii ceia strica?ii “patatet ato të prishurat”, vârful ?la înaltul “maja e larta”, copacul cela scorburosul “trungu ai i zgavruari”. Ky lloj ndërtimi, me mbiemër me nyje enklitike, ekziston edhe në arumanisht, p.sh.: omul a?el bunlu “njeriu i miri” edhe ne meglenorumanisht, ku përdoret paralelisht edhe ndërtimi me mbiemër pa nyje : omlu a?el bun “njeriu i mirë”[100]. I. Coteanu konsideron se në ndërtimin omul cela bunul “njeriu i miri”, arum. Calul a?el(u) azbur?torlu “kali fluturuesi” ka ndodhur një kontaminim midis omul (a)cela, calul (a)cela dhe mbiemrave me nyje enklitike bunul, zburatorul etj.[101] Por ky autor nuk thotë se nga është tërhequr mbiemri i artikuluar me nyje enklitike (të prapme) i implikuar në kontaminim: nga kategoria e mbiemrave të emërzuar: bunul “i miri”, zbur?torul “fluturuesi”, apo nga sintagma mbiemër – emër: bunul om “i miri njeri”, zbur?torlu cal ? “fluturuesi kal”. Sidoqë të interpretojmë gjërat, duhet vënë re se mbiemri me nyje enklitike në sintagmën omul cela bunul shpreh një rimarrje të grupit omul cela, d.m.th. ka funksionin e një ndajshtimi. Mbiemri është domosdoshmërisht i emërzuar: omul cela (d.m.th.) omul bun. Sikur ndihet një pauzë e lehtë para mbiemrit të emërzuar bunul, gjë që ngjan me izolimin specifik të ndajshtimit. Një shpjegim të ngjashëm ka dhënë N. Drëganu[102].

 

Në shqip mbiemrat e vjetër, parësorë (të trashëguara apo të huazuara nga latinishtja) kanë një të ashtuquajtur nyje proklitike përmes së cilës sigurohet përshtatja me emrin paraardhës: i mirë (gj. mashk.), e mirë (gj. fem.), të mirë (shumës). Me pak përjashtime, kjo nyje nuk shfaqet në mbiemrat e prejardhur, prej nga hipoteza se prapashtesat ekuivalohet nga pikëpamja funksionale me nyjat proklitike. As mbiemrat e përbërë nuk kanë, përgjithësisht, nyje: dardhë bishtgjatë etj. (mbiemri i gjatë, i përdorur vetëm, ka nyje) dhe as ato që kanë hyrë më vonë nga turqishtja apo nga gjuhët romane.

            Është shkruar shumë rreth kësaj veçantie leksiko-gramatikore të mbiemrit në gjuhën shqipe[103]. Duket se të ashtuquajturat nyje të përparme shfaqen sidomos në mbiemrat që përdoren edhe si emra. I bukur, p.sh., është një mbiemër, por bukuri është emër. Ekzistojnë edhe mbiemra autoktonë si plak, me të dyja vlerat, edhe si mbiemër, edhe si emër, dhe megjithatë pa nyje.

            Por në përgjithësi mbiemri i paraprirë nga nyja gjendet, detyrimisht, afër emrit dhe në varësi të këtij. Kur kthehet në ndajfolje, mbiemri humbet nyjën, prej nga nxjerrim konkluzionin se nyja është e përcaktuar nga prezenca e emrit: shkruan bukur (krahaso me djalë i bukur), jeton mirë (krahaso me njeri i mirë)[104]. Gjithashtu, emërzimi i mbiemrit shoqërohet me humbjen e nyjës së përparme dhe shfaqjen njëherazi të nyjës së prapme, ky i fundit duke qenë i vetmi tregues i emërzimit.

            Rezulton nga të gjitha këto se nyjat e përparme i, e, të janë një përsëritje e nyjës së prapme të emrave paraprirës, përsëritje e nevojshme në periudhën kur u zhdukën mbaresat e emrave dhe u shkatërrua fleksioni. Shumë pjesë të ligjëratës u bënë identike për nga struktura morfematike për shkak të humbjes së mbaresave apo të unifikimit të tyre në gjithë paradigmën. Nyja prepozitive tek mbiemri kontribuon në krijimin e disa opozicioneve të reja[105]. Kjo rimarrje me sa duket ka ndodhur relativisht vonë. Këtë e dëshmon fakti se në të folurën popullore mungesa e këtij deiktiku është diçka e zakonshme, po kështu edhe në gjuhën e monumenteve të vjetra shkrimore.

 

            13. Emri i paraprirë nga një parafjalë (me përjashtim të parafjalës cu “me”) nuk është i përcaktuar nga nyja: merge pe drum  “shkon në rrugë”, intr? în cas? “hyn në shtëpi”, (por se încal?? cu cismele “vishet me çizmet” por edhe se încal?? cu cisme “vishet me çizme”. Ne rastet e tjera emri është i shquar: face semne cu mâna “bën shenja me dorën”, salut? cu capul “përshëndet me kokën”). I ndjekur nga një përcaktor, emri me parafjalë, rregullisht, është i shquar: merge pe drumul îngust “ecën në rrugën e ngushtë”, intr? în casa cea veche “hyn në shtëpinë e vjetër” (por përdoret edhe merge pe drum îngust “ecën në rrugë të ngushtë”, intr? în casa veche “hyn në shtëpi të vjetër”). Kjo situatë sintaksore do të vërtetonte, sipas Al Rosett-it[106] se enkliza e nyjës ka ndodhur pas proklizës. Duhet shtuar se emrat me parafjalë mund të dalin me nyje (rregullisht në njëjës) nëse shpreh lidhje farefisnore apo nëse ka një përmbajtje të individualizuar mirë përmes së cilës afrohet me emrat e përveçëm: merge la bunicul (la tata, la vecinul, la împ?ratul “shkon te gjyshi, te babai, te fqinji, te perandori” e krahasuar me shq. e kam parë doktorin).

            Siç dihet, në rumanishten popullore emrat e farefisnisë dalin pa nyje nëse janë të ndjekura nga mbiemra pronorë. Këtë situatë e shohim kryesisht në njëjës: fie-mea “bije-ime”, soacr?-mea “vjehrra-ime”, b?rbatu-miu “burrë-im”, frate-miu “vëlla-im”, frate-tu “vëllai-yt”, sora-ta “motra-jote”, nepoata-sa “mbesa-e saj”. Këto ndërtime janë të trashëguara nga latinishtja: filia mea, mama mea, frater meus etj. Mbiemri është përngjitur me emrin. Kështu shpjegohet edhe enkliza e ille-s me emrin, pra pa qenë e nevojshme një strukturë me tre fjalë  të tipit homo ille bonus.

            Duhet të shtojmë se pas mbiemrit tot “(i) gjithë”, toat? “e gjithë” emri shquhet edhe nëse është i paraprirë nga një parafjalë: (pe) to?i oamenii “të gjithë njerëzit”, (la) toate casele “në të gjitha shtëpitë”, tot p?mântul “ (e) gjithë toka” (krahaso me shq. gjithë bota, të gjithë fshatarët, i gjithë populli).

            Ne shqip gjërat qëndrojnë njësoj: kalon në rrugë, edhe kalon në rrugë të ngushtë. Ashtu siç treguam më sipër, parafjalët nga dhe te (përgjithësisht me vlerë lokale) përdoren me emra të shquar në emërore: vjen nga shtëpia, mbeti te fqinji. Përsa i përket nyjës së mbiemrit, ky duhet interpretuar, siç e thamë edhe më sipër, si përemra, përmes së cilës rimerret emri pararendës, në përputhje me një prirje të vjetër të shqipes për hiperkarakterizim të kategorive gramatikore (hipoteza e Çabejit).

            Përsa i përket sintaksës së emrit pa nyje të shquar mund të konstatohet se të gjitha situatat e dhëna nga Sh. Demiraj (vep. e cit. f. 300) përputhen plotësisht me ato të rumanishtes: a. Emër kallëzuesor: Ai është (duket) burrë = El este (pare) b?rbat; b. Plotës i cilësisë: Ai luftoi si burrë = El a luptat ca b?rbat; c. Emër në kallëzore me parafjalë (pa përcaktorë të tjerë dhe me funksione të ndryshme sintaksore): Shkoj në qytet = merg în ora?; d. ndërtime pavetore (me emër në rolin e kryefjalës): Kam frikë = Mi-e fric?, bie dëborë - cade z?pad?. Pa asnjë lloj nyjeje, emra në fjali të tipit: kam veturë = am ma?in? . Për këto raste të bëhet krahasimi me përgjegjëset në gjuhë të tjera evropiane.

 

14. Disa trajta paralele midis rumanishtes dhe shqipes mund të vihen re edhe në drejtim të ekspresionit të nyjës. Në të dyja gjuhët, modifikimet më të mëdha i kanë pësuar nyjat e prapme, të shkrira në formën e emrit. Ato marrin pjesë në disa ndërrime fonetike në pjesën fundore të emrit (të shkaktuar nga theksi ose për arsye të tjera), duke ruajtur funksionin morfematik të përcaktimit. Dallimet formale dalin, nga ana tjetër, edhe midis nyjës dhe përemrit dëftor të mirëfilltë. Kjo vërejtje elementare është e nevojshme nëse kemi parasysh se nyjat proklitike al dhe cel janë, në fakt, përemra dhe mbiemra përemërorë: ?l bun, ?l om, cel bun, cel om. Si nyje enklitike, format janë gjithnjë të thjeshta: l,(le), a,i, le, lor. Ne shqip, dëftori i largësisë ka format ai (ay), ajo, ata, ato, të cilat ndryshojnë nga format e nyjës që kanë dalë prej tyre: i (u), a, të (t), dhe këto nga “nyjat” proklitike”: i (asnjëherë u), e, të (nuk i referohemi këtu dallimeve rasore). Në gjuhësinë shqiptare nuk është ende e qartësuar origjina  e nyjave i dhe u të emërores njëjës të emrave mashkullore, dhe as tek emrat femërorë; -u p.sh. del vetëm tek emrat e që mbarojnë me një zanore të theksuar apo me një bashkëtingëllore velare (k,g,h); femërorja –a duket se është rezultat i përngjitjes  së mbaresës –ë me nyjën –e (krahaso ma jep nga më+e), por e-ja raportohet me vështirësi tek o-ja e përemrit dëftor ajo.

Mbaresat rasore konservohen në rumanisht përpara nyjës  tek emrat mashkullorë (fakt evident në rumanishten e sotme ne gjinore-dhanore): lup-u-l “ujku”, lup-u-lui “ujkut”, lup-i-i “ujqërit”, lup-i-lor “ujqërve”. Në arumanisht, dialekt me rrokje të theksuar në fund, u (luplu) duke qenë e patheksuar, u zhduk pas periudhës së rumanishtes së përbashkët, por duke u ruajtur në strukturën e nyjës.

Ne shqip, mbaresat e mashkulloreve konservohen në prezencë të nyjës enklitike në të gjitha rasat, me përjashtim të emërores: em. fqinj-i (i është nyje), gjin. dhan. fqinj-i-t (i-ja është këtu mbaresë), kallëz. fqinj-i-n, shumës em. fqinj-ë-t, gjin.dhan. fqinjë-ve-t (e dhe ve janë mbaresa).

            Një vërejtje e veçantë duhet bërë në lidhje me mbaresën u të emërores njëjës; ky ekziston, në fakt, i fshehur, duke u aktualizuar vetëm në prezencë të nyjës shquese: lup, i shquar: lup-u-l.

            Tek emrat femërorë, mbaresa –a umbet në trajtën e shquar të emërores: fata-fata “vajzë-vajza”. Ne shqip ndodh njësoj: vajzë-vajza; alternimi -ë : -a tek emrat femërorë, duke shënuar opozicionin e pashquar- e shquar, është një argument se zanorja ë (nga -a) është një zanore shumë e vjetër, po kështu edhe nyja enklitike. Mbaresa ruhet në gjinore-dhanore: unei fete shq. (e) një vajze –vajzës (në trajtën e shquar mbaresa –ë është e përbashkët me atë trajtës së pashquar të emërores; krahaso me arum. a vacal’ei, a vitinal’ei, a steaual’ei, me a “ë” si në emërore.

            Ne emrat femërorë të lakimit të tretë, -e ruhet në prezencë të nyjës, duke u kombinuar me të në një diftong: vulpe + a > vulpea. Edhe ne shqip shfaqet një diftong ne trajtën e shquar të emrave femërorë që mbarojnë me –e: dele – delja (nga dele+a, me një j për evitimin e hiatusit që sjell rrudhjen e e-së); emrat që mbarojnë me –e të theksuar, ruajnë këtë mbaresë edhe në trajtën e shquar: kope – kopeja.

            Homonimia gjinore – dhanore e njëjësit të pashquar me shumësin e emrave femërorë (unei fete – ni?te fete “një vajze – disa vajza”, unei vulpi – ni?te vulpi “një dhelper – disa dhelpra”, homonimi itrashëguar nga latinishtja nuk ekziston në shqip.

            Është me rëndësi të përmendim se emrat femërorë në shqip që mbarojnë me –e (nuse, kope etj.) e formojnë shumësin njësoj si njëjësi, ashtu siç mund të kenë qenë , në periudhën latino-trake, emrat femërorë në rumanisht të tipit vulpe etj.  (dhe në përgjithësi emrat që mbarojnë me –e, pavarësisht nga gjinia; –i është një mbaresë që ka hyrë më vonë, ndoshta për analogji).

 

            15. Në rumanisht dhe në shqip manifestohet një lloj preference për prapavendosjen e elementëve të patheksuar (format përemërore të shkurtra, aukziliarët foljorë) dhe ngjitjen e tyre me fjalët paraardhëse. Për rumanishten këtë vërejtje e ka bërë N. Drëganu, i cili flet për një “parim të prapavendosjes”, duke e ilustruar me shembuj të tipit: adu-?i aminte, “sille ndërmend”, fereasc?-m? Dumnezeu “të më ruaje Zoti”, pare-mi-se “më duket”, v?zându-te “duke të parë”, arde-te-ar focul “të djegtë zjarri”, auzitu-m-ai “ më dëgjofsh”, închinare-a? “u përulsha” etj.[107], që këtu supozimi se edhe nyja enklitike duhet të ketë qenë rezultat i veprimit të parimit të prapavendosjes dhe përngjitjes së fjalëve të patheksuara me ato “të plota” paraardhëse. Për shqipen, ky problem është shtruar njësoj nga Sh. Demiraj[108]. Elementët enklitikë, sidomos format e shkurtra të përemrave vetorë, janë përngjitur me format foljore të mënyrës urdhërore, p.sh. merre!, foli!: sigurisht, ka dhe situata të tjera, që ky gjuhëtar paraqet.

            Ndoqëm në këto shënime vetëm disa nga veçoritë më të rëndësishme të nyjës në rumanisht ne raport me gramatikën e nyjës në shqip, duke përdorur kërkimet e reja në fushën e gramatikës historike të shqipes. Një hetim historik i këtij problemi çon në konkluzionin se prapavendosja e nyjës shquese në rumanisht dhe në shqip ka një shpjegim të përbashkët.

            Nuk diskutuam këtu nyjën proklitike të shqipes në strukturën e formës sipërore të mbiemrit për të cilën Eq. Çabej vërente se në gjuhën e vjetër pozicioni ishte i ndryshëm nga ai i sotmi si p.sh. mëzatnë e ma majm  “vitulum saginatum” (në Meshari i Gjon Buzukut, 1555), gjë që përputhet me topikën në rumanisht : pe mânzatul cel mai gras “mënzin më të majmë”, në shqipen e sotme: më i majmë.

            Ne lidhje me strukturat përemërore: i tillë, i cili, të tjerë,  emrat: të korrat, të ecurit, të folurit, e folmja etj. pikëpamjet e Eq, Çabejit duhen vlerësuar me seriozitetin më të madh. Proklitiket kanë të njëjtën vlerë përemërore si në ndërtimet me gjinore dhe me mbiemra. Gjithashtu, edhe dëftori proklitik tek emrat e farefisnisë; i ati, e ëma, i vëllai, e motra, tek emrat e banorëve, i Pukë, i Mirditë, i shkodran, i matjan etj.

            Përsa i përket numërorit të dy, nëse pranojmë se kjo rrjedh nga një ndërtim me përemër: ata dy dhe mbase nga ata të dy konstatojmë se ky i fundit ka një paralele në rumanishten popullore: ?ia ai doi “ata të dy” (dhe ?ia doi “ata dy”).

            Studiuesit që mbështesin vjetërsinë e madhe të prapavendosjes së nyjës në shqip janë shumë. M. La Piana, Jokli afirmojnë qartë se ky fenomen daton në periudhën e influencës latine mbi shqipen. Më së fundi, Pisani[109], beson se nyja e prapme, jo vetëm ai i shqipes, por edhe ai i armenishtes dhe e gjuhëve skandinave, ka qenë e determinuar nga veprimi i substratit vendas, në të cilin ishte karakteristike topika i përcaktuar – përcaktues. Tek ne, Radu I. Paul ka tregua se nyja në rumanisht duket se është më e vjetër se nyja në gjuhët romane perëndimore dhe se kjo shpjegohet me influencën trako-dake, sepse nyja e prapme shfaqet në gjuhë të cilat, dikur, mbulonin hapësirën trako-dake dhe ilire[110].

 

 

 

Bibliography

 

Altenberg, Bengt. On the Phraseology of Spoken English: The Evidence of Recurrent Word-Combinations // Phraselogy. Ed. A.P.Cowie. – Oxford: Clarendon Press. 1998

Álvarez de la Granja, María (ed.). Fixed Expressions in Cross-Linguistic Perspective. A Multilingual and Multidisciplinary Approach. – Hamburg: Verlag Dr. Kovac. 2008

Amosova, N.N. Osnovi angliyskoy frazeologii. – Leningrad, 1963

Arsentieva, E.F. Frazeologiya i frazeografija v sopostavitel’nom aspekte (na materiale angliyskogo i russkogo yazikov). – Kazan’, 2006

Cowie, A.P. Phraseology: Theory, Analysis, and Applications. – Oxford, 2001

Cherdantseva, T.Z. Jazik I ego obrazi: Ocherki po italyanskoy frazeologii. – Moskva: URSS, 2007

Gläser, Rosemarie. The Stylistic Potential of Phraselolgical Units in the Light of Genre Analysis // Phraselogy. Ed. A.P.Cowie. – Oxford: Clarendon Press. 1998

Knappe, Gabriele. Idioms and Fixed Expressions in English Language Study before 1800. – Peter Lang, 2004

Kunin, A.V. Osnovnie ponjatija angliyskoy frazeologii kak lingvisticheskoy disciplini // Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar. Izd 3-e, ispr. V dvuh knigah. – Moskva, 1967. – T. 2 – P. 1233 – 1264

Kunin, A.V. Angliyskaya frazeologiya. – Moskva, 1970

Kunin, A.V. Frazeologija sovremennogo angliyskogo yazika.– Moskva, 1972

Kunin, A.V. Kurs fraseologii sovremennogo angliyskogo yazika. – 2-e izd. pererab. – Moskva: Visshaya shkola, 1996

Mokienko, V.M. Slavjanskaya frazeologiya. – Moskva: Visshaya Shkola, 1989

Molotkov, A.I. Osnovi frazeologii russkogo jazika. – Leningrad: Nauka, 1977

Nazaryan, A.G. Frazeologiya sovremennogo frantsuzkogo jazika. – Moskva, 1987

Raichshtein, A.D. Sopostavitelniy analiz nemetskoy I russkoy frazeologii. – Moskva: Visshaya shkola, 1980

Shanskiy, N.M. Frazeologiya sovremennogo russkogo yazika. – Moskva: Visshaya shkola, 1985

Soloduho, E.M. Problemi internazional'noy frazeoologii. – Kazan’, 1982

Zhukov, V.P. Semantika frazeologicheskih oborotov. – Moskva: Prosveshenie, 1978

 

 

IX. FRAZEOLOGIA

Theodor HRISTEA

INTRODUCERE ÎN STUDIUL FRAZEOLOGIEI*

CONSIDERA?II REFERITOARE LA IMPORTAN?A FRAZEOLOGIEI

1. Ca disciplin? lingvistic? în curs de constituire, f r a z e o l o g i a  nu are înc? o pozi?ie foarte clar? în ansamblul diverselor ramuri ale ?tiin?ei limbii. Principala consecin?? a acestui fapt este c? ea nici nu se pred? în înv???mântul nostru de cultur? general? ?i în cel filologic superior, unde ar putea constitui m?car obiectul unui curs special (dac? nu chiar al unuia care s?-l completeze în chip fericit pe cel de l e x i c o l o g i e). Prin rândurile de fa?? urm?rim s? demonstr?m nu numai utilitatea studierii sistematice a frazeologiei în ?coal?, ci ?i importan?a ei pentru cercetarea lingvistic?, în general.

2. A neglija în continuare frazeologia ori numai a o subestima înseamn? a uita, în primul rând, c? adev?rata boga?ie a unei limbi este dat?, în mare m?sur?, ?i de bog??ia ei frazeologic?. Se poate chiar afirma c?, dup? ?tezaurul lexical” propriu-zis, cel ?frazeologic” ne permite mai mult decât orice s? clas?m o limb? printre idiomurile s?race, bogate sau foarte bogate.

3. Strâns legat de cele spuse mai sus, se mai poate afirma c? o limb? cu numeroase ?frazeologisme” (cum e, neîndoielnic, a noastr?) este, în acela?i timp, ?i o limb? cu mari resurse de expresivitate. Cercet?ri speciale (care s-ar ad?uga celor deja existente)1 ar putea indica ?i mai clar în ce m?sur? for?a sau ?poten?ialul expresiv” al limbii noastre se explic? prin marea ei boga?ie de ordin frazeologic.

 4. Continuând cu aceste preciz?ri preliminare, vom spune c?, în mod particular, frazeologia prezint? importan??  pentru s t i l i s t i c a f u n c ? i o n a l ?, dat fiind c? deosebirile dintre stilurile sau variantele func?ionale ale unei limbi se reduc, în primul rând, la diferen?e de natur? lexical? ?i frazeologic?. De aici nu trebuie s? în?elegem c? orice combina?ie frazeologic? are prin ea îns??i o valoare stilistic? sau expresiv?. În terminologia tehnico-?tiin?ific? exist? sute de ?frazeologisme” sau combina?ii lexicale stabile care au exclusiv o func?ie denominativ?, deci sunt complet lipsite de orice ?înc?rc?tur? expresiv?”.

  Mai departe se va vedea c? printre a?a-zisele  u n i t ? ? i f r a z e o l o g i c e  nu includem numai locu?iuni ?i expresii, ci ?i unit??i sintagmatice ca: acid clorhidric, carbonat de calciu, ciocan pneumatic, ecua?ie diferen?ial?, parez? intestinal?, perioad? de incuba?ie, satelit artificial, trunchi de con, zona zoster ?i altele, care au p?truns în limba comun? ?i pe care le g?sim inserate chiar în dic?ionarele române?ti ?i str?ine de uz curent.

5. Dup? opinia noastr?, cercetarea atent? a frazeologiei de care se serve?te p r e s a (în sensul cel mai larg al cuvântului) ne poate ajuta s? întelegem mai bine s t i l u l p u b l i c i s t i c ?i variantele atât de controversate ale acestuia. Precum se ?tie, îns??i existen?a acestui stil a fost pus?, uneori, sub semnul întreb?rii, iar, alteori, a fost contestat? în termeni aproape categorici, de?i începuturile presei române?ti dateaz? înc? din prima jum?tate a secolului al XIX-lea [r. ed.]! În continuare, cit?m numai frazeologisme care se folosesc prin excelen?? în pres? ?i care al?turi de multe altele pot constitui un argument în sprijinul ideii c? exist? totu?i un stil publicistic: agen?ie de pres?, ata?at de pres?, corespondent de pres?, conferin?? de pres?, conferin?? la nivel înalt, campanie electoral?, criz? guvernamental?, îns?rcinat cu afaceri ad-interim, lovitur? de stat, ministru plenipoten?iar, pact de neagresiune, purt?tor de cuvânt, rund? de convorbiri, scrisori de acreditare, sondaj de opinie, telegram? de pres?, trimis special, tur de orizont ?i tur de scrutin, ?ar? subdezvoltat? ?i ?ar? în curs de dezvoltare, vot consultativ ?i vot deliberativ, zon? denuclearizat? etc.

 Câteva dintre unit??ile frazeologice pe care le avem în vedere se întrebuin?eaz? aproape exclusiv în varianta radiofonic? a stilului publicistic (de exemplu: buletin de ?tiri, buletin meteorologic, buletin meteo-rutier, revista presei etc.). Altele provin din limbajul politico-ideologic, care, cu unele rezerve, ar putea fi considerat ?i el tot o realizare concret? a stilului publicistic în general (gre?it redus, uneori, la a?a-zisa variant? ?gazet?reasc?”).

6. Este în afar? de orice discu?ie c?, studiind unit??ile frazeologice din toate punctele de vedere (inclusiv al o r i g i n i i lor), putem s? aducem servicii reale atât e t i m o l o g i e i, cât ?i l e x i c o g r a f i e i, lucru pe care l-am demonstrat mai pe larg cu alte ocazii. Aici men?ion?m doar c? o sintagm? stabil?, cum este, spre exemplu, carte po?tal?, nu trebuie considerat? o crea?ie a limbii noastre din subst. carte + adj. po?tal, ci un împrumut din fr. carte postale (devenit, în române?te, cart? po?tal?). Numai ulterior neologismul cart? s-a confundat cu vechiul cuvânt românesc carte, tot a?a cum în zilele noastre jant? (fr. jante) se confund? aproape sistematic cu mai vechiul geant? (de provenien?? turceasc?), spunându-se a r?mâne pe geant?, în loc de: a r?mâne pe jant?. Nici confuzia care s-a produs în cazul lui carte po?tal? ?i nici originea fran?uzeasc? a întregii sintagme nu rezult? din dic?ionarele române?ti, pentru c? acestea sunt preocupate s? stabileasc? numai originea cuvintelor, nu ?i a combina?iilor stabile de cuvinte (echivalente reale ori numai poten?iale ale celor dintâi). ?i totu?i, într-un mare num?r de cazuri, este absolut necesar s? clarific?m, mai întâi, originea întregii unit??i frazeologice pentru a oferi o indica?ie etimologic? complet? sau pentru a nu gre?i când stabilim originea fiec?ruia dintre elementele constituente ale grupului frazeologic. Cit?m ?i aici un singur exemplu, ?i anume unitatea sintagmatic? medic curant.

Dac? lexicografii no?tri ar fi ?tiut de existen?a ital. medico curante, atunci nu ar fi interpretat adj. curant ca o forma?ie româneasc? de la verbul (rar ?i învechit) a cura sau ca un împrumut din limba latin? (vezi, de pild?, DLRM, DEX₁ ?i MDE₁, s.v.). ?i mai pu?in inspira?i, autorii Dic?ionarului de neologisme (edi?ia a 2-a, p. 201) au dedus acela?i cuvânt din fr. courant (care are cu totul alte sensuri), dup? ce în edi?ia întâi îl explicaser? tot prin francez?, ?i anume printr-un inexistent curant! Întrucât este exclus împrumutul din alte limbi (inclusiv din francez?, unde se folose?te numai sintagma médecin traitant), nu ne r?mâne decât s? admitem originea italian? a cuvântului în discu?ie. În sprijinul noii etimologii (pe care am propus-o, mai întâi, în ROM. LIT, nr. 2 din 1977, p. 8) invoc?m faptul c? adj. curant se întrebuin?eaz? exclusiv în combina?ia lexical? constant? medic curant. A?adar, stabilind originea acestei unit??i frazeologice, stabilim, implicit, ?i etimologia celui de al doilea termen care intr? în componen?a ei. În favoarea noii solu?ii etimologice (acceptate, ulterior, ?i în DN₃, p. 293) pledeaz?, de asemenea, existen?a multor termeni medicali de provenien?? italian? ?i îndeosebi a unui frazeologism înrudit cu medic curant. E vorba de medic primar, care vine tot din italian? (medico primario), pentru c? în francez? se spune médecin en chef.

7. ?i mai evident? devine importan?a frazeologiei pentru rezolvarea corect? ?i complet? a unor etimologii atunci când avem în vedere întregi familii frazeologice. Referindu-ne ?i de data aceasta tot la un singur exemplu, vom spune c? substantivul ?esut, de pild?, n-ar trebui explicat printr-o simpl? trimitere sau referire la verbul a ?ese, deci a?a cum se procedeaz? în mai toate dic?ionarele limbii române. Chiar din DEX rezult? c? ?esut nu înseamn? numai ?faptul de a ?ese” sau ??es?tur?”, ci ?i ?ansamblul de celule animale sau vegetale având aceea?i structur? ?i acelea?i func?ii intr-un organism” (vezi p. 986, col. I). Acest sens neologic se explic? prin fr. tissu, care intr? în structura a numeroase unit??i frazeologice, calchiate, par?ial, în limba român?. Astfel, ?esut nervos traduce fr. tissu nerveux, ?esut osos reproduce structura fr. tissu osseux, ?esut cartilaginos se explic? tot prin francez? (tissu cartilagineux) ?i exemplele ar putea fi înmul?ite ajungându-se, numai în cazul de fa??, la aproape 20 de ?membri” ai aceleia?i familii frazeologice. (Pentru alte exemple, vezi ROBERT ?i LEXIS s.v. tissu, precum ?i DLR, vol. IV, p. 753 sau LL, nr. 1/1984, p. 10-11). Din cât ne d?m seama, în diverse domenii ale ?tiin?ei, ale tehnicii ?i ale culturii propriu-zise (privite sub toate aspectele ei), unit??ile frazeologice de provenien?? francez? ?i de alte origini sunt, f?r? nici o exagerare, de ordinul miilor. Este de la sine în?eles c?, în mod deosebit, pe noi nu ne intereseaz? decât cele care sunt folosite ?i în limba comun? sau care sunt înregistrate în dic?onarele obi?nuite. Chiar limitând discu?ia la acestea din urm?, num?rul lor este înc? impresionant de mare, dar din nici o lucrare lexicografic? româneasc? nu rezult? acest lucru cu claritate. Iat? de ce am pledat, cândva, pentru alc?tuirea unui dic?ionar care s? fie, în acela?i timp, f r a z e o l o g i c ?i e t i m o l o g i c. Într­un astfel de dic?ionar ar urma s? fie înregistrate toate frazeologismele mai cunoscute ale limbii române împreun? cu originea sau etimologia lor (care poate fi intern? ori extern?).

 Pentru aceast? problem? vezi mai pe larg T h e o d o r H r i s t e a, Frazeologie ?i etimologie, în ROM. LIT, nr. 2 din 13 ian. 1977, p. 8. Cu ideea alc?tuirii unui dic?ionar f r a z e o l o – g i c ?i e t i m o l o g i c (primul de acest gen în istoria lexicografiei române?ti ?i a celei generale)  s-a declarat în întregime de acord ?i A l. G r a u r într-un articol intitulat Frazeologie ?i publicat tot în ROM. LIT., nr. 13 din 30 martie 1978, p. 9.

8. Având în vedere marele num?r de frazeologisme, care se folosesc în cele mai variate domenii de activitate (dar în primul rînd în diversele sectoare ale ?tiin?ei), se poate spune c? studiul frazeologiei ne pune în contact cu istoria, cultura ?i civiliza?ia poporului nostru sau ale altor popoare într-o m?sur? incomparabil mai mare decât o fac studiul foneticii ?i cel al structurii gramaticale. Dintre diversele compartimente ale limbii, numai vocabularul propriu-zis ?i frazeologia sunt, de fapt, expresia culturii ?i a civiliza?iei, pentru c? numai ele reflect? nemijlocit schimb?rile care se produc în societate. În acest adev?r incontestabil vedem un motiv în plus s? acord?m frazeologiei mai mult? aten?ie atât în planul strict al cercet?rii ?tiin?ifice, cât ?i în procesul de predare ?i de cultivare a limbii române.

 La obiec?ia c?, în cadrul gramaticii ?i mai ales al morfologiei, se vorbe?te, totu?i, despre l o c u ? i u n i (verbale, adverbiale, adjectivale etc.), se poate r?spunde c? acestea sunt privite exclusiv ori aproape exclusiv ca fapte gramaticale ?i c? ele nu constituie decât o parte din ceea ce trebuie studiat în cadrul disciplinei de care ne ocup?m.

9. Pe lâng? avantajele relevate, studiul frazeologiei mai prezint? o importan?? deosebit? pentru în?elegerea corect? ?i complet? a dou? fenomene deosebit de complexe, care sunt modernizarea ?i relatinizarea limbii române (examinate, pân? acum, aproape exclusiv în sfera vocabularului). Mai ales a?a-zisa r e l a t i n i z a r e  (despre care ar fi foarte multe de spus) nu s-a înf?ptuit numai prin împrumuturi neologice (cum se afirm?, de obicei), ci ?i prin apari?ia, în ultimele dou? secole, a unui mare num?r de unit??i frazeologice, care au fost împrumutate, calchiate sau create în interiorul limbii române din material preexistent. Paralel cu apari?ia a numeroase neologisme (elemente componente ale frazeologismelor), o bun? parte dintre cuvintele vechi s-au îmbog??it cu noi sensuri (c?rora li s-ar putea spune ?frazeologice”) ?i au dobândit o frecven?? superioar?, care, de multe ori, nu poate fi explicat? decât prin reluarea (sub diverse forme) a contactului cu latinitatea ?i cu romanitatea occidental?. Mai mult decât concludent, în aceast? privin??, este cazul cuvântului câmp, care intr? în structura a peste 20 de unit??i frazeologice (câmp electric, câmp magnetic, câmp operator, câmp vizual, câmp semantic etc.), aproape toate explicabile prin calc dup? modele str?ine ?i în primul rând fran?uze?ti.

10. La tot ce am spus pân? aici, ad?ug?m c? cercetarea atent? ?i exhaustiv? a întregului nostru ?tezaur frazeologic” ar permite s? ne facem o idee mult mai apropiat? de realitate în leg?tur? cu for?a creatoare a limbii române în acest domeniu, precum ?i cu diversele influen?e str?ine exercitate asupra ei în epoca modern? ?i în cea contemporan?.

 Precizare. Unit??ile frazeologice ale unei limbi pot fi clasificate ?i studiate din diverse puncte de vedere, începând cu o r i g i n e a sau s t r u c t u r a lor ?i terminând cu d i s t r i b u ? i a s t i l i s t i c ? sau cu a p a r t e n e n ? a acestora la anumite domenii de activitate. În urma acestei ultime preciz?ri, trecem la discutarea unor probleme în primul rând teoretice, dar f?r? a neglija complet chestiunile de ordin ?taxonomic”.

STATUTUL FRAZEOLOGIEI ?I OBIECTUL EI DE INVESTIGA?IE

  1. Întrucât termenul f r a z e o l o g i e este incomplet definit chiar în dic?ionarele noastre mai noi, se impune redefinirea lui sau mai bine zis completarea actualelor defini?ii cu sensurile pe care acest termen le are în literatura de specialitate. Procedându-se ca în luc?rile lexicografice fran?uze?ti sau ca în cele române?ti mai vechi (DA, CADE etc.), i se atribuie lui frazeologie numai dou? sensuri, ?i anume:
1. ?Fel propriu unei limbi sau unui scriitor de a construi frazele”. 2. ?Vorb?rie f?r? con?inut, care ascunde s?r?cia de idei, vorbe goale ?i umflate; p?l?vr?geal?” (în DEX₂, p. 398, col. I). Defini?iile întâlnite în celelalte dic?ionare române?ti (s.v. frazeologie) nu difer? prin nimic esen?ial de cea existent? în DEX. La aceste dou? sensuri trebuie s?-l ad?ug?m, mai întâi, pe cel de ?disciplin? lingvistic? al c?rei obiect de cercetare îl constituie unit??ile frazeologice dintr-o limb? dat? (ori dintr-un grup de limbi)”. Precizarea din parantez? se justific? prin aceea c?, teoretic vorbind, e posibil ?i studiul contrastiv sau comparativ a dou? ori mai multe limbi, care nu trebuie s? fie neap?rat înrudite din punct de vedere genealogic. Din viitoarele noastre dic?ionare, cititorul va trebui s? mai afle c? prin termenul frazeologie speciali?tii în?eleg, de asemenea, ?ansamblul sau totalitatea unit??ilor frazeologice dintr-o limb? dat?”. Folosind cuvântul cu acest ultim sens, care acoper?, de fapt, un întreg compartiment al limbii, putem spune, de pild?, c? ?româna este o limb? cu frazeologie foarte bogat? ?i variat?” sau c? (a?a cum am mai precizat) ?bog??ia unei limbi este dat? nu numai de bog??ia l e x i c a l ?, ci ?i de cea f r a z e o l o g i c ?”.

 2. Dup? cum s-a ar?tat adeseori (mai ales în lingvistica str?in?), obiectul de cercetare al frazeologiei îl constituie îmbin?rile constante de cuvinte sau grupurile sintactice stabile (cum li se spune în FCLR, I, p. 8 et passim). Uneori, astfel de îmbin?ri lexicale constante mai sunt numite sintagme stabile, unit??i sintagmatice sau grupuri frazeologice. În special în ultimele decenii, majoritatea cercet?torilor obi?nuiesc s? le numeasc? u n i t ? ? i f r a z e o l o g i c e sau pur ?i simplu f r a z e o l o g i s m e.

 Precizare: De?i prefer?m aceste ultime denumiri (între care nu facem nici o deosebire), le vom folosi, din când în când, ?i pe celelalte, îns? numai pentru a varia exprimarea.

 Precum vom vedea imediat, unit??ile frazeologice se opun îmbin?rilor libere de cuvinte sau grupurilor sintactice libere (FCLR, I, p. 8), numite astfel pentru c? iau na?tere în procesul comunic?rii verbale.

Termenul de u n i t a t e f r a z e o l o g i c ? a fost folosit, pentru prima oar?, de c?tre cunoscutul stilistician elve?ian C h a r l e s B a l l y în Précis de stylistique, Gen?ve, 1905 (capitolul: ?La phraséologie”). De la Bally, acest termen a fost preluat de V. V. Vinogradov ?i de al?i lingvi?ti sovietici, care l-au tradus prin frazeologhiceskaia edini?a ?i au creat, dup? aceea, pe frazeologhizm. Noul termen are acela?i sens, dar prezint? avantajul c? e mai scurt. Din rus?, derivatul acesta a fost împrumutat de mai multe limbi europene, printre care ?i româna. În lucr?rile noastre de lingvistic? el apare extrem de rar, dar aici va fi folosit (paralel cu unitate frazeologic?), pentru c? e foarte comod ?i se încadreaz? într-o bogat? serie de derivate în ­ism. În unele lucr?ri române?ti de specialitate se evit?, în mod con?tient, chiar termenii frazeologie ?i unitate frazeologic?, îns? f?r? nici o justificare mai serioas?.

3. Ceea ce au comun toate unit??ile frazeologice dintr-o limb? dat? e faptul c? sunt combina?ii stabile de dou? sau mai multe cuvinte, cu un s e n s u n i t a r. Aceasta înseamn? c? ele denumesc un singur obiect, o singur? însu?ire, o singur? ac?iune, un proces sau un fenomen unic etc. În ordine alfabetic?, cit?m câteva exemple dintre cele mai variate, care prin structura ?i sensul lor global seam?n? cu cele amintite anterior: artist emerit, astm bron?ic, bal mascat, b?taie de joc, câ?tig de cauz?, copil din flori, gazet? de perete, l?pti?or de matc?, lun? de miere, m?r cre?esc, metabolism bazal, porc mistre?, punct de vedere, retribu?ie tarifar?, sob? de teracot?, sta?iune balnear?, ?ef de cabinet, ?ap isp??itor, verde de Paris etc. Altele au valoare adjectival?, de exemplu: ca din topor ?grosolan”, într-o ureche ?smintit, ?icnit, scrântit”, în doi peri ?echivoc, evaziv”, cu nasul în jos ?ru?inat”, cu n?rile în vânt ?mândru, încrezut” (pentru care vezi DELR, p. 250), slab de înger ?fricos, timid”, tras de p?r ?for?at, neconving?tor”, tob? de carte ?foarte înv??at” ?.a.m.d. Unitatea semantic? la care ne-am referit poate fi, desigur, mai strâns? (ca în cazul locu?iunilor a b?ga de seam?, tragere de inim?, etc.) sau mai lax?, ca în cazul îmbin?rilor frazeologice care sunt complet lipsite de expresivitate, ori al celor care au o structur? foarte complex?: […] organ […] al puterii de stat, […] clauza na?iunii celei mai favorizate, a fi în al ?aptelea cer, a face din ?ân?ar arm?sar sau când o prinde mâ?a pe?te (adic? ?niciodat?”) etc.

 4. Spre deosebire de îmbin?rile libere de cuvinte (pe care orice vorbitor le creeaz? atunci când se exprim?), cele frazeologice exist? deja în limb?, sunt consacrate de uz ?i sunt sim?ite ca unit??i distincte, tocmai pentru c? s-a realizat (într-o m?sur? mai mic? ori mai mare) sudura elementelor care le alc?tuiesc. S? se compare, spre exemplu: ap? cald?, ap? c?ldu??, ap? rece, ap? r?cit?, ap? înghe?at?, ap? fiart?, ap? curat?, ap? murdar? etc. cu: ap? mineral?, ap? oxigenat?, ap? de colonie, ap? de toalet?, ap? regal? ?i altele, care sunt unit??i frazeologice clare. Tot a?a, în raport cu grupurile sintactice libere artist talentat, artist încep?tor, artist ratat etc., urm?toarele îmbin?ri lexicale reprezint?, indiscutabil, unit??i frazeologice bine constituite: artist plastic, artist emerit ?i artist al poporului. O dovad? c? numai ultimelor îmbin?ri li se poate acorda statutul de frazeologisme g?sim ?i în faptul c? ele sunt singurele înregistrate ?i explicate, adic? definite în dic?ionarele noastre mai noi (vezi DLRLC, DLRM, DN_3,  DER, MDE₂ ?i DEX, s.v. artist, emerit ?i plastic).

 5. Când nu sunt împrumutate din alte limbi ori calchiate dup? modele str?ine, unit??ile frazeologice iau na?tere prin m e t a f o r ? ori prin r e p e t a r e a (adic? folosirea frecvent? ?i îndelungat?) a unor îmbin?ri libere de cuvinte. Dup? cum va rezulta ?i din subcapitolul urm?tor, indiferent de provenien?a lor, ceea ce caracterizeaz? a?a-zisele frazeologisme este nu numai unitatea lor semantic?, ci ?i f r e c v e n ? a incomparabil mai ridicat? decât a simplelor asocia?ii lexicale cu caracter liber, accidental.

 6. Obiectul de cercetare al frazeologiei îl constituie toate unit??ile frazeologice despre care am spus, în treac?t, c? sunt echivalente reale sau numai poten?iale ale cuvintelor. Oricât de asem?natoare ar fi cu unit??ile lexicale, cele frazeologice se deosebesc, totu?i, suficient atât de cuvinte, cât ?i de îmbin?rile libere de cuvinte pentru ca frazeologia s? poat? fi considerat? un compartiment al limbii deosebit de vocabular ?i mai ales de sintax?. Cu oarecare dreptate, unii cercet?tori înglobeaz? frazeologia în lexicologie, iar al?ii (mult mai pu?in îndrept??i?i) o subordoneaz? sintaxei, despre care ?tim c? studiaz? ?regulile privitoare la imbinarea cuvintelor în propozi?ii ?i fraze” (GLR, II, p. 7). Dac? examin?m mai atent aceast? defini?ie atât de cunoscut?, ?i dac? în?elegem corect conceptul de unitate frazeologic?, atunci ne d?m seama, f?r? prea mare greutate, c? frazeologia nu poate fi subordonat? sintaxei. A?a cum exist? în limb? unit??i fonetice, lexicale, morfemice ?i sintactice, la fel exist? ?i unit??i pe care le numim f r a z e o l o g i c e ?i pe care le putem grupa într-un alt compartiment decât al vocabularului ?i mai ales al sintaxei. Admi?ând c? frazeologia (în sens de ?totalitate a unit??ilor frazeologice dintr-o limb? dat?”) constituie un compartiment lingvistic deosebit de vocabular ?i mai ales de sintax?, suntem nevoi?i s? admitem ?i legitimitatea unei discipline lingvistice relativ independente, care nu poate avea alt nume decât obiectul ei de investiga?ie.

 

* Fragmente din capitolul VI al volumului: Theodor Hristea (coordonator), Sinteze de limba român?, ed. a treia, 1984, p. 134-147.

1 Vezi, îndeosebi, Stilistica limbii române (edi?ie definitiv?) de I o r g u I o r d a n, Bucure?ti, 1975 (p. 265-304), precum ?i unele contribu?ii care au leg?tur? cu cele discutate aici ?i care figureaz? în ?bibliografia cronologic?” anexat? acestei fundamentale lucr?ri (p. 349-377).

 

 

 

 

---