Ramadan Mehmeti: Një roman që prek shpirtin me ndjeshmëri dhe thellësi të rrallë

NJË ROMAN QË PREK SHPIRTIN ME NDJESHMËRI DHE THELLËSI TË RRALLË

Sabile Keçmezi-Basha “45 LETRA PËR MARTINËN (Biografi romanore për babanë tim), botoi sh.b.“Rozafa”, Prishtinë, 2025

Nga Ramadan Mehmeti, Botues dhe shkrimtar

Sot kam privilegjin dhe nderin e veçantë të marr fjalën në emër të Shtëpisë Botuese “ROZAFA”, në bashkëpunim me ARS Klubin “Beqir Musliu”, për të nderuar një vepër që ngjall emocion, lëviz ndërgjegjen dhe prek shpirtin me një finesë krejt të veçantë: romanin “45 Letra për Martinën”, të autores Sabile Keçmezi Basha.

Ky roman nuk lexohet vetëm me sy—ai kërkon të lexohet me zemër. Nuk është thjesht një rrëfim i shkruar, por një rrugëtim i brendshëm që të fton të ecësh nëpër shtigjet e jetës, të dashurisë, të mungesës dhe të kujtesës së pashlyeshme njerëzore. Në faqet e tij gjen meditim, ndalesë, frymë. Një thirrje të heshtur që të rikthehesh tek vetja, tek ata që kemi dashur, tek ato momente që kanë shkruar historitë tona të vogla e të mëdha.

Në këtë vepër, jeta nuk përshkruhet—ajo rilind përmes fjalës. Dashuria nuk rrëfehet—ajo rri pezull në mes të rreshtave, e brishtë dhe e fuqishme njëkohësisht. Mungesa nuk është dhimbje e thatë—ajo bëhet kujtim që drithëron. Dhe kujtesa njerëzore nuk paraqitet si arkiv, por si një hapësirë shpirtërore ku çdo letër bëhet një hap drejt kuptimit më të thellë të njeriut.

Përmes dyzet e pesë letrave që përbëjnë këtë vepër, autorja ngre një mozaik të hollë ndjesish dhe meditimesh, ku secila letër shfaqet si një fjalë e ngecur midis kujtesës dhe mjegullës së harresës, midis së shkuarës që refuzon të shuhet dhe së tashmes që kërkon me ngulm një kuptim të ri. Çdo letër është një gur i vogël i vendosur me kujdes në murin e gjatë të përvojave njerëzore, duke krijuar një ritëm të brendshëm që i shpërfaq lexuesit thellësinë e një bote intime.

Në këtë rrëfim, fjala nuk është më vetëm mjet komunikimi – ajo shndërrohet në shenjë të shpirtit, në një dritë të brishtë që përpiqet të ndriçojë atë që nuk mund të thuhet dot me zë. Çdo letër bëhet një dritare e hapur drejt thellësive të njeriut që, përballë mungesës, përpiqet të gjejë një mënyrë për të folur, për të kujtuar, për të jetuar. Aty ku heshtja do ta mbyllte rrëfimin, autorja e ringjall atë me fjalë që ngrihen lehtë, sikur kërkojnë të prekin zemrën e dikujt që nuk është më – e përmes kësaj, të rikthejnë edhe vetë jetën në një formë më të brishtë, më të vërtetë, më njerëzore.

Figura e Martinës, në mënyrën se si është endur mjeshtërisht nga autorja Basha, shfaqet njëkohësisht si prani e prekshme dhe si simbol i thellë. Ajo nuk është vetëm një personazh i përkufizuar nga ngjarjet, por një figurë që jeton në kufirin mes reales dhe metaforës, mes kujtesës konkrete dhe shpirtërores së pashlyeshme.

Në qenësinë e saj, Liri përfaqëson njeriun që mungon, atë që dikur ka qenë pranë nesh dhe tani flet vetëm përmes kujtimeve. Por ai është edhe miku i pafjalë, ai kujtim që nuk shuhet, një zë i brendshëm që i rikthehet njeriut sa herë ai kërkon ngrohtësi, drejtim apo një arsye për të ecur përpara. Në të njëjtën kohë, Liri shndërrohet edhe në ideal—një dritë e qetë që mbetet e gjallë në mendje e në zemër, një thirrje e heshtur për ta mbajtur gjallë atë që është e drejtë, e bukur dhe e vërtetë. Ai bëhet kështu një figurë që i tejkalon kufijtë e letrës, një metaforë e dashurisë, e humbjes dhe e qëndrueshmërisë së kujtesës, që vazhdon të pulsojë në brendinë e çdo lexuesi që e prek këtë roman.

Në këtë mënyrë, romani na thërret të ndalemi për një çast dhe të meditojmë mbi fuqinë e fjalës—atë fjalë që ngre ura mes shpirtrash, që shëron, që kujton dhe që ruan brenda vetes një të vërtetë të përjetshme. Ai na kujton se kujtesa nuk është vetëm një arkiv ngjarjesh, por një shenjë e gdhendur thellë në qenien tonë, një dritë e cila, edhe kur zbehet, vazhdon të rrezatojë drejt botës sonë të brendshme.

Përmes këtij rrëfimi, lexuesi ftohet të rikujtojë se marrëdhëniet njerëzore mbajnë brenda tyre një shenjtëri të pashtershme—një lidhje të padukshme që nuk e zhbën as koha që ikën, as hapësira që na ndan. Ato mbeten të gjalla, të pranishme, të pazëvendësueshme, si një jehonë e butë që vjen nga brendësia e kujtimeve dhe i jep kuptim çdo përvoje njerëzore. Romanit në këtë mënyrë i jepet dimensioni i një meditimi të qetë, që na kujton se ajo që është e vërtetë në shpirt nuk shuhet kurrë.

Ndërsa gjuha e autores shpaloset si një peizazh i dendur me nuanca, i pasuruar me ndjeshmëri të hollë dhe me një shumësi ngjyrimesh poetike që e ndriçojnë tekstin nga brenda. Sabile Keçmezi – Basha, me mjeshtërinë e saj tashmë të dëshmuar, e ngre prozën përtej kufijve të rrëfimit tradicional, duke e sjellë në atë hapësirë të rrallë ku proza dhe poezia bashkohen në një frymë të vetme.

Në romanin e saj “45 Letra për Martinën”, fjalia nuk është vetëm një strukturë gjuhësore, por bëhet një trup që merr frymë; emocionet nuk janë vetëm të përshkruara, por të pranishme me peshën e tyre të plotë; ndërsa çdo fjalë shndërrohet në një grimcë shpirti që pasqyron botën e brendshme të autores dhe që ngjall jehonë në shpirtin e lexuesit. Kjo gjuhë, e butë dhe e thellë njëkohësisht, e kthen leximin në një eksperiencë estetike – një udhëtim poetik ku ndjenja dhe mendimi vallëzojnë së bashku me një harmoni mahnitëse.

Kjo vepër ngrihet si një dëshmi e një krijimtarie të arrirë e të pjekur, ku përvoja e jetës ndërthuret natyrshëm me përvojën estetike, duke krijuar një tërësi që shkon përtej kufijve të një romani të zakonshëm. Në thelbin e saj, ajo bart mençurinë e viteve dhe finesën e artit, dy rrjedha që, kur takohen, lindin një tekst që nuk mjafton ta lexosh – duhet ta përjetosh.

Ky roman e kërkon mendjen për të kuptuar strukturën e tij të ndërlikuar dhe shtresimet e kuptimit, por është zemra ajo që e mban gjallë përjetimin e tij. Është një vepër që të shoqëron me heshtje të thellë, të prek si kujtim, të trondit si e vërtetë, dhe të ngroh si art i bërë nga drita e brendshme. Për këtë arsye, leximi i tij nuk përfundon me faqen e fundit – ai vazhdon të jetojë brenda nesh, si një jehonë e qetë e një rrëfimi që ka ditur të flasë drejtpërdrejt me shpirtin.

“45 Letrat për Martinën” hapin para nesh një univers tematik të pasur, ku shtresëzohen nyje të shumta kuptimore e kompozicionale. Nëpërmjet këtyre letrave, autorja thur një rrëfim të mbushur me emocion dhe thellësi, një tekst që nuk flet vetëm për individin, por për të gjithë një botë të brendshme të përbashkët.

Këto letra bartin në vetvete motive që prekin rrënjët e jetës njerëzore: familjen si strehë dhe plagë, vuajtjen si gjuhë të heshtur të shpirtit, rezistencën si akt të domosdoshëm mbijetese, dhe peshën e rëndë të historisë që bie mbi breza të tërë. Ato rikujtojnë kohë të errëta të shtypjeve kombëtare e politike, ku njeriu vihej në provën më të ashpër, dhe megjithatë, përmes fjalëve, gjente një mënyrë për të mos u thyer.

Në këtë korpus letrash, historia nuk shfaqet si një datë apo fakt, por si një plagë e gjallë që pulson në çdo rresht. E megjithatë, brenda kësaj dhimbjeje, shfaqet edhe një dritë: drita e njeriut që reziston, që mban mend, që vazhdon të jetojë duke u kapur pas fjalës. Kjo e bën veprën jo vetëm një rrëfim, por një testament shpirtëror, një kujtesë që ngrihet mbi kohën.

Narratori ndalet me një zë të brendshëm të qetë, por të ngarkuar me peshë, për të medituar mbi përvojën e tij të jetesës nën hijen e një regjimi të pamëshirshëm. Aty, ku fryma e lirisë dukej një ëndërr e largët dhe ku çdo ditë kërkonte kompromis me një pushtet që shtrëngonte jo vetëm trupin, por edhe ndërgjegjen.

Reflektimi i romanit nuk është vetëm një dëshmi personale, por një pasqyrë e një epoke ku dinjiteti njerëzor shpesh varej në fije të hollë, një kohë ku njeriu jetonte mes nevojës për të mbijetuar dhe dëshirës për të ruajtur nderin e shpirtit. Në këtë përplasje të heshtur, qëndron tragjedia dhe madhështia e përvojës së tij.

Protagonisti gjendet përballë një kërcënimi që rëndon si një re e zezë mbi jetën e tij: urdhri për të dorëzuar një armë, një kërkesë që në pamje të parë duket thjesht formale, por që shndërrohet shpejt në një situatë të ngarkuar me tension, frikë dhe fatalitet të pashmangshëm. Ajo armë nuk është më një objekt; ajo bëhet simbol i poshtërimit, i kontrollit, i rrezikut që e rrethon njeriun në kohë shtypjeje.

Përballë kësaj barre, familja bashkohet në ankth dhe kërkim të një rruge shpëtimi. Secili lëviz me kujdes, sikur të ecnin mbi akull të hollë. Vëllai merr përsipër misionin e vështirë: të udhëtojë për të gjetur diku një pushkë të vjetër, të ndryshkur, një send pa vlerë praktike, por i vetmi mjet që mund t’i japë familjes një grimë shprese për t’i shmangur pasojat e rënda që i kërcënonin.

Në këtë rrugëtim të vogël, por të ngarkuar me dramë, pushka e harlisur nga koha bëhet metaforë e situatës absurde në të cilën gjenden – një dëshmi e zhveshur e padrejtësive, një relikt që bart mbi vete jo fuqinë e dikurshme të armës, por frikën e një epoke ku edhe sendet e vdekura mund të vendosin fatin e të gjallëve.

Kjo pushkë, e vjetër dhe e parëndësishme në funksionin e saj praktik, shndërrohet në një simbol shumëplanësh që flet për masat e skajshme që individët janë të detyruar të ndërmarrin për të siguruar mbijetesën. Ajo nuk është më thjesht një objekt, por një shenjë që përmbledh brenda vetes logjikën e një realiteti të shtypur, ku çdo veprim, edhe ai më i pakuptimti, mund të jetë çelësi për t’i shpëtuar pasojave të rënda.

Në të njëjtën kohë, kjo pushkë përfaqëson absurdin e një shoqërie të kapluar nga frika dhe pasiguria, ku njerëzit jetojnë nën një tension të vazhdueshëm dhe ku autoriteti ndërhyn deri në detajet më të pavlera të jetës së tyre. Ajo bëhet metaforë e një sistemi që e ka humbur arsyen, ku rregullat e imponuara krijojnë situata groteske, dhe ku njeriu detyrohet të përkulet para një realiteti që nuk i shërben as rendit, as drejtësisë, por vetëm ruajtjes së frikës si mekanizëm kontrolli. Kështu, pushka e ndryshkur na shfaqet jo vetëm si mjet i mbijetesës, por si pasqyrë e një kohe historike të shënuar nga shtypja, absurditeti dhe dhuna e heshtur strukturore që e formësonte jetën e përditshme të individit.

Ndërsa letrat rrjedhin njëra pas tjetrës, thelbi emocional i këtij rrëfimi kristalizohet në çastet kur narratori endet në labirintin e një dileme të dhimbshme: të largohet nga vendi për të kërkuar shpëtim, apo të mbetet aty ku çdo hap bart rrezik, por edhe ku secili gurë i tokës flet me zë të njohur. Në këtë udhëkryq të ankthshëm, njeriu përpiqet të zbulojë një dritë të vogël, një shteg që do ta shpinte drejt sigurisë. Duken sikur është vetë jeta ajo që i kërkon të zgjedhë: arratisjen apo rrënjët.

Por vendimi final për të qëndruar nuk është thjesht akt qëndrimi fizik; është një reflektim i thellë, një kthim drejt trungut të vet që s’e ka braktisur kurrë. Atdheu, me gjithë plagët e tij, me historitë e pashkruara që jetojnë në kujtimet e familjes, shfaqet si një thirrje e pashmangshme. Është vendi ku kanë jetuar të parët, ku lotët, gëzimet dhe humbjet janë bërë një me tokën, ku çdo brez ka vrarë e ka mjekuar plagë për të mbajtur gjallë identitetin.

Në këtë kontekst, të qëndrosh nuk është thjesht të mos ikësh—është një akt dashurie, përkushtimi dhe sfide; një pranim se jeta e vërtetë nuk është gjithmonë aty ku është më lehtë, por aty ku zemra gjen tingullin e vet më të lashtë. Kështu, zgjedhja e narratorit bëhet një himn i heshtur për rrënjët, për familjen dhe për historinë që formëson esencën e ekzistencës njerëzore.

Fjalët e nënës, të shqiptuara me atë qetësinë e brendshme që vetëm dhimbja dhe dashuria e vjetër sa vetë koha mund t’i japin, hapin para narratorit një të vërtetë të pathënë, por të pranishme si frymë e pandarë: “Nuk mund ta braktisim këtë vend.” Ajo nuk flet vetëm për shtëpinë, as për trojet që i kanë parë të rriten; ajo flet për varret që ruajnë eshtrat e të parëve, për kujtimet që janë ngjizur në çdo shteg, për gjurmët e jetëve që kanë prekur këtë tokë para tyre. Në këtë çast, narratori kupton se largimi nuk është vetëm një akt fizik, por një shkëputje nga vetja, nga historia, nga rrënjët që e mbajnë shpirtin të qëndrueshëm. Dhe kështu, kupton se ikja është e pamundur, sepse atdheu nuk është thjesht vend – është kujtesë e gjallë, është amanet.

Në fund të këtij udhëtimi të brendshëm, 45 letra për Martinën shfaqet jo vetëm si një roman, por si një lutje e butë drejtuar kujtesës njerëzore, një përulje e thellë ndaj dashurisë që nuk shuhet, ndaj jetës që vazhdon pavarësisht dhimbjes, dhe ndaj fjalës që i jep formë të gjitha këtyre. Është një libër që nuk na kërkon vetëm ta lexojmë, por ta ndiejmë; një dëshmi se letërsia, kur lind nga zemra, bëhet vetë shpirt.

Me këtë vepër, Keçmezi-Basha na rikujton me delikatesë se letërsia është forma më fisnike e mbrojtjes së njeriut nga harrimi; është mënyra më e lartë për ta ruajtur thelbin e njerëzores në kohë të trazuar. Ajo na dëshmon se fjala, kur buron nga zemra dhe mbart sinqeritetin e shpirtit, fiton një jetë që nuk shuhet kurrë—një jetë që vazhdon të ndriçojë, të ngrohë dhe të prekë breza që vijnë.

Në përmbyllje të këtij shkrimi, dua të theksoj se është një privilegj i rrallë të kemi vepra të tilla, të lindura nga mendje të ndritura e shpirtra të thellë, që jo vetëm shohin atë që syri i zakonshëm nuk e kap, por me diskursin e tyre artistik ia bëjnë të dukshme të padukshmen edhe lexuesit. Këto krijime janë si dritare që hapen në botë të fshehta, si udhërrëfyes që na mësojnë të shohim më qartë, të ndiejmë më thellë, të kuptojmë më drejt.

Letërsia, në duart e autorëve të tillë, bëhet art i shpirtit dhe shërbesë ndaj së vërtetës njerëzore. Krijuesit si zonja Keçmezi-Basha, përmes artit të fjalës, na dhurojnë mundësinë të ndërtojmë ura të brishta e të bukura mes nesh dhe botës që na rrethon—asaj bote që e kemi jetuar, asaj që e kemi dashur dhe asaj që kemi ëndërruar në heshtje. Shkrimet e tyre letrare nuk janë vetëm tregime, por hapësira ku realiteti merr frymë ndryshe, ku e përditshmja ngrihet në nivelin e përjetësisë, e ku lexuesi ftohet të rikthejë lidhjen me vetveten dhe me kujtesën kolektive.

Në këtë mënyrë, letërsia e tyre bëhet akt çlirimi. Ajo na ndihmon të kapërcejmë mbylljen shpirtërore dhe mendore që dikur na ishte imponuar nga pushtuesit, nga frika, nga terri i analfabetizmit që kishte mbështjellë popullin tonë për breza të tërë. Ajo çarje e dikurshme—ajo errësirë që përpiqej të shuante mendimin, ndjenjën, lirinë—gjen kundërpeshën e saj në krijimtarinë e autorëve si Keçmezi-Basha, të cilët me fjalë të ndritshme përhapin dritë aty ku dikur sundonte humnera.

Kështu, përmes shkrimit, ata jo vetëm na rikujtojnë botën që kemi dashur, por edhe na mësojnë ta shohim veten me sy më të lirë, më të hapur, më njerëzor. Autores i uroj shëndet të plotë dhe suksese të pandërprera, që drita e saj krijuese të vazhdojë të pasurojë mendjen dhe shpirtin tonë edhe në vitet që vijnë.

Ndërsa juve, të nderuar të pranishëm, ju shpreh mirënjohjen time më të sinqertë për pjesëmarrjen tuaj, për vëmendjen dhe për energjinë që i dhatë këtij momenti. Prania juaj e bën këtë tubim më të ngrohtë, më njerëzor, më të denjë për artin dhe fjalën.

6 dhjetor 2025

Gjilan