Paulin Zefi: Kisha mesjetare e Shëlbuemit në Velën e Vendit, Malësia e Lezhës

Kisha mesjetare e Shëlbuemit në Velën e Vendit, Malësia e Lezhës

Nga Paulin Zefi

Kisha Katolike e Shëlbuemit në fshatin piktoresk, Vela e Vendit (Sancti Salvatoris in Vello), e cila gjendet në qendër të vendbanimit në kuotën 530 m mbi nivelin e detit, e rrethuar nga një vegjetacion i dendur, përmendet për herë të parë në dokumentacionin historik së bashku me kishën tjetër të këtij fshati, atë të Shën Premtes (Sancte Venere in Vello), nga vetë Papa Gregori XII në letrën e tij drejtuar Arqipeshkvit të Tivarit (Archiepiscopo Antibarensi) më 23 maj 1407, të cilit i kërkon të marrë masa për lirimin e 12 kishave të zaptuara nga Ipeshkvia e Lezhës në kurriz të Ipeshkvisë së Arbnit [1]. Në territorin e fshatit Vela e Vendit, që është pjesë integrale e NJ.A. Kolsh, Bashkia Lezhë, ruhen ende toponime dhe kujtime të banorëve që dëshmojnë edhe praninë e dy kishave të tjera tashmë të zhdukura: 1) "Kisha e Sh’Llezrit", që ndodhej në majën e Malit të Velës (1.172 m), e cila ka qenë një kishë pelegrinazhi, e vizituar nga banorët vetëm një herë në vit, në ditën e festës përkatëse dhe "Kisha e Shën Gjinit", që shtrihej në jug të fshatit, në majën e malit të Molungut (633 m), nga e cila sot nuk mbetet tjetër veçse toponimi i saj në kujtesën e banorëve të vendit [2]. Prania e katër kishave katolike në një fshat të thellë malor, si Vela e Vendit, dëshmon për ekzistencën e një komuniteti të qëndrueshëm, me një jetë fetare të gjallë, të mirëstrukturuar dhe të mbështetur në mënyrë të qëndrueshme nga autoriteti kishtar. Ky fakt tregon se Vela e Vendit, pavarësisht pozitës së saj gjeografike, nuk ka qenë një vendbanim i izoluar, por një qendër me identitet të konsoliduar shpirtëror e kulturor. Prania e katër faltoreve brenda një territori të kufizuar pasqyron një traditë të thellë të jetës liturgjike, një kujtesë historike të kultivuar brez pas brezi dhe një rol të rëndësishëm të komunitetit vendas në ruajtjen dhe përcjelljen e trashëgimisë kishtare e kulturore. Pas pushtimit të Lezhës nga turqit, në vitin 1478, ipeshkvinjtë e Dioqezës së Lezhës nuk qëndrojnë më në qytet, por zhvendosen fillimisht në Malësinë e Lezhës, duke gjetur strehim te banorët e Velës, besnikë të besimit katolik, dhe më pas ata zbritën nga lartësitë e këtij fshati [3], duke u vendosur në Kallmet [4]. Kisha e Shëlbuemit dhe Kisha e Shën Premtes së Velës (S.Salvatore et Santa Veneranda di Velia), përmenden sërish së bashku në një relacion kishtar dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide nga ipeshkvi i Lezhës, Benedikt Orsini, në vitin 1629, ku shënohet se ato kishin në pronësi “vreshta të ndryshme, toka e mullinj”, që shfrytëzoheshin prej fretënve [5]. Kisha e Shëlbuemit të Velës (Sanctus Salvator de Velia) përmendet më 24 prill dhe 20 dhjetor të vitit 1638 në dy letra të vetë Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide, në të cilën përcaktohen kufijtë e Dioqezës së Lezhës dhe ku saktësohet se kjo kishë përfshihet brenda territorit të Dioqezës në fjalë [6]. Në vitin 1644, Kisha e Shëlbuemit të Velës (Santo Saluatore di Veglia) përmendet nga ipeshkvi i Dioqezës së Arbërisë, Mark Skura, në një relacion kishtar dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide mbi vizitën e tij të kryer nëpër dioqezat e Arbërisë së Mesme, i cili mëton se kjo kishë, që tani shërben si Kuvend i Etërve Minorë të Shën Françeskut, është zaptuar nga ipeshkvi i Lezhës qysh kur vdiq Gjon Kolesi, ipeshkëv i Arbërisë [7]. Në vitet 1663 e 1672 Kisha e Shëlbuemit përmendet nga ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji dhe më 1694 nga ipeshkvi tjetër, Nikollë Vladanji [8]. Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç (1670-1745), ndër të tjera shkruan se Famullia e Velës, e cila është më në rregull se gjithë të tjerat dhe që përfshin fshatrat: Velë, Kryezez dhe Skandaj (Veglia, Cruesesi, Scandai), me 54 shtëpi katolike dhe 460 frymë në total: “Ka kishën me pajtor Shën Salvatorin (Shëlbuesin), që më parë i përkiste Etërve Observantë, të cilët aty kishin Kuvendin. Është mbi madhësinë e zakonshme dhe në gjendje të mirë materiale, e pajisur me orenditë e shugurueshme, e mbajtur me shumë kujdes, e restauruar nga gjithë dëmet e tërmetit me veprën dhe shpenzimet e famullitarit. Aty pranë është edhe një kapelë e Shën Premtes (Cappella di S. Veneranda), por e rrënuar; [do të duhej për ta meremetuar] një shpenzim prej 40 skudësh. Shërben famullitar Dom Aleksandër Gjupa (D. Alessandro Xiuppa), 60 vjeç, me arsim të paktë, por me talent të veçantë të natyrshëm. Është i çmuar prej turqve (myslimanëve) dhe të krishterëve… [9]." Gjatë viteve në vijim, Kisha e Shëlbuemit të Velës përmendet në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre. Në vitin 1710 nga Nikollë Vladanji; më 1730, 1735, 1737 dhe 1738 nga Gjon Gallata; më 1743 dhe 1747 nga Simon Negri; më 1749 nga Paolo di Rema Campsi; më 1753 nga Anton Kryeziu; më 1785 nga Giorgio Junchi; më 1789 e 1792 nga Mikel Kryeziu; më 1800, 1801, 1807, 1817 dhe 1821 nga Nikollë Malçi; më 1844 dhe 1853 nga Ivan Topich dhe më 1864/65 nga Pal Dodmasej [10]. Në fillim të shek. XX, Kisha e Shëlbuemit u rindërtua nën kujdesin austro-hungarez. Pas Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 ajo ka qenë përdorur si magazinë e kooperativës dhe me rikthimin e veprimtarisë së saj, ky objekt i është nënshtruar një rimëkëmbje të plotë [11]. Materiali i ndërtimit përbëhet kryesisht nga guri gëlqeror i lidhur me një llaç të fortë gëlqereje. Kisha, e cila është e vendosur me orientim veriperëndim-juglindje, me planimetri të thjeshtë drejkëndore dhe me përmasa 9.20 m x 20.40 m, duket shumë qartë se respekton të njëjtin model planimetrik si në Kishën e Shën Gjon Pagëzorit të Mërqisë, edhe përsa i përket portave binjake në fasadën kryesore dhe përdorimit të tyre për burra dhe gra [12]. Midis dy portave në fjalë dhe pak sipër tyre, ndodhet një kamare e jashtme në formë katrore dhe e  punuar me kornizë të profiluar, e cila është e zbrazët dhe duket qartë se ka shërbyer si vend për një mbishkrim, stemë ose pllakë përkujtimore. Hapësira e brendshme e monumentit ndriçohet nga 8 dritare të gjata të mbuluara me qemerë të harkuar dhe një dritare e ngushtë rrethore, e cila ndodhet në frontonin e kishës. Kisha është e pajisur me dy kambana të derdhura në bronz në vitin 1914, të cilat, për fat të mirë, i mbijetuan fushatës shkatërrimtare të Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967. Kjo u bë e mundur falë kujdesit të banorëve, të cilët i ruajtën duke i përshtatur për përdorim praktik si mjete alarmi (çanga). Kambana e madhe u përdor në fshatin Lalm-Lukaj, në kodrën e njohur me emrin “Qiqel”, ndërsa kambana më e vogël shërbeu në vetë fshatin Vela e Vendit, mbi një kodër pranë qendrës së këtij vendbanimi. Pas lejimit të ushtrimit të lirë të besimit fetar, të dy kambanat u rikthyen në funksionin e tyre liturgjik. Të dyja mbajnë dedikime të veçanta, të shoqëruara me datën e prodhimit. E para, më e madhja, e cila ruhet në brendësi të kishës, mban këtë mbishkrim: “N’ SHPERBLIM PER GJÂA T’SHELBUËMIT T’ VELËS, MARU N’VJETË 1910. PREJ USHTRIËS S’ TURKUT. U SHKRÎI ME ZELLË T’ D. NIKOLL KIMEZËS N’ T’ DYTIN VJETË T’ LIRIËS / 1914.” Si e tillë, kjo kambanë përfaqëson një dëshmi historike të kryengritjeve të vitit 1910 kundër Perandorisë Osmane, si dhe të njohjes së autoritetit të Qeverisë së Vlorës nga komuniteti i kësaj zone. Ndërsa kambana e dytë, e vogla, që sot është e vendosur mbi degën masive të një lisi shekullor në oborrin e kishës dhe në veriperëndim të saj, është e pajisur me këtë mbishkrim: “ZOT PSHTONA, MORTAJET, ÛJET, E LUFTET / 1914.” Mbishkrimi pasqyron gjendjen e pasigurisë kolektive të komunitetit si dhe bindjen e thellë se vetëm “Ndërhyrja hyjnore” mund të garantonte shpëtimin dhe mbrojtjen përballë rreziqeve e sfidave historike të kohës. Kisha e Shëlbuemit në Velën e Vendit, krahas aspektit shpirtëror dhe përmasave të saj, pavarësisht se në fillim të shek. XX është rindërtuar pothuajse e gjitha mbi themelet e saj të vjetra, ajo përfaqëson një ndër kishat më të rëndësishme në Dioqezën e Lezhës dhe një ndër monumentet historiko-kulturore më impozantë në territorin e Bashkisë Lezhë, por edhe në arealin e pasur etnokulturor të Mirditës.

BIBLIOGRAFIA:

1- A.Meksi, Peshkopata Arbanense, Gjon Kastrioti dhe grindja për kufijtë me peshkopatën e Lezhës, në: ResPublica, 27 shtator 2018.

2- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 108.

3- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 147.

4- M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 42.

5- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

6- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 204, 286.

7- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell'Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga - Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga - riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 672.

8- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 93, 125, 150.

9- V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d'Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 110, 264.

10- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 178, 183, 187, 189, 192, 195, 199, 216-219, 235-236, 252, 257, 266-267, 283, 286, 291, 298-299, 318, 323, 329, 365, 384.

11- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 106.

12- Ibidem, f. 106.

Paulin Zefi

Vela e Vendit, Malësia e Lezhës.

Dt.06.09.2025.