Dorian Koçi: Shkolla e Shën Mërisë së Arbërorëvet

La Scuola di Santa Maria e San Gallo degli Albanesi në Venecie-  Shkolla e Shën Mërisë së Arbërorëvet

Nga Dorian Koçi

Marrëdhëniet e Arbërit me Republikën e Shën Markut janë të hershme dhe të ngulitura thellë në kujtesën e Mesjetës shqiptare. Që nga shekulli XI, Venediku kishte ngritur ndikimin e tij në bregdetin lindor të Adriatikut dhe në ishujt bizantinë, duke shtrirë zotërimet deri në disa nga qytetet më të rëndësishme të Arbërisë. Në këtë mënyrë, Venediku nuk u bë vetëm qendër e fuqisë ekonomike dhe politike, por edhe një strehë për mërgimtarët arbërorë, të cilët jo vetëm gjetën atje mundësinë e mbijetesës, por edhe të shkrirjes së kulturës së tyre me humanizmin dhe Rilindjen Europiane.

Kështu lindën komunitetet arbërore në lagjet e Venedikut – në Castello, San Croce, San Polo, Cannaregio dhe San Marco – aq sa disa rrugë nisën të quheshin Calle degli Albanesi. Shumë afër sheshit të Shën Mauricit, ku sot ende gjendet pallati i familjes Zguri, arbërit ngritën një nga monumentet më madhore të kujtesës së tyre kolektive: Shkollën e Arbërve (Scuola di Santa Maria degli Albanesi), e themeluar në tetor 1442 në famullinë San Severo, pranë manastirit të Shën Galit, dhe vetëm pesë vjet më pas u zhvendos në zemër të San Mauricios, pranë Shën Markut.

Dedikimi fillestar i shkollës ishte ndaj Zojës së Këshillit të Mirë (Nostra Signora di Scutari), e njohur si mbrojtësja e Shqipërisë, dhe Shën Galit (Gallus), shenjtorit kelto-gjerman i shekullit VII, emri i të cilit lidhet me themelimin e manastirit të madh të Shën Galit në Zvicër (St. Gallen). Zgjedhja e tij si mbrojtës kishte kuptim të thellë: Shën Gali mishëronte kulturën monastike europiane dhe lidhte Shkodrën me hapësirat e krishterimit perëndimor e qendror, duke dëshmuar orientimin e arbërve drejt Europës Latine.

Pas zhvendosjes në San Maurizio, Shën Maurici, komandanti i legjionit të Tebës, u bë shenjti i tretë mbrojtës. Figura e tij si martir i fesë përputhej me përvojën historike të arbërve, që shpesh e ruajtën besimin e tyre me sakrifica të mëdha përballë pushtimeve osmane. Kështu, ikonografia e shkollës bashkonte tre shtylla: Zojën si simbol i paqes dhe besimit, Shën Galin si urë me traditën benediktine dhe Europën Qendrore, dhe Shën Mauricin si model të qëndresës heroike.

Godina e re, pranë kishës së Shën Mauricios, ishte një Scuola Piccola, sipas modelit venedikas të vëllazërive bamirëse dhe shoqërore. Ajo kishte altar dhe varreza për anëtarët e saj. Në vitin 1531, fasada u dekorua me stemat e familjeve venedikase Loredan dhe Da Lezze, heronj të mbrojtjes së Shkodrës gjatë rrethimeve të 1474 dhe 1479, si dhe me basorelievët e punëtorisë së vëllezërve Lombardo.

Këtu shfaqet skena monumentale e Rrethimit të Shkodrës nga sulltan Mehmeti II, ku mbrojtja e qytetit lidhet me mbështetjen venedikase dhe qëndresën arbërore. Po aty gjenden edhe figurat e Zojës me Fëmiun, Shën Galit dhe Shën Mauricit, duke përforcuar mesazhin e mbrojtjes hyjnore dhe qëndresës njerëzore. Ky program ikonografik shndërrohet në një testament historik e shpirtëror të lidhjes së mërgatës me Shkodrën dhe Arbërinë.

Në fillim të shek. XVI (1504–1508), salla kryesore, e quajtur Albergo, u dekorua me një cikël pikturash monumentale nga Vittore Carpaccio – Historitë e Zojës. Ky cikël, sot i shpërndarë në muze të Venedikut, Milanos dhe Bergamos, mbetet një nga dëshmitë më të vyera të pranisë arbërore në artin e Rilindjes italiane.

Shkolla lidhi figura të mëdha intelektuale arbërore me humanizmin europian: Marin Barleti, kronisti i rrethimeve të Shkodrës; Marin Beçikemi, humanist i njohur; Leonik Tomeu, profesor i logjikës në Padovë dhe mësues i Kopernikut; Gjin Gazulli, matematikan e astronom i spikatur. Këto figura dëshmojnë se mërgata arbërore nuk ishte thjesht komunitet refugjatësh, por pjesë aktive e kulturës europiane.

Në vitin 1780, Scuola degli Albanesi u suprimua dhe godina iu dha korporatës së bukëpjekësve (Scuola dei Pistori). Pas mbylljes nga ligjet Napoleonike (1808), veprat e artit u shpërndanë. Megjithatë, kujtesa e saj jeton ende përmes basorelievëve, dokumenteve arkivore dhe ndikimit që ky institucion pati mbi identitetin kulturor arbëror.

Kujtesa e Shkollës së Arbërve na rikthen në një kohë kur arbërit e shpërndarë në lagjet dhe kishat e Venedikut arritën të krijonin një institucion unik – fetar, shoqëror, kulturor dhe politik. Përmes figurave të Zojës së Këshillit të Mirë, Shën Galit dhe Shën Mauricit, ata shpallën besnikërinë ndaj fesë dhe rrënjëve të tyre, duke ndërtuar një urë të qëndrueshme midis Arbërisë, Shkodrës dhe Europës Qendrore e Perëndimore.

Shkolla e Arbërve mbetet një shembull i rrallë se si një komunitet i vogël emigrantësh  mundi të krijojë një qendër identitare të fuqishme, që shndërrohet në pjesë organike të qytetërimit europian dhe në simbol të përjetshëm të rezistencës arbërore.