Agron Tufa: Si një vetëtimë që na bën të shohim gjithçka në një çast

SI NJË VETËTIMË QË NA BËN TË SHOHIM GJITHÇKA NË NJË ÇAST

(Rreth vëllimit me tregime “Katundi mes malesh” të Ramiz Gjinit, M&B, 2025)

Nga Agron TUFA

Më lejoni t’ju lejoj, lexues të nderuar, që më parë të shijoni një tregim të shkurtër, e pastaj fjalët...

SHAJNÌ

Unë isha i padukshëm për të. Mbase qeshë një tingull zëri i shuar në vetmi. Në vetminë time të mbyllur brenda një hiçi të madh, ku në çdo stinë, strehëza e çatisë së shtëpisë ku banoja pikonte mërzì.

Ajo kish zënë vend në kopësht pranë të vetmes pjeshkë në lulëzim.

Qëndronte në këmbë dhe pikturonte me penel diçka, që ende nuk kish marrë formë për t’u thirrur me një emër. Madje, edhe vetë ajo, herë formësohej dhe herë shformësohej ngadalë e pa u ndjerë. Sepse, qe mu si ai avulli i tejdukshëm, që pranverës del nga vlaga e ngrohtë e tokës dhe ngrihet e shtjellet lart drejt qiellit si në një vallëzim.

Teksa i qasesha pranë, ndjeva të më përkëdhelte lehtë një erë e ngrohtë, - fryma e saj.

Askush nuk gjendej aty ato çaste. Veç frymët tona. Frymët. Dhe pemët dhe lulet dhe dielli. Një diell që nuk ngrohte, por vetëm vështronte përmes hapsirave të degëve plot gjethe të pemëve.

Kur ajo bëri një hap prapa për të vështruar në distancë atë çfarë kishte hedhur me penel në beze, unë munda të pikasja konturet e portretit tim. Qe një impresion i çastit, i hedhur shpejt me katër-pesë vija të lakuara. Po ajo e dinte që, nga çasti merr formë grimca, pastaj dalëngadalë, koha e rrit grimcën, mund ta bëjë, madje, sa një mal. Pastaj i mvesh kuptim me barin, lulet, pemët, insektet, zogjtë, kafshët dhe njerëzit.

Desha të flisja, por sado që u përpoqa, nuk munda të nxirrja nga goja as edhe një fjalë të vetme. Atëherë kuptova që, gjithshka varej nga ajo dhe peneli i saj.

Shtysa e një mendimi të beftë për t’u dhënë formë dy buzëve, e afroi atë sërish pranë telajos. Por sa e nisi, ajo i la buzët dhe filloi të merrej me sytë.

Kish kuptuar, që më parë duheshin sytë. Sytë për të parë. Kur pati përfunduar me sytë, unë munda ta shquaja më mirë. Atëherë, u bëra edhe një herë më i madh nga habia! Qe vajza e ëndërrave dhe dëshirave të mia, që fati e pati kyçur në shtatë dryna! E njoha nga gonxhja e paçelur e trëndafilit të kuq, që ajo mbante për buzë; si dhe nga aroma e klorofilit që kundërmonte shtati i saj i brishtë.

Shumë vite më parë, kur imazhi i saj ia kishte behur te unë, që të mos më fshihej nga kujtesa, unë e pata pikturuar atë në qiell. Sepse vetëm në qiell mund ta shikoja prej ç’do vendi që të ndodhesha dhe, sa herë të doja. Dhe sa çudi! Ajo kishte zbritur nga qielli në kopësht për të pikturuar shëmbëllesën time! Ky fakt, më lumturoi shumë. Doja t’ia thoja, por sërish nuk munda, sepse isha i pagojë.

Ajo e kuptoi dhe nisi të merrej me buzët ku hoqi me penel vetëm dy vija të lakuara.

E sipërmja ngjante me një zgalem krahëhapur i vështruar tej në horizont. E poshtëmja, - vijë e lakuar bregdeti. Mes tyre, shushurima e valëve të qeta e të shtruara të ujit! Një shushurimë e këndëshme, e ëmbël gjer në lektisje, miliona vite e lashtë.

Pastaj, dita u përvodh tej, dhe, duke çapitur pa u ndjerë në majë të gishtave, ia behu nata.

Dita tjetër, qe e zymtë, sepse ajo nuk u shfaq në kopësht. Aq e zymtë qe ajo ditë, sa i bëri barin dhe lulet të ulnin kryet; kurse gjallesat të mos merrnin frymë. Pastaj pllakosi edhe një herë nata; një natë e errët, torturuese prej dëshirash përvëlake; dhe apet varg e varg, netë e ditë të tjera, që bëheshin çdo herë e më të gjata. Ditë që kalonin, siç kalon ngadalë një karvan deveshë të heshtura në shkretëtirën e paanë.

Por ndodhi që, mëngjesin e një të diele, ajo u shfaq sërish në kopësht e nisi të merrej me buzët e mia të paujdisura aq sa duhej. Atëherë, ndjeva se si, koraca e vetmisë që më kish mbështjellë gjithë atë kohë, kërciti fort; u ça dhe u hap si lëvorja e trashë dhe e ashpër e një trungu lisi nga rrufeja.

Ato çaste, unë mërmërita diçka që nuk u mor vesh, sepse e folura ime qe krejt memece.

Kur ajo kishte përfunduar me buzët duke i përsosur gjer në detajet më të imta, shushurima e lashtë e valëve u kthye në një pëshpërimë të ngrohtë e të ëmbël. Pëshpërima ime:

- Për hir të zotit, më thuaj, si quhesh, - iu luta.

Po në çast e kapa veten gafil, sepse mendja më tha, që përsosja nuk mund të kishte një emër.

Dielli më vështronte që nga e kaltra e syve të saj. Rrezet e tij të ngrohta, depërtonin thellë në shpirtin tim dhe nuk linin skutë pa ndriçuar. Gonxhja e trendafilit që ajo mbante për buzë, çeli! Buzëqeshja e saj! Një aromë trallisëse mbushi ajrin atypari.

- Dashni më thërrasin, - tha ajo. - Por në fakt, nuk jam Dashnia.

- Cila je, atëherë?!

- Jam feksi i saj dhe hija.

Rreth tregimit:

I. Përkufizim (i im):

Tregimi është arti për të zbuluar një të vërtetë të madhe në një çast të vogël; një pikë uji që bie dhe pasqyron të gjithë qiellin. Ai nuk ka kohë të shpjegojë, por vetëm të ndriçojë – si një vetëtimë që për një sekondë të bën të shohësh gjithçka.

1. Struktura si qenie e ndërmjetme

Ky tregim është ndërtuar jo si një ngjarje, por si një vegim që rrëshqet midis botës së ndijimeve dhe botës së përfytyrimit – ashtu si vetë titulli “Shajnì”, që do të thotë “vegim”. Kjo strukturë e bën tregimin të sillet më afër një parabole lirike, ku rrëfimi është gjithnjë në prag, por nuk bëhet kurrë ngjarje në kuptimin klasik të narracionit. Dhe kjo është, në fakt, forca e tij.

2. Zëri rrëfimtar: hijeshia e padukshmërisë

Zëri i “unit” rrëfimtar është një vetëdije e zhytur në heshtje, që flet nga një gjendje e pezullt midis mosqenies dhe ngjizjes. Ai është i padukshëm, i pagojë, i vetmuar – por i gjallë. Kjo vetëdije shfaqet si një qenie që pret të marrë formë prej një tjetër qenieje: vajzës që pikturon. Kjo përmbysje e zakonshme e rolit krijues (ai nuk e krijon atë, por ajo e krijon atë) është tejet interesante dhe mbart në vetvete një metaforë të fuqishme për dashurinë si akt krijimi, si fuqi që i jep formë të paprekshmes.

3. Figura femërore si hyjni krijuese

Ajo – vajza – vjen si një emanacion poetik i asaj që më vonë quhet “Dashnia”, por e cila, në një kthesë të mahnitshme të tregimit, vetë e mohon se është dashuria:

“Jam feksi i saj dhe hija.”

Kjo është një nga pikat më të mëdha të ngarkesës filozofike e poetike të tregimit: vajza nuk është dashuria, por është shëmbëllimi (feksi) i saj dhe hija. Pra, rrëfimtari është dashuruar jo me qenien, por me hijen dhe shëmbëllimin e saj — një temë e thellë platonike dhe njëkohësisht mistike, që e çon mendjen tek dashuria për ide të kulluara, që nuk mishërohen kurrë plotësisht, por na udhëheqin si vegime që rrinë përtej nesh.

4. Gjuha dhe muzikaliteti

Gjuha është përplot me imagjinatë shqisore dhe ritëm të brendshëm poetik. Ka ngjeshje metaforike, ku tingulli, pamja, era, kujtesa dhe piktura ngjizen në një të vetme:

“...unë e pata pikturuar atë në qiell, sepse vetëm në qiell mund ta shikoja prej ç’do vendi që të ndodhesha...”

Përdorimi i frazës “korraca e vetmisë” që çahet si trung nga rrufeja është një shembull tjetër i figures së fuqishme, që në të njëjtën kohë ngërthen një përjetim shpirtëror dhe një imazh konkret. Disa pasazhe janë të denja për poezi të mirëfilltë.

5. Miti personal dhe përmasat ekzistenciale

Tregimi nuk është një histori, por është një mit i vogël personal për krijimin e vetvetes nga dashuria e humbur, për njohjen e vetes në sytë e një tjetri që s’është as plotësisht tjetër, as plotësisht vetja. Vajza pikturon atë – por ai s’është ende as i formuar, as i zëshëm, derisa ajo e përsos. Vetëm kur ajo “përfundon buzët”, ai mund të flasë – por fjalët e tij janë memece, të lashta, si pëshpërima e valëve.

Kjo i jep tregimit një përmasë ontologjike: a jemi ne ata që jemi, apo ata që pikturohen nga dashuritë tona?

Përmbyllje: ç'është “Shajnì”?

“Shajnì” është vetë ai çasti i vogël ku ndodhin mrekullitë më të mëdha – pikërisht siç thotë përkufizimi. Është një pikë drite, një pikturë që merr jetë, një hije që kthehet në pëshpërimë, një vegjim që vjen për të na treguar për dashurinë si fuqi krijuese, por të pakapshme.

Ky nuk është thjesht një tregim — është një lutje me ngjyrat e penelit dhe frymën e mungesës. Dhe të tillë tregime, që shfaqen si shëmbëllimi i një ndjenje të paemër, rrallë i falen njeriut.

II. Rreth vëllimit “Katundi mes malesh”, M&B, 2025

Pata endirën e jashtëzakonshme të shijoja vëllimin e ri me tregime “Katundi mes malesh” të Ramiz Gjinit, një prozator me një zë e stil të veçantë, të pangatërrueshëm, autor i katër romaneve dhe gjashtl vëllimeve me tregime (ky është i shtati). Botim tejet cilësor dhe estetik. Si çdo kulturë kombëtare letrare, edhe letërsia jonë, pavarësisht shpërfilljeve, përçmimeve, nënvlerësimeve të shkrimtarëve shqiptarë (sidomos të atyreve që kanë paturpësinë të jenë gjallë), ka nivelet e admirueshme artistike dhe mjeshtrat e vet të dallueshëm në fjalë, koncept dhe stil. Le të nënvleftësohet shkrimtari shqiptar, le të marrosen pas idhujtarisë së çdo pende të huaj; letërsia e mirë, për fat, sekretin e ka te jetgjatësia, krejt në të përkundërt me karakterin nomad e efemer të koniukturave opinionformuese dhe mendjelaraskave që na e shërbejnë letërsinë. Por rikthehemi ku e nisëm – tek vëllimi më i ri me tregime i Ramiz Gjinit “Katundi mes maleve”. Po jap një njoftim koprrac për librin, sepse kam zgjedhur t’ju ofroj të shijoni një tregim të shkurtër nga ky libër, me shënimet e mia fare të thukëta mbi të, për t’i dhënë ju vetë udhë imagjinatës dhe meditimeve tuaja mbi tregimin, sipas parimit të njohur, se lexuesit e zgjuar e sqimatarë, janë bashkautorë të tregimit. Kështu e pasurojmë një vepër të hapur për t’u shijuar. Thënë ndryshe, unë ju kam ofruar një gotë verë nga voza për degustim.

Vëllimi përmbledh 15 tregime, të cilat unë do ti ndaja në dy kategori:

I. Tregime me subjekt të qartë dhe personazhe të qartë që veprojnë brenda një situate apo konteksti real, simbolik apo surreal.

II. Tregime pa subjekt, që shtjellohen rreth një “uni” të pacaktuar lirik (me derivatin e tij dialogues apo monologues), rreth të cilit shtjellohet njëfarë habie, mahnie, misteri, mrekullie etj., etj.

Të dyja këto linja janë trashëguar rregullisht në artin e rrëfimit tregimtar të Ramiz Gjinit, që në vëllimet e para. Në “Katundi mes malesh” tregimet e llojit të dytë (pa subjekt), janë në një masë më të madhe. Edhe pse jo mbizotëruese numerikisht (“Trokitjet”; “E ke nga pjalmi që sjell era”; “Ajo që donte diellin”; “Biblioteka e të parëve”; “Shajni”), ata kanë epërsinë për t’i dhënë fizionominë përfundimtare vëllimit, ashtu siç kanë epërsinë t’i japin lejtmotivit të një kënge refrenet. Këtë lloj tregimesh përsëriten njëtrajtshëm për t’i dhënë kreshendo linjës së rrëfimit. Në planin kompozicional, përzgjedhësja dhe hartuesja e vëllimit, Fitore Ndreu, e ka kompozuar këtë përmbledhje tregimesh, si një partiturë muzikore.  Me fjalë të tjera e një krahasim tjetër, tregimet “pa subjekt” janë lënda e poezisë së vëllimit, janë “shpirti” që udhëheq e gjallëron “korpin” e tregimeve të tjera.

Mbas mbarimit të leximit, për shkak edhe të pas-shijes së paharrueshme letrare, po mendoja se çfarë efekti të mrekullueshëm ka tregimi në duart e mjeshtrave dhe se si kërkon çdo herë ky zhanër ripërkufizime. Nga varrezat e përkufizimeve zhanrore mbi tregimin, duhet patur kujdes, sepse çdo natyrë tregimtari është specifike dhe e paklasifikueshme në totalitetin e të tjerëve. Edhe për tipin e tregimeve të Ramiz Gjinit, po mundohem të jap një përkufizim, sado arbitrar qoftë ai: Tregimi është arti për të zbuluar një të vërtetë të madhe në një çast të vogël; një pikë uji që bie dhe pasqyron të gjithë qiellin. Ai nuk ka kohë të shpjegojë, por vetëm të ndriçojë – si një vetëtimë që për një sekondë të bën të shohësh gjithçka.