Vlash Prendi: Misionari i pavdekshëm i Pajtimit Prof. Anton Çetta

YLLI I PASHUAR I TRADITËS DHE PAJTIMIT

– MISIONARI I PAVDEKSHËM I PAJTIMIT PROF. ANTON ÇETTA, NË 105-VJETORIN E LINDJES –

NGA VLASH PRENDI

Në zhvillimin dhe përjetësimin e shkencës folklorike shqiptare, një vend nderi i takon edhe humanistit të shquar, folkloristit të palodhur dhe simbolit të pajtimit mbarëkombëtar, prof. Anton Çeta. Një jetë të tërë e kaloi maleve të Kosovës me laps në dorë duke mbledhur nga goja e popullit perlat e folklorit shqiptar; një jetë të tërë e kaloi ai në kullat e moçme të vendlindjes duke vendosur kryqin e artë të pajtimit. Ashtu i urtë, i heshtur, i matur dhe i ëmbël, u fut në zemrat e njerëzve, në kujtesën e tyre, për të mos u shuar më kurrë.

E ndërsa këto ditë pranvere po i afrohemi 35-vjetorit të nisjes së misionit të pajtimit nga i paharruari dhe i pavdekshmi Anton Çetta, njoftohet se në qytetin e Klinës është vendosur busti i humanistit dhe shkrimtarit të shquar, simbolit të pajtimit, prof. Anton Çetës, i cili, së bashku me misionarë të tjerë kosovarë si Zekeria Cana, Hajrulla Gorani, Mark Krasniqi, Engjëll Sedaj etj., punuan me përkushtim për të shuar njëherë e përgjithmonë zakonin e egër të gjakmarrjes në shoqërinë kosovare. Me iniciativën dhe përkushtimin e kryetarit të asociacionit Forumi i Intelektualëve "Luigj Gurakuqi" në Klinë, z. Zenun Zenalaj, dhe me ndihmën e pakursyer të humanistëve dhe patriotëve të njohur Dodë Ndrecaj, Mikel Gojani dhe Pal Canaj, busti u përurua në qendër të qytetit historik të Klinës.

Profesor Anton Çeta lindi në qytetin e lashtë të Gjakovës më 20.02.1920, në një familje me tradita atdhetare. Familja e tij ishte me origjinë nga Fani i Mirditës, e ardhur në Kosovë aty nga mesi i shekullit XVIII. Gjyshi i tij, Dedë Kolë Çeta, pati rrëmbyer armët kundër pushtuesve turq në mbrojtje të trojeve amtare, prandaj ai u përjetësua edhe në këngë: "...Krisi pushka n’ato shkrepa, / Luftë po ban ky Dedë Kolë Çeta, / Po luftoka me gjithë vëlla, / Shumë asqer na paska vra...". Ishte djali i Lazër Çetës, i cili u vendos në Gjakovë për arsye ekonomike aty nga mesi i shek. XVIII. Por në Kosovë nuk qëndroi gjatë, sepse familja e tij, për arsye pune, u vendos në Tiranë rreth vitit 1926. Në këtë kohë, babai i tij, Lazri, punoi disa vjet në Ministrinë e Arsimit të asaj kohe. Antoni i vogël i filloi mësimet në Tiranë, ndërsa në vitin 1934 i vijoi ato në Liceun e Korçës. Lazër Çeta ishte njeri me kulturë, intelektual i njohur dhe atdhetar. Ai i shfaqi hapur pikëpamjet dhe idetë e tij atdhetare dhe demokratike. Për këtë, në vitin 1938 burgoset dhe internohet në Itali, ku vdes larg atdheut.

Antoni i vogël mbetet jetim në moshë fare të re. I detyruar nga kushtet e rënda ekonomike, ndërpret studimet në Lice dhe udhëton për te dajat në qytetin e Gjakovës. Ishte një udhëtim trishtues, pa shpresa, por që pati vlera për djalin e ri. I ndihmuar nga dajat e tij, përfundoi studimet e ndërprera në Tiranë dhe Korçë. Studimet e larta i mbaroi në Universitetin e Beogradit, ku u diplomua në lëndët gjuhë dhe kulturë romane. Pas përfundimit të studimeve caktohet mësues në fshatrat e Kosovës, ku punoi për një kohë të gjatë në disa krahina për përhapjen e dijes. Më vonë, për një kohë të shkurtër, punoi si asistent në degën e gjuhës shqipe, ndërsa nga viti 1960 deri më 1968 dha leksione në Universitetin e Prishtinës në lëndët Letërsi e vjetër shqipe, Histori e letërsisë dhe Gjuhë latine.

Krahas punës mësimore, merrej edhe me krijimtari letrare, por jeta e tij ishte e lidhur me mbledhjen, botimin dhe studimin e folklorit të ruajtur në gojën e popullit kosovar. E nisi aktivitetin e tij shkencor në një periudhë tepër të vështirë, por ka merita të pamohueshme sepse njohu lloje e zhanre të ndryshme të kulturës folklorike. Zbuloi dhe mblodhi krijime të panjohura më parë, solli variante shumë interesante, hodhi teza origjinale për prejardhjen e burimeve folklorike dhe përpunoi analiza të sakta rreth fushës së folklorit në zona dhe krahina të ndryshme të Kosovës. Me punën e tij plot përkushtim dhe me gjetjet folklorike synoi të zgjonte te bashkëkombësit e tij ndjenjën e respektit për vlerat e pakrahasueshme të folklorit, të ruajtura në zemrën e popullit.

Libri i tij i parë doli në dritë në vitin 1953 dhe më pas, deri në vitin 1987, Anton Çeta botoi 16 libra me përmbledhje, kryesisht nga fusha e folkloristikës. Që nga viti 1968, prof. Anton Çeta ishte udhëheqës i Departamentit të Folklorit në Institutin Albanologjik të Prishtinës.

Në vitin 1967, kur u krijua Instituti Albanologjik i Prishtinës, prof. Çeta u ngarkua me detyrën e shefit të katedrës së folklorit, detyrë që e kreu me përkushtim dhe pasion. Ai formoi menjëherë një arkiv të pasur me materiale folklorike të mbledhura nga të gjitha trevat shqiptare. Brenda një kohe të shkurtër, Arkivi i Folklorit pranë Institutit Albanologjik u pasurua ndjeshëm, duke arritur një shifër rekord prej rreth 450,000 njësish folklorike.

Nuk vonoi as seria e botimeve të tij, ku ndër më kryesoret mund të përmenden: “Balada dhe legjenda” (Vol. I, Prishtinë 1974), “Balada dhe legjenda” (Vol. II, Prishtinë 1977), “Kënga kreshnike” (Prishtinë 1974), “Kërkime folklorike” (Prishtinë 1981) dhe “Këngë dasme” (Prishtinë 1984), kjo e fundit e bashkëautorësuar me Anton Nikë Berishën. Në këto vepra dhe të tjera, ai paraqiti një fragment të pasurisë shpirtërore të popullit shqiptar, duke dokumentuar këngët, zakonet dhe ritet që jetojnë dhe zhvillohen në të gjitha trevat shqiptare. Kontributi i tij i padiskutueshëm dëshmoi lashtësinë dhe unitetin e etnokulturës popullore shqiptare, jo vetëm në Kosovë, por edhe më gjerë.

Instituti Albanologjik i Prishtinës, nën drejtimin e tij, krijoi një fizionomi të plotë dhe botoi 25 vëllime të korpusit të folklorit popullor shqiptar. Për një kohë të gjatë, ai drejtoi dhe shkroi artikuj të shumtë në revistën shkencore “Gjurmime Albanologjike” dhe mori pjesë në konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, duke dhënë ndihmesën e tij edhe në studimet folklorike ballkanike. Me kompetencë dhe nivel të lartë shkencor, Anton Çeta u bë një figurë e respektuar në botën e albanologjisë.

Vitet 1990 sollën ndryshime të mëdha për shqiptarët. Plaga e rëndë e hakmarrjes ishte përhapur gjerësisht, duke marrë jetë të pafajshme. Anton Çeta nuk mund të qëndronte indiferent ndaj kësaj tragjedie. Me iniciativën e tij, ai ndërmori një aksion historik për pajtimin e gjaqeve. Duke vlerësuar pasojat e rënda të hakmarrjes, e cila ushqehej nga qarqe të caktuara për të përçarë shqiptarët, ai u mobilizua me guxim dhe mençuri për ta eliminuar këtë fenomen shkatërrues.

Lëvizja fisnike e pajtimit filloi në shkurt të vitit 1990, në fshatin Lumbardhë të komunës së Deçanit. Ky ishte një moment historik, kur u fal gjaku i parë dhe u pajtuan dy familje, duke shpëtuar jetë njerëzish. Me përvojën e tij të thellë në normat kanunore dhe traditat fisnore të Kosovës, Çeta e vuri këtë njohuri në shërbim të një kauze madhore. Brenda një periudhe të shkurtër, në mbarë Kosovën u falën mbi 900 gjaqe. Emri i tij u bë sinonim i pajtimit dhe respektit në të gjitha trevat shqiptare.

Në ato vite të vështira, nëpër bjeshkët e Kosovës dhe në frontin e luftës, këndohej për të:

“Kur po vjen e bardha orë,

Me falë gjaqet në Kosovë,

Anton Çeta, i biri i shqipes,

Plak i bardhë si rrezja e dritës,

Zemra-zemrën lajmëron bjeshkën,

Prite, prite Anton Çetën,

Asht kallaj për me lujt çarkun,

Por ma zor për me fal gjakun,

Nderon kombin e kanunin,

Derë për derë kur çon flamurin,

Ban me folë gurin me gurin…”

Anton Çeta mbetet një thesar i pashtershëm i kulturës dhe dijes shqiptare. Ai shquhej për erudicionin dhe kulturën e tij të thellë në fushën e folkloristikës, duke qenë njohës i shkëlqyer i arritjeve folklorike tradicionale dhe bashkëkohore. Përmes veprës së tij, ai çeli shtigje të reja dhe avancoi mendimin shkencor folkloristik shqiptar, duke lënë një trashëgimi të pavdekshme për brezat që do të vijnë.

Kosova ishte përfshirë nga flakët e luftës. Era e barutit dhe krisma e pushkëve mbizotëronin kudo. Për kosovarët ishte bërë e qartë se pajtimi kombëtar ishte i domosdoshëm për t’i bërë ballë pushtuesit shovinist serb. Kështu, më 2 shkurt 1990, një grup studentësh nga qyteti i Pejës krijuan Këshillin e parë të Misionit të Pajtimit të gjaqeve, në krye të të cilit u vu Prof. Anton Çeta. Me zgjuarsinë, humanizmin, kulturën dhe vlerat e tij njerëzore, ai besonte se uniteti i popullit dhe bashkëjetesa paqësore ishin themeli i qytetërimit. Ai synonte të njihte nga afër shpirtin e njerëzve, bujarinë, mikpritjen, besën dhe gatishmërinë për të sakrifikuar për çështjen kombëtare.

Anton Çeta mbartte mbi supe një përvojë të pasur, gëzonte respekt dhe një emër të nderuar. Ai njihte mirë format dhe metodat e pajtimit. Pranë tij kishte ndihmën e bashkëpunëtorëve të tij të vyer si Mark Krasniqi, Fehmi Agani, Pajazit Nushi, Zekeria Cana e të tjerë, të cilët nuk kursyen asgjë për çështjen madhore të bashkimit kombëtar. Fjala dhe mendimi i tij ndërgjegjësonin kosovarët se duhej ndalur vëllavrasja, duhej urryer hasmëria dhe hakmarrja. Kosovarët e njohën Anton Çetën dhe e vlerësuan si burrë fisnik, atdhetar të flaktë dhe besnik të traditave popullore. Ata e dëgjonin me respekt, ulur këmbëkryq në logun e kuvendit ose në odat e burrave ku bëhej pajtimi.

Ai synonte që me fjalën e tij të urtë, të matur, të ëmbël dhe të zgjedhur, të prekte shpirtin e njerëzve. Shpesh përdorte sentencën popullore: “Me fal gjakun asht burrni, sepse trimi di me fal…”. Në shumë raste, tek kjo figurë madhore sintetizohej besimi i madh se: “Në qoftë se fal gjakun, ia fal vetëm Anton Çetës”.

Plaku legjendar ishte bërë tashmë figura më e spikatur në Kosovë e më gjerë. Misionar i palodhur i pajtimit, folklorist i shquar dhe deputet i Parlamentit të parë të Kosovës që nga viti 1990, emri i tij ishte ngritur në kult. E gjithë Kosova e njihte birin flokëthinjur dhe e priste me gëzim e zemër të hapur. Fjalët e tij kalonin gojë më gojë, nga familja në familje dhe nga fshati në fshat, duke dhënë efektin e duhur në forcimin e ndërgjegjes kombëtare. Këto përpjekje madhështore shtonin shpresën se jeta po ngadhënjente mbi vdekjen. Falë punës së tij të palodhur, brenda një kohe të shkurtër u falën rreth 1050 gjaqe, 500 plagosje dhe 600 grindje të rënda me premisë hakmarrjeje.

Veprën e tij e kanë vlerësuar gjithmonë. Prof. Anton Berisha shkruan: “Në punën e tij në terren, Anton Çeta njohu gatishmërinë për flijim, qoftë për nderin vetjak e të familjes, qoftë për katundin, për fisin, për atdheun. Njohu urinë e njerëzve dhe madhështinë e veprimit individual e kolektiv në raste të gëzueshme… por edhe në ato të dhimbshme e tragjike”. Dr. Nikollë Toma e vlerëson: “Mbeti i paharruar për faljen e gjaqeve, sepse shpëtoi qindra jetë njerëzish dhe ndikoi në evitimin e plagëve të rënda, të cilat pushtuesi serb me shumë zell i stimulonte”. Ndërsa studiuesi Agron Xhangolli thotë: “Diku prania e Anton Çetës, në një vend tjetër fjala e tij bindëse, në një tjetër një tregim popullor me temë pajtimin… ushtronin ndikime të pallogaritshme. Midis njerëzve që deri në ato momente shfaqnin armiqësi dhe kërkonin vdekje, shtrihej dora e pajtimit, e fjalës, e bashkimit në emër të idealit të lartë të pajtimit mbarëkombëtar”. Kurse T. Syla shkruan: “Anton Çeta, plaku i urtë i odave dhe kuvendeve të pajtimit, me vetmohim iu përkushtua zhdukjes së plagës shekullore të gjakmarrjes”.

Jeta e tij ishte e shkurtër. Zemra e tij pushoi më 4 nëntor 1995, në një kohë kur populli kosovar kishte më shumë se kurrë nevojë për të, për fjalën e tij të artë, për qëndrimin e tij fisnik dhe për mendimin e tij të vyer. Para trupit të tij, studiuesi i mirënjohur Sadri Fetiu do të theksonte: “Jemi tubuar për t’i bërë nderimet e fundit një burri të rrallë të Kosovës, një plaku të urtë të kombit shqiptar, i cili në ditët më të vështira u ngrit bashkë me rininë kosovare, që popullit të vet t’ia mjekonte plagët shekullore, që gjakun ta shndërronte në dritë, që urrejtjen ta kthente në dashuri…”.

Për heroin e pajtimit është shkruar shumë, por në mendjen e njerëzve do të mbeten të pashlyera fjalët e Prof. Engjëll Sedajt para varrit të tij në Prizren më 5 nëntor 1995:

“Fort i dashuri dhe i paharrueshëm ynë, Prof. Anton!

Lajmi për vdekjen tënde na ka gjetur me lot në faqe. Ti ke qenë i sëmurë dhe nuk e ke ditur, e unë po të tregoj se pikërisht të mërkurën më 1 nëntor 1995 në Zym kemi varrosur Anton Pashkun, profetin e heshtjes. Ti e ke njohur mirë Anton Pashkun dhe gjithë shkrimtarët shqiptarë… Ti ishe në odat e mëdha të Drenicës, në Malësinë e Gallakut, në Tuz e në Shkodër, në Prishtinë e në Tiranë. Ti shkove në Gjermani e në Amerikë për të lënë gjithkund amanetin e pajtimit dhe të bashkimit kombëtar, duke na mësuar se bashkimi arrihet me vepra të mira…”.

Veprën e tij e ka vlerësuar populli, Kosova dhe gjithë shqiptarët. Dhe sot, ai qëndron krenar në mes të qytetit të Klinës, i nderuar nga vëllezërit e një gjaku dhe nga gjithë kombi shqiptar. Prandaj zemra e popullit këndon:

“Kur thotë fjalën Antoni plak,

Lind pajtimi, s’ka më gjak.

Kur ngre zërin Anton Çeta,

Falet gjaku, zgjatet jeta…”.

Ai rron dhe do të rrojë në mendjen dhe zemrën e popullit të Kosovës martire, e cila, falë tij, sot gëzon bashkimin, vëllazërinë, lirinë dhe jetën.