Dorian Koçi: Liriku i mbramë i poezisë shqipe

Liriku i mbramë i poezisë shqipe

Nga Dorian Koçi

Poezia shqipe në mesin e viteve ‘60 filloi të përfaqësohej dhe nga një zë i veçantë që mbartte në vetvete konturimin e një talenti të madh. Frederik Reshpja , poeti i pazakonshëm në një kohë të pazakontë shfaqi që në fillim në origjinalitetin e lirikës së vet, tematikës dhe teknikës letrare përvijimin e një poeti të ri modern. Përqafimi i modernitetit ishte një sfidë më vete në letërsinë shqipe të atyre viteve. Në letërsinë shqipe mbizotëronin prej kohësh tezat zhdavoniste të lëvrimit të tematikave dhe  karaktereve, çka kishte sjellë në vetvete një tharje të vet thelbit të letërsisë edhe pse problemi i modernitetit në letërsinë shqipe ishte një problem i hershëm. Poezia shqipe që nga fillesat e veta kishte reflektuar si problematikë lidhjen me modernitetin dhe marrëdhënien  e saj  me  rrymat letrare moderne që lëvroheshin në Europë.

Në hapësirat europiane të poezisë ende nuk kishin dalë talente të spikatura që të mos reflektonin vetëm mikrokozmozin shqiptar por edhe universalitetin e dëshiruar të poezisë. Në vitet 60’ ky universalitet poetik vështirësohej edhe nga adaptimi si dogmë zyrtare i Realizmit Socialist , çka kish krijur edhe letërsinë zyrtare dhe shkrimtarët zyrtarë që përfaqësonin këtë letërsi. Reshpja dhe poezia e tij nuk do ti shpëtonin kësaj ligjësie por sëbashku me Kadarenë, Agollin e Arapin që e kishin filluar një 10 vjeçar më parë do të sillnin një modernitet përsa i përket letërsisë shqipe brenda aeralit kulturor shqiptar dhe në disa raste poezia e tyre do të radhitej përkrah vlerave universale.

Reshpja në trajtimin e së shkuarës mbetet origjinal kur trajton motive të të vjetra të lashtësisë së shqiptarëve sidomos kur përdor formën e vet origjinale poetike të vargëzimit të bardhë. Në poezinë “Natë arkeologësh” e shkuara vjen natyrshëm mes një imazhi poetik të një dite me shi. Aty shfaqen kalldërëmet iliriane si një dëshmi e një rrugëtimi të gjatë historik dhe buzëqeshja e një skulpture të zbuluar që Rreshpja e pagëzon me emrin Afërditë, hyjneshën e dashurisë.

Arkeologët

Stivosin ndër arka perënditë e fundit

Do perëndi të thyem , të lagun

Nën abazhur një Afërditë e bukur

U buzëqesh të gjithëve

Si një e njohun e largët , e dashun.

Historicizmi në veprën poetike të Reshpjes është i lidhur ngushtë me atdhedashurinë dhe motivin e Kosovës. Gjithsesi ai edhe në këtë drejtim duket se është inovator pasi arrin të bashkojë pjesë të ndryshme të historisë së shqiptarëve për të krijuar një mozaik kulturor e historik. Madje Reshpja përdor shpesh herë edhe në imazhe jo fort të njohura  por që tregojnë një elegancë dhe njohje historike të admirueshme për kohën. Kështu p.sh në poezinë “Të dëbuemit” kushtuar shpërnguljeve me dhunë të shqiptarëve të Kosovës nga vendi i tyre, ai bën së bashku pikëllimin e ikjes së kosovarëve nga vatrat e veta me trishtimin e mos gjetjes së asnjërit të njohu që i pret në Turqi përveçse koka e prerë dhe e varrosur e Ali Pashë Tepelenës nën një gur të ftohtë.

Qytetet turke ja ku po duken larg,

Askush sna pret atje,

Askush sna njeh atje

Veç nën një gur të ftohtë Ali Pashai fle.

Në poezinë tjetër ‘Testamenti i Skënderbeut”(1973), Reshpja shfaqet si një poet modern duke mos ia besuar kumtin e vet poetik vargut klasik tetërrokësh por vargjeve të bardha me imazhe universale e si ullinjtë, erërat e gruri. Heroi kombëtar i shqiptarëve më tepër se një hero luftarak përshkruhet si hero i përbotshëm , vdekja e të cilit shërben për të ricikluar jetën përmes grurit që do mbijë nga sytë e tij.

Ja dhe stapi im prej ulliri, mbilleni!

Mbi degët e tij mund të varni armët.

Duke vështruar kurmet e ullinjve,

Gjithmonë kam menduar që ata janë drurët e luftës

Ç’kisha ua dhashë.

Tani trupin tim ta zbrisni thellë në tokë

Që kur të vijë vjeshta nga sytë e mi të mbijë gruri.

Reshpja në dallim nga një pjesë e madhe e poetëve të viteve 60’ duket se nuk është i influencuar nga lirikët e mëdhenj rusë Esenin e Bllok. Ai krijon tipologjinë e lirikës së vet në letërsinë shqipe të mbështetur në traditën letrare të Shkodrës qytetit të cilit i detyrohet kulturialisht. Në vargjet e tij ndihet ndikim i Mjedës  e Migjenit në poezinë “Në këtë qytet” kushtuar Shkodrës. Gjithsesi Reshpja i tejkalon të dy kur përveçse historicitetit të Mjedës dhe pikëllimit të Migjenit i shton lirizmin e tij në vargjet.

Në këtë qytet që agoi mes zërit tim

Banon e dashura ime;

E dashura ime i ka sytë në ngjyrën e qiellit në momentin e perëndimit

Sikur sytë e saj kanë dalë nga ky moment

Nga ky moment i prerë prej shelgjeve që u ka rënë muzgu përsipër.

Poezia e Reshpjes përforcoi trendin e modernizmit në letërsinë shqipe. Duke shfrytëzuar përvojën më të mirë të qarkut letrar të Shkodrës, Reshpja përcolli me vargun e bardhë e të lirë imazhet e një bote që nën ankthin e modernitetit të shpejtë reflektonte dhe përdëllimin dhe zvarritjen patriakale të shoqërisë shqiptare të kohës. Pjesa e parë e krijimtarisë së tij gjatë viteve 1968-1990 edhe pse e mohuar pas dënimeve të tij duket se la gjurmë në aeralin kulturor të poezisë shqipe. E ashtuquajtura shkolla poetike e Lezhës me Preç Zogaj, Ndoc Gjetja, Rudolf Marku i detyrohet shumë si në formë e përmbajtje poezisë së Reshpjes duke dëshmuar edhe njëherë se një talent poetik nuk mund të ndërpritet por përmes artit të vet mund të gjallojë ende te pasardhësit. Reshpja nuk e ka gjetur ende vendin e duhur në historinë e letërsisë shqipe dhe besoj se si një nga zërat lirikë më të veçantë do duhet të studiohet e vlerësohet në përqasjet që bëhën sot për studimin e letërsisë shqipe.

KOPSHTI

Është kopshti ku kënga ime ka një statujë.

Luanët e thyer të fëminisë

Pinë ujë te pusi i vjetër,

Mbi zjarret e trëndafilave ngroh duart Saadiu

Shpesh nga mitet dalin satirët

Dhe hapin dyert e mbyllura të hijeve

Vështron shtigjet e natës jasemini

Dhe drita e bardhë i rrjedh nga gishtërinjtë.

Narçizi nxjerr supet nga gonxhet,

I pikëlluar nga magjia e vet

Hëna dhe zanat fshihen

Dhe vështrojnë pas gjethesh.

Është kopshti ku kam një statujë

Bërë prej ngjyrash e gjethesh,

Ndiej në ballë daltat e pranverës

Që, nga bari, sytë e mi gdhend.

PËRDITË IKIN STINËT

Fluturuan tri rosa në qiell,

Shpirtra të pyjeve të harruar,

Tingulli i këmbanës, si gjëmim hane

Këndoj rekuiemin e yjeve të rrëzuar.

Një vetëtimë e plagosur ra diku,

Si shpata e një klithme,

Mbi tokën e lodhur prej qiejve

Verbuar nga bronxi i shirave.

Fluturuan tri rosa në qiell,

Tri re dhe tri erëra.

O ju, shpirtrat e pyjeve,

Mbështjellur me dimrin e dhembjes.

Ç’të bëj në këtë peisazh?

Shpjermëni tek lumi që vdiq,

Në se kufomën e tij s’e kanë shpënë,

Erërat në qiell.

O Zot! Nga ç’qiell ra tërë kjo dhembje,

Që hënëzoi këtë dimër?

Përditë ikin shpirtrat e botës,

Përditë fluturojnë stinët.

VJESHTË 1990

Qan dreri në korie dhe lotët bëhen shi;

Trishtohet era mbi shkëmb

Nuk ka më gjethe të gjelbra. Po bien,

Ëndërrat e pyjeve një nga një.

Ikin zogjtë nga shkretimi i drurëve;,

Lamtumirë, o pyje të Ballkanit!

Veç nën një ferrë kaltëron ende

Vjollca e fundit e këngës së bilbilit.

Ardhtë një vjeshtë pa shtegtim zogjsh!

Ardhtë një Zot, vëntë dorë mbi stinët!

POEZIA

Në atë shteg ku kaloj unë e ka kasollen vjeshta

Bile të gjitha stinët janë fqinjë.

Një beng, si stradivarius,

Më mëson mua folklorin e zogjve.

Kasolle prej hëne! Nën qiellin tërë shi

Pikë-pikë mbi çatinë e kaltër

Trishtimi i djalërisë…

Mbeti tek xhami i plasur i dritares sate

Vështrimi im i thyer.

Unë vetëm u bëj nga një vizitë stinëve, o njerëz,

Kurse zemrën e kam tek ju.

VINJETË

Një shelg i vetmuar, mbuluar me dimër

Braktisur nga zogjtë dhe gjethet:

Era, si ketër, kërcen mbi drurin

Me boçen e shiut ndër dhëmbë.

Netët e lumtura, si zilka

Tringëllijnë në degët e kujtesës…

Vizatihen në sfond të vetëtimave

Hënëzat që hëngrën dhentë e vjeshtës.

Rënë nga xhami i thyer i qiellit

Kristal’ i akullt yllëzon netëve

Dhe mbi pastelet e borës mardhet

Shelgu i trishtuar, fatkeq si Serembe.

ËSHTË NJË ZOG…

Është një zog që vajton dit’e natë

Fshehur tek shtëpia e gjetheve.

Si na erdhi kjo stinë me emrin harrim!

Si na erdhi kjo stinë me emrin dimër!

U shuan yjet në pëllëmbët e mia

Dhe sytë e tu u bënë dimër.

E kam ditur ç’braktisje më pret,

Motit ky zog ma ka thënë.

Do të bëhem vjeshtë dhe do të shkoj

Të vdes tek shtëpia e gjetheve.

Shtëpia e gjetheve kyçur me hënë.

O zot! Nuk kam as ku të vdes…

AKUAREL

Shkallë-shkallë nëpër muzg ylli ngjitet në heshtje

Me sytë plot lotë.

Trëndafili çeli në kopsht, mu si një psherëtimë.

Zëra të largët vijnë e vdesin te kjo erë.

Zemra ime, si më harrove kështu?