Kulturë
Ziko Kapurani: Vargmali i një romani
E diele, 24.07.2022, 05:51 PM
VARGMALI I NJE ROMANI
(Shënime
për romanin “Kali i shalës” i shkrimtarit Theodhoraq CIKO)
Nga
Ziko KAPURANI
Ishte vargmali i
një jete ku nuk mungonte asgjë.
Atje ngriheshin të
gjitha: zgjime e muzgje me zëra burrash e bëlbëzime fëmijësh, natyrë e blertë
shtuar me bukuri nazike vashash, me shtegëtime resh, zogjsh e vllehësh, maja
nga mund të puthje buzët e Hënës. Se si dhe ato, erdhi një ditë vjeshte, t’i
përkasin nostalgjisë.
Jeta vllahe ngrin,
si në një përrallë. Atje nis dhe romani i shkrimtarit vllah Theodhoraq Ciko. Si
mal i minosur, libri ka së toku dramat rrënuese dhe pikat e larta gjeometrike
të patundura (referuese), rreth të cilave orientohet një alpinist (studiues)
për të hedhur këmbën (penën) e tij. Nga gjithë ato lëndina të ngarkuara me lule
e të papritura, nga blegërima tufash të bardha e vikama baladash, nga gjithë
ato shira mbi supet e tyre, unë zgjodha kulmet për t’i pagëzuar.
a)-Romani “Kali i
Shalës”, ashtu siç e ka quajtur autori, është një dialog me një kalë,
një bashkëbisedim i panjohur deri sot, paçka se është zhvilluar më shumë se
gjysmë shekulli më parë. Dialogu nuk është i zakonshëm. Ai ngre dhimbjen e
njeriut të zbritur nga kali në mënyrë banditeske. Një pritë rebelësh të
errësirës i presin rrugën. Nuk i kërkojnë shumë: pronën e jetës së tij, vetë
jetën.
Pikërisht kjo
pritë shkatërruese, një nga goditjet më të mëdha të diktaturës së kuqe dhënë
popullit shqiptar, me të cilën nisi tmerret gjysëm shekullore, u shkrua së
prapthi nga çensura mbi penën. Tregimi dhe përshkrimi te kjo vepër epike janë
harmonizuar. Për të ndërtuar karakteret e figurave kryesore, operohet me kujdes
me gjuhën e një komuniteti plot halle, që di të vuajë, por nuk di të
vrasë: ka lindur për të mbijetuar mes punës që jep fryt dhe dinjitet.
Hapësira dhe koha
janë të shkrira në një, si në mendësinë mitike legjendare. Mali këtu është i
hymnizuar, madje e ndjen se është perëndi. A nuk ishte një domosdoshmëri të
thuhej e vërteta? Thuhet dhe madje thuhet shumë saktë nga një penë vllahe e
kolauduar mirë. Jeta shtegtare merr pamjen e Kapedanit të stanit, i
cili, në këtë hapësirë të mjegullt në një udhëkryq pa një shënjë drejtimi,
shkund çibukun në pëllëmbë të dorës për ta rimbushur. E mbush dhe e rimbush
duke tymosur në heshtje kurthet, intrigat, të cilat venë në mëdyshje nderin e
tij. Sikur kjo të ishte pak, i shtohet dhe dialogu me kalin që nuk mund ta hipë
më, që e heq për dore si krenari e një të shkuare të largët, të humbur. Ai tani
është një hidalgo, nuk i ka më hije këmba në yzengji. Duket se tok me
Kapedanin, autori nuk mund ta heqë nga mendja atë të shkuar të blertë, atë
dialog ngjethës që i dikton një shpirt i plagosur për vdekje. Para nesh hapen
përmasat e një drame prekëse, që shpesh merr klithmat e tragjedisë së
pashkruar, mjaft tronditëse. Eshtë një dëbim nga jeta. Dëbim monstruoz, vrasës.
Dëbim i verbër ku dielli vonoi shumë. Ndërsa djemtë matnin me njëri tjetrin
forcën, ndërsa deshinjtë e shkuar në hej rridhnin shijën e kripur mbi prush,
ndërsa vashëzat vllahe matnin bukurinë në një pasarelë në sallonet e çaireve të
virgjëra, ndërsa matnin tjerrjen e fillit të leshtë mbi furkat e qëndisura,
vijnë kanibalët e kuq dhe u këputin jetën.
Romanin e përshkon
metafora befasuese.
b) “Nderi i
përfolur”. Përgojohet Kapedan Toli, emri i të cilit lidhet me krenarinë
vllahe, me zgjuarsinë, me burrërinë, me nderin. Ai preket atje ku jeta e stanit
ka pikën e saj më të vyer. Një kalli bari nga buzët e botës, i kalon për t’i
ngelur në grykë. Nuk mund ta gëlltitë dhe as ta nxjerrë jashtë. Në kurriz të
tij thurret një intrigë përdhunimi. Këtu romani merr nota të veçanta gozhduese.
Ky burrë i njohur
ndër burrat, ky reliev i ashpër mali, vjen e kthehet në një kokulje, që nuk ka
më dëshirë të jetojë. Dhe nuk zgjedh rrugën e qenit të goditur, i cili me
angullime fshihet pas një shkurreje pak më tej për të lëpirë plagën. Mandej,
kur i vjen çasti delikat, çast ku ai mund të hakmerret me intrigën, bën të
kundërtën. Mbyll përgojimin në një mënyrë tragjike, që predikon pendimin tek
intrigantët.
c) “Akuza”.
Një jetë e ndërtuar me zemër e krahë, një zë i lirë që kumbon nëpër qiell e
shtigje baladash, një shtëgtim ndërshekullor me shi e mjegull nëpër grindjet e
vjeshtës, por dhe nëpër rreze e lëndina maji, pritet në mes.
Vllehët, këta
nikoqirë të mëdhenj të pronës e të fjalës, këta ndërtues veprash e shtetesh në
Ballkan e më tej, akuzohen për shfrytëzues. Pika të kuqve! Nga fluturimi mbi
kuaj me shalë, nga çelnikë e gurë stralli, nga zotërinj të nderuar nëpër maja
malesh e oda ballkanike, ata u gjendën më këmbë në shokë të vegjël, që kalonin
pa u vënë re. U kthyen në hije. Akuza e tyre merr forma nga më të ndryshmet,
herë duke kundërshtuar, herë duke heshtur dhe herë duke puthur atë dorë,
që nuk mund ta kafshonin. Igrasia dhe graham e fëlliqur e qelive dhe frymës
qelbashe, kanceroze komuniste, grin dhe përtyp vazhdimisht kockat e tyre.
d) “Vllehët”.
“Rëmënët”. Ata janë personazhet tipike të romanit. Janë një majë tjetër e kapur
me njohje të vërtetë të monopateve vllahe nga autori. Paçka se në pamje të
gurtë, ata janë të lexueshëm, të mirë, të dialogut, vetë mençuria e dhimbja.
Padyshim që Toli Kapedani të bëhet mik, por edhe Janulla e bukur nuk të ndahet
me bukurinë gjarpërore. Të ngjitet aq sa dhe të shtyhet. Ndërsa Loni katrigari,
qeni dembel i stanit, tek i cili, e bredhura shkolluese ka ndikuar për keq, të
bën t’i pështysh të lehurat e së keqes. Në të kundërt, te poeti popullor Xhimo,
mëshirohet më së miri talenti vllah. Ai është një figurë karakteristike, i
cili, me vargjet e tij, kap që në ajër çdo lëvizje vetulle të stanit. Tepër
domethënës fundi i tij krijues. Qyshsa jeta vllahe goditet brinjë më brinjë
e mbetet në rrugë e papërkrahur, ai hesht. Edhe këngët plagosen.
e) “Pena Ciko”.
Ndoshta këtë emërtim duhej ta vija në rreshtin e parë. Kjo, nuk është një penë
kalimtare në jetën vllahe, ashtu siç kanë bërë shumë të tjerë për ta
anashkaluar atë. Th.Cikoja ka shtegëtuar me stanet vllahe i ngjitur pas
shigunës palë-palë të gjyshes, ose mbi vithe të mushkës, apo në mes të hararëve
të karvanit, apo pas hapit të bardhë të gjyshit nëpër shtigje. Duke qënë një
vllah i thekur për rrënjët e tij, temë shumë e preferuar e të njëjtit, e
përshkruan këtë jetë ashtu siç mund ta përshkruajë vetëm ai. Tepër origjinal.
Kuptimplotë. Jo vetëm vllehët, por të gjithë ballkanasit e më tej, duhet të
njihen me këtë roman interesant ku rrjedh një jetë e çuditshme. E vrullshme si
një përrua malor. Libri i Cikos të sjell para syve një stan të vërtetë vllah,
ku nuk mungon gjalpi i mikpritjes, nuk mungon fjala e befasuar që të mban
frymën. Romani “Kali i Shalës”, ka trokun e tij në revanin mjeshtëror të
letërsisë së mirëfilltë shqiptare.