Qazim Shehu: Sprovë lirike-dramatike dhe filozofike

ROMANI  I  AGRON KOSTËS,  SPROVË LIRIKE-DRAMATIKE DHE FILOZOFIKE

Nga Qazim SHEHU

Leximi i një romani  të mirë, gjithnjë është një kënaqësi e veçantë jo për ngjarjet që trajton, por për mënyrën e të shkruarit dhe qasjen që i bën realitetit.Kjo ndodh  me ato vepra narrative që ngjarjen e marrin si shkas dhe pastaj e  vendosin si nukël, prej nga ajo duhet të amortizojë ndërtimin e fatit të padrejtë, i cili reflektohet në botën e njeriut.

Lexuesi vihet në dilemë, është ngjarja që shtyn njeriun  apo njeriu e krijoi ngjarjen,  enkas për të sprovuar veten e tij dhe për t`i dhënë  kuptim jetës.Në të vërtetë, jeta është e bukur   atëherë kur  ndihesh skaj  hireve të saj, ndërsa ajo  shpesh  bëhet dramatike dhe  e zymtë,  kur përpiqesh të futesh në thelbin e saj  dhe veçmas kur kërkon prej saj maksimumin dhe kuptimin dinjitoz të personalitetit njerëzor.Dhe, në këtë kuptim, në këtë rendje të përditshme, përmes të zakonshmes, mbetesh, Pothuajse Njeri,  sepse njeriu asnjëherë nuk realizohet plotësisht,  kur e shikon sesi ndodhet përditë në luftë me shëmtitë e jetës, me hallet, brengat,  nevojat, dilemat dhe moskuptimet.Ai gjithnjë e ndërton imazhin e tij drejt plotësisë dhe po aq vijon të heqë prej këtij imazhi copëra të thyera,  duke krijuar kështu gërmadhën e kuptimit, përmes realizmit dhe delirit.

Vepra e Agronit është një roman modern, shkruar me një intuitë dhe vetëdije të kthjellët gjuhësore dhe me një narrativë të rrjedhshme, të kompletuar në rrëfimtarinë  e shprehjes.Është një roman që realizohet si një rrugëim i njeriut drejt përsosmërisë së qenies, në një botë që afron pak, pavarësisht nga dëshirat, në një botë sa të bukur,  aq kontraverse dhe me të papritura që bien ndesh me perceptimin që ka një individ në rritje dhe me dëshirën për ta njohur atë dhe për t`i marrë asaj më të mundshmen.Dhe në këtë rrugëtim njeriu mbetet sërish Pothuajse Njeri, sepse e shikon se sa gjëra humbasin rrugës ose nuk gjenden dhe shkasin,  edhe kur gjenden.Kjo është loja e trillit të fatit, të kohës, të moskuptimit dhe të informimit të gabuar, e gjitha kjo një sfidë e përhershme, rrethuar me mjegull,  duke iu larguar konkretësisë së kuptimit,

Jo më kot,  personazhi kryesor quhet Mjergulloshi,  i cili mëton që ta harrojë emrin e tij të vërtetë dhe  ta  kthejë atë në një cilësor të figurshëm, pikërisht prej  asaj atmosfere të zymtë që e rrethon.

E zymtë mbetet atmosfera prej një realiteti banal  dhe të kontaminuar,  një mjedisi paragjykues dhe të ethshëm,  për ta vendosur paragjykimin si të drejtë të përcaktuar,  se ashtu  ndoshta është, e zymtë mbetet gendja, anthi, dashuria dhe  dyshimi ndaj saj, indiferenca mbetet po kështu gri dhe e plasuar në  dridhje të lehta e herë -herë  të implikuara në një kryengritje apo rebelim të beftë,  që vjen nga mendimi.

Me një stil disi kafkian, ku duket sikur s`ndodh asgjë dhe personazhet mbërthehen në lojën e absurdit, autori mbërrin gjithnjë  te  mundësia që t`ia zbulojë perden banales dhe ta tregojë atë ashtu siç është.

Qartësisht i vetëdijshëm për  rolin dhe misionin që ka njeriu në jetë,  që të arijë kptimin  dhe të kuptuarit të saj, autori na tregon se kjo nuk është as e lehtë as e paarritshme dhe këu fillon drama dhe shkëndijon mundësia për të përsiatur rreth saj.Shohi m sesi ky rol integrohet në dëshira, por mpihet dhe çaktiviohet  nga pamundësia dhe goditja që jep fati,  por edhe një shoqëri që kërruset nën peshën e indiferencës dhe mosrealizimit të saj,  si dhe të energjive të pakta  kriuese.Hapësira e kufizuar e saj nuk është një mjedis gjeografik, po një mjedis  i konceptuar, shenjuar në lodhejn e saj të përhershme dhe të indoktrinuar nga sa e sa mendësi politike, ideologjike, morale dhe kulturore, të gjitha së bashku,  të përcaktuara si sëmundje  që  paraqiten si rregullsi dhe viruse të pranueshme.

Në  qendër të romanit është jeta e një shkrimtari, marrëdhëniet e tij me babanë, nënën, vëllanë e vogël,  vajzën që ka dashur, gruan, flirtet etj.Këto marrëdhënie  jepen sa konkrete  aq edhe të vagëllta, sa të dukshme aq edhe të padukshme e,  përmes tyre,  përvijohet qyteti, trotuaret, restorantet, takimet me kritikun letrar Thimaqi, leximet e mosleximet, fati i librit, fati i krijimtarisë.

Gjithçka jepet përmes  frymës  dhe trandeshencës, ftillohet e mbartet në njëkohësi e gjithëkohësi, përmes  bartjes së mendimit dhe të ndjenjës, herë me një atmosf erë të përzishme e herë pak më të zbutur.Shkrimtari është i prirur pozitivisht  të zbulojë drama të  shoqërisë, lëvizje e lëkundje të saj, të krijojë gjithnjë një atikorp moral dhe estetik ndaj sëmundjeve sociale, por ai është aq i ndjeshëm dhe aq i përkushtuar në këtë, sa nuk mundet,  veçse ajo që mbetet është zëri i protestës,  përmes së mirës që afirmohet vetiu.

Një narrativë e trillit dhe e elementit fantast përshkon romanin e Agron Kostës, duke na sjellë forcën e imazhit që ngulitet tek individi dhe bëhet kështu frymë e përmes tejmbartjes e përcjell atë poetikisht me lirizëm,  dhe dramatikisht.

Si një lajtmotiv vjen gjithnjë vëllai  i vogël i protagonistit,  duke sjellë vijimësisht mësime e sentenca, ai mbartet përmes hijes së tij jo vetëm në kujtesë, por përmes prozopopesë(animizimi i të vdekurit)ngjan se ai është gjithmonë aty pranë të gjallit dhe këshillon;po kështu hija e Lenës, imazhi i saj, e vërtit vazhdimisht,  sa herë i duhet protagonistit të takojë një grua, apo të mendojë për të.

Aluzionet, imazhet, monologu i brendshëm, dialogjet e shkurtra me një frymë ankthi dhe  mjaft  intesivë,  e kanë ndihmuar shkrimtarin  të depërtojë te të fshehtat e subkoshiencës dhe dëshmojnë për shkathtësinë e stilit të autorit.Të gjitha këto teknika  të procedimit artistik vijnë në prozën e tij moderne dhe postmoderne, natyrshëm dhe e ndërtojnë fjalën rrëfimtare me një këndellje të posaçme leximore.

Duke e lexuar romanin,  gjithçka mbetet e qartë, por ajo çfarë sjell mendimin se  duhet të dëpërtosh në shtresat kuptimore të prozës së tij,  është  zbulimi i të fshehtave, i atyre mendimeve dhe dëshirave të turbullta,  që e shtyjnë individin të mbetet peng i tyre.Dhe këto i ka çdo njeri, veçanërisht një shkrimtar.

Nuk kemi në këtë roman ngjarje  me intriga as kthesa të papritura, rrëfimi është i shtruar dhe operohet me elementë të së zakonshmes, por kemi një ligjërim të lirë, autentik, përsiatje e konkludime që vijnë nga  konstatime  të çastit ose  si rrjedhim i përvojës, për të nxjerrë mësime të caktuara, që janë po aq, rezultat i përvojës .Ndaj shpesh në gjuhën e rrëfimit vijnë  sentenca dhe  shprehje të caktuara  me valencë të fortë, që përvijohen  me natyrën e prozës së autorit, konceptimin e lëndës jetësore dhe integrimin e saj në një rrafsh të caktuar të perceptimit artistik dhe të operimit me mjete moderne të të shprehurit.

Asnjanësia autoriale në paraqitjen e jetës siguron një objektivitet  të kënaqshëm të besimit të lexuesit se kështu vërtet  ndodh, gjë që shihet si një arritje artistike e romanit dhe përmbushje e vlerave  të kënaqshme letrare të tij.

Identifikimi i të fshehtave të shpirtit njerëzor si rrjedha të përcaktuara,  bëhet me dorën e një mjeshtri të analizës, ku fjala e natyrshme, e rrjedhshme dhe konkludive,  asnjëherë nuk vihet në dëm apo teprim, që ta sfumojë episodin apo çastin.

Romani “Pothuajse Njeri” është një vepër e prozës realiste dhe me mjaft shtresëzime alegorike- simbolike, ku realizmi,  sa paraqitet në vizatimin e kohës dhe të ambienteve, të psikologjisë së personazheve,  aq edhe “tërhiqet”para shfrimeve ndiesore të protagonistit apo  kodeve të veçanta autoriale,  në të cilat vendosen ato.Larmia e mendimeve, mbulohet  jo rrallë me një vello të zymtë, prandaj zotërimi i tekstit dhe depërtimi në mesazhet që përcjell, kërkon një përqëndrim  të zellshëm në leximin e romanit, ku ngjarjet nuk vijnë  si nevojë për të plotësuar e ngopur këshërinë ndaj tyre, por si plazma që  jetësojnë dhe u japin forcë ideve, gjendjeve të fuqishme lirike -dramatike  dhe universalizimit si filozofi.

Edhe pse shkrimtari, si çdo prozator serioz, është munduar të qëndrojë  jashtë ose disi larg personazhit të tij, nuk është vështirë të kuptohet se  protagonisti  kryesor është një alter ego e tij, ai është sa konkret aq edhe konvencional, duke shenjuar intelektualin e kohës sonë,  që shpesh bëhet  viktimë e një realiteti surreal, absurd  dhe kontravers.

Atij  i duhet që tërë jetën të gjejë kuptimin  e asaj që kërkon në më të mirën, më të bukurën, por që shpesh  realiteti i kursen ato dhe servir me shumicë,  banalen dhe boshësinë e kuptimeve;ndaj edhe romani nuk ka një mbyllje klasike, as një subjekt që respekton të gjithë  elemntët  tradicionalë,  që montohen përpikmërisht;jo, romani mbyllet me mesazhin se loja absurde e jetës me njeriun, vazhdon duelin e saj të heshtur e të fshehtë pafundësisht, një zgjidhje ideore e mençur nga autori.

Si kompozimi i linjave të pakta, proza e tij   të tërheq me ndërhyrjet dhe mbushjen e këtyre linjave,  përmes  narrativës përshkruese të ndjenjës dhe të mendimit, madje,  këto linja rimerren dhe  përforcojnë këtë frymë në një kontekst të ri.Romani vjen në strukturë  të ngjeshur, duke aktivizuar dhe ripërçuar vijimësisht një frymë  filozofike dhe konceptuale, natyrisht, pa e tepëruar këtë dhe duke i lënë gjithnjë vend episodit dhe   detajeve të ndryshme jetësore, si dhe marrëdhënieve të ndryshme midis personazheve.

Libri i Agron Kostës është ndërtuar mbi një lëndë që ai e njeh mirë, që dëshmon përvojë dhe kulturë autoriale, erudicion kulturor, zotërim të teknikës rrëfimtare dhe ruajtjes së sensit të masës në rrëfim, edhe pse   tipologjia e këtij romani është mjaft e vështirë në të shkruar.

Qartësia në të shkruar, harmonizimi i linjave  dhe përcjellja e ankthit ekzistencial,  janë disa nga tiparet përmbajtësore të veprës, ashtu siç mund të thuhet pa drojë  për fluksin e reflekseve meditative që nuk mungojnë dhe sigurojnë kënaqësi në lexim,   për ata individë që janë të prirur drejt një  proze  që të fton në mendim e përjetim përmes mendimit.

Romani i Agron Kostës ka një stil të rrjedhshëm, një frazë të kulturuar, të ngjeshur dhe elokuente;ky stil,  në aspektin e vlerësimit, shpërfaq dhe transmeton ndjenja të fuqishme, mendime që nuk stakohe n kurrë,  nga forca e një energjie të brendshme të dashurisë për jetën;por edhe një zgjedhje të fjalës, përvijim të kujdesshëm të formës së saj,  që fjala të gdhendet e të dallohet për shijen që injekton në qelizën rrëfimtare.Si roman në motive shtytëse,  në kërkim të identitetit  dhe gjetjes së vetvetes në një kohë traumatike që të gënjen me petkun e qetësisë së saj të rreme, ai i plotëson të gjitha kushtet shtjelluese dhe leximore,  për t`u quajtur  filozofik, lirik, dramatik;një testament i gjallë i shpirtit njerëzor që kërkon vijimësisht nevojë për përtëritje dhe ndarje nga e keqja, dhe kapërcimin e mundshëm të saj.