Udhëpërshkrim
Hasan Hasanramaj: Peja, 6 herë u bë shkrumb e hi nga dora e pushtuesve
E diele, 23.01.2022, 07:00 PM
Qyteti i Pejës që nga vitit 1851 e deri 1999
Gjashtë herë u bë
shkrumb e hi nga dora e pushtuesve
shekullorë
Nga
Hasan Hasanramaj
Qytete
dhe fshatrat e Rrafshi i Dukagjinit paraqesin një burim të begatshëm të
trashëgimisë materiale dhe shpirtërore të periudhave të ndryshme historike, të
cilat veçohen për nga vlerat, cilësitë, karakteristikat me rëndësi të madhe.
Zbulimet arkeologjike në arealin e tyre tregojnë se në këtë hapësirë është i
pranishëm procesi i organizuar i jetës urbane qysh nga kohërat më të hershme. Është interesant të
përcillet ndërrimi i influencave të ndryshme të etnokulturave në vendbanimeve
të Rrafshit të Dukagjinit prej godinave dardane, romake, bizantine, sllave dhe
turko-orientale. Kështu me të gjitha vlerat kulturore popullore shqiptare si
arkitektura, skulptura, doket dhe zakonet e trashëguara nga koha antike e Bizantit dhe në mesjetë nga
osmanët, kohë pas kohe u plotësuan me ndërtime të reja. Ardhja e turqve në Rrafshin e Dukagjinit dhe Kosovë me vete e solli një influencë shumë të fortë
të kulturës osmane-islame në jetën shpirtërore dhe në kulturën materiale të
kësaj treve. Nga dora e pushtuesve
shekullorë barbarë numri i objekteve të trashëgimisë kulturore që u
shkatërruara është i madh, gjë që në
këtë kontekst nënkuptohen përmasat e humbjeve të mëdha të objekteve të
trashëgimisë kulturore-historike të trashëguara nga e kaluara në qytetet dhe
fshatrat e Rrafshit të Dukagjinit. Gjatë kësaj kohe duhet veçua qytetin
historik të Pejës i cili i ka takuar
trevës së të Rrafshit të Dukagjinit i
cili ishte nën vasalitetin e Turqisë. Të gjitha këto lëshime shteti turk i
kishte bërë në mënyrë që te sigurojë Rrafshin e Dukagjinit për vete, që në
prapavijë të sigurojë paqe mu në kohën kur bënte ofensivat e mëdha kundër
Serbisë e Hungarisë. Derisa ishin besnikë të sulltanit dukagjinasit i zgjeruan
pronat e tyre. Duke u bazuar në shënimet e Sellnames Vilajeti i Kosovës është formuar në
vitin 1463, në kohën kur turqit e
pushtojnë qytetin historik të Rrafshit të Dukagjinit. Dukagjinasit në këtë kohë
detyrohen të heqin dorë nga aleanca me Turqinë, kur Skënderbeu i shkoi në
ndihmë mbretit të Napolit, Ferdinandit. Që nga kjo kohë e deri në fund të jetës
së vet Lekë Dukagjini bëhet miku dhe
bashkëpunëtori më i ngushtë i të madhit Skënderbe. Pra, në dritën e këtyre
ngjarjeve rreth viteve 1462/63 pushtohet edhe Rrafshi i Dukagjinit nga Sulltan
Mehmeti II. Pas pushtimit të qytetit të
rezistencës së madhe shqiptare Shkodrës në vitin 1479 dhe formimit të sanxhakut
të këtij qyteti iu bashkuan edhe disa territore të Rrafshit të Dukagjinit. Në
këtë kohë qyteti i Pejës me rrethinë, në
vitin 1485, ishte pjesë e Sanxhakut të Shkodrës, i cili numëronte tridhjetë e
tri familje myslimane në gjashtë lagje dhe njëqind e katër familje krishtere.
Gjatë viteve 1490/91 Sanxhaku i Rrafshit të Dukagjinit ishte mjaft i kufizuar,
e kjo do të thotë së në kuadrin e tij nuk ishte asnjë vilajet, kurse në kuadër
të Sanxhakut të Shkodrës ishin vilajetet: Shkodra, Plava,Peja, Juniku, Deçani,
Rugova. Sipas shënimeve të vitit 1528, këtu përmendet edhe Bali Beu i sanxhakut
të Rrafshit të Dukagjinit, i cili selinë e ka pasur në qytetin e Pejës, atë kohë është quajtur “Begu i Pejës”. E
kundërta e këtyre shënimeve janë defterët turq të vitit 1528 - ku thuhet se
qyteti kulturor-historik i Pejës ishte në kuadër të Sanxhakut të Shkodrës, e
vetë Peja njihet si qytet me emrin “IPEK” e cila në këtë periudhë ishte pronë e
sanxhak-beut me të ardhura që kapin shumën
tridhjetë e një mijë e treqind e gjashtëdhjetë e tetë akçe. Gjatë
shekullit XVIII- XIX qyteti i Pejës ishte qendër e Sanxhakut të Rrafshit të
Dukagjinit. “Të flasësh për qytetet historik të Rrafshit të Dukagjinit, e
sidomos të Pejës i cili ishte një ndër qendrat më të njohura shqiptare qe
njihen me lashtësinë e tyre, me pozitën gjeografike, me klimën që e ka, e
kushtëzojnë zhvillimin e hovshëm kulturor dhe ekonomik të Rrafshit të
Dukagjinit. Të gjitha periudha historike mirë flasin se sidomos qyteti i Pejës dhe Prizrenit kanë qenë
vendbanimi më të qytetëruar dhe qendër e civilizimit që daton nga kohërat e
hershme. Në bazë të materialeve të zbuluara arkeologjike si fabula, unaza,
qafore, gjilpëra, pafta prej agjenti, shtiza, shpata, thika, enë, monedha,
helmeta prej bronzit e tjera. Gjatë gërmimeve arkeologjike në Banjë të Pejës në
dy varreza, janë gjetur gjëra të argjendta dhe të qelibarit. Nga kjo mund të konstatohet
së këtu ka ekzistuar një qendër tregtare, ku ishte edhe banja shëruese, ku
kalonin pushimet tregtarët e mëdhenj nga Peja dhe vende të tjera. Gjithashtu në
një zbulim arkeologjik që u bë në lindje të qytetit të Pejës në varrezat e
qytetareve të përkatësisë islame dhe katolike të cilat populli i quan varrezat
latine të kohës antike. Gjatë punimeve në lokalitetin antik në qytetin e Pejës
së lashtë, pos fragmenteve të qeramikës, tullave, të hollave, mureve u gjeten
edhe gur me vlera të mëdha arkeologjike.
Sipas shënimeve të vitit 1582 në
qytetin e Pejës ushtroheshin pesëdhjetë e gjashtë zeje, a zejtaret dhe tregtaret ishin shtresa
kryesore e qytetareve e cila përfshinte dyzet e tre për qind të popullsisë së qytetit. Qyteti i
Pejës në vitin 1838 kishte dy mijë e
katërqind shtëpi, prej tyre dy mijë e dyqind e pesëdhjetë myslimanë, njëqind e
tridhjetë ortodoksë, njëzet katolikë me dymbëdhjetë mijë banorë dhe nëntëqind e
gjashtëdhjetë dyqane. Qyteti i Pejës që
nga vitit 1851 e deri 1999 gjashtë herë u bë shkrumb e hi nga dora e pushtuesve shekullorë. Edhe përkundër
këtyre pasojave të rënda në periudhën e pasluftës Instituti për Mbrojtjen e
Monumenteve kulturore-historike të Pejës bënë
dhe po bëjnë punë të mëdha në
regjistrimin, mirëmbajtjen, ruajtjen, restaurimin, inventarizimin e kullave, shtëpive të banimit, xhamive, kishave shqiptare, mullinjve, mejtepeve,
hambarëve, varrezave,
kalasë, Çarshi-xhamisë e shumë objekteve
të tjera me rendësi historike dhe kulturore
në këtë pjesë të Rrafshit të Dukagjinit.