Editorial » Sidheri
Elvi Sidheri: Dy Pjetër Bogdanët e mesjetës së arbërorëve dhe bullgarëve
E shtune, 31.10.2020, 08:15 PM
Dy Pjetër Bogdanët e mesjetës së arbërorëve dhe bullgarëve
Nga Elvi
Sidheri
Figura e Pjetër Bogdanit tashmë është e shtjelluar, vlerësuar, studiuar dhe
hulumtuar gjerësisht në letërsinë dhe historiografinë shqiptare, duke i dhënë
këtij kolosi gjenial të paepur të mendimit, shkrimit, fesë dhe kryeneçësisë
shqiptare, vendin e merituar në panteonin e viganëve të kombit dhe gjuhës tonë.
Ndërkaq, ajo që pakkush di është se thuajse paralelisht, në Bullgarinë
mesjetare, njëlloj të pllakosur nga zgjedha osmane, pati jetuar, vepruar,
shkruar, shërbyer Hyun dhe ngritur krye ndaj pushtuesit turk, një tjetër
personazh i shquar me të njëjtin emër dhe mbiemër, pikërisht Petar Bogdan
(Bakshev).
Do të ishte pikërisht kjo e ashtuquajtur “rastësi” që prej kohësh më nxiste
të mësoja më tepër për këtë njeri, i cili njëherësh me Pjetër Bogdanin
shqiptar, pati përshkuar një trajektore jetësore të ngjashme në mënyrë të
pabesueshme me autorin e Çetës së Pofetëve dhe njeriun që i ngriti shqiptarët
kundër turqve, duke u ndalur veç nga rrethanat në këtë sipërmarrje heroike.
Kush është Petar Bogdan (Bakshev) i bullgarëve ndërkaq?
I lindur në vitin 1601 në ngulimin e rëndësishëm të quajtur Çiprovci, në
Bullgarinë veriperëndimore, Petar Bogdan do të shkojë në amëshim në vitin 1674,
pas një jete të mbushur me vepra madhore, kushtuar fesë, atdheut dhe shkrimit
të historisë.
Petar Bogdan është në fakt historiani i parë i Bullgarisë, dhe ky cilësim i
detyrohet faktit që vepra e tij “Historia e Bullgarisë”, e shkruar në latinisht
me titullin “De antiquitate Paterni soli, et de rebus Bulgaricis ad suos
Compatriotas” (Mbi lashtësinë e atdheut dhe veprat e bullgarëve për
bashkatdhtarët e tyre), që do të shkruhej prej tij në vitin 1667, duke qenë e
para syresh e shkruar nga dikush në këtë këndvështrim që i kushtohet historisë
së këtij populli dhe këtij vendi.
Ky personazh sakaq nuk do të jetë thjesht një historian i përkushtuar dhe
tejet i ditur, por gjithashtu një klerik i palodhur, që ndërkaq do të bëhet
arqipeshkv i arqipeshkvisë së Sofjes, të saposhpallur si të këtillë nga Papa
Urbani II (ku mbas tij, disa shqiptarë do të kryenin funksionin e lartë fetar
të ipeshkvit, Nikolla Engjëll Radovani, Benedikt Cucuri, Jozef Rodovani dhe
Gjergj Engjëll Radovani, siç kam përmendur në shkrimin tim të mëparshëm lidhur
me këtë temë).
Veprimtaria e shumanshme e Petar Bogdan, kurorëzohet sakaq me përpjekjet e
tij vetëmohuese për çlirimin e trojeve bullgare nga turqit, duke qenë nismëtar
dhe mendimtar i Kryengritjes së famshme të Çiprovcit (nga marsi në tetorin e
vitit 1688), që ndonëse do të shpërthente disa vite mbas vdekjes së tij, ishte
organizuar në terren, shpirtërisht dhe në fushën diplomatike, pikërisht prej
këtij njeriu.
Përveç dëshmive mbi periudhën kohore kur patën jetuar dhe bëmat tepër të
ngjashme të këtyre dy personazheve kaq shëmbëlltyrë të njëri-tjetrit, jo vetëm
në emër, por edhe në veprimtarinë e tyre që ka lënë gjurmë të thella në
vetëdijen popullore të shqiptarëve dhe bullgarëve, çfarë i bashkon tjetër këta
dy njerëz të shquar vallë?
Pikësëpari, Pjetër Bogdani dhe Petar Bogdan, të dy do të studiojnë në
Ankona të Italisë, shqiptari në Kolegjin e Loretos, ndërsa bullgari në
manastirin e Shën Françeskut.
Së dyti, dhe më e rëndësishmja, Pjetër Bogdani shqiptar, do të dërgohet nga
ungji i tij, Andrea Bogdani, të studionte qysh në moshë të njomë pikërisht në
kolegjin e Françeskanëve në Çiprovci të Bullgarisë, domethënë në vendlindjen e
Petar Bogdan Bakshev.
Nëse shikojmë me vëmendje biografitë dhe rrugëtimin jetësor të dy Pjetër
Bogdanëve, atëherë vërejmë se me shumë mundësi, Pjetër Bogdani shqiptar do të
frekuentojë kolegjin e Françeskanëve në Çiprovci, diku rreth viteve 1640, ose
1641, përpara se më 1642 të shkonte në Romë, gjithmonë me shtysë të ungjit,
Andrea Bogdanit, rreth moshës shtatëmbëdhjetë vjeçare.
Ndërkohë, dimë se Petar Bogdan Bakshev në këtë kohë ndodhet pikërisht në
Çiprovci, pasi në vitin 1640 i ka raportuar papës për gjendjen në trojet
bullgare dhe në vitin 1641, do të pasojë të ndjerin Ilia Marinov si Ipeshkv
Katolik i Sofjes.
Kjo do të thotë se janë të forta gjasat që dy Pjetër Bogdanët të paktën
kanë qenë në të njëjtin vend, pra në Çiprovci, atje ku për shumë kohë do të
ndodhej selia e Arqipeshkvisë së Sofjes, siç do të vijojë gjer mbas shtypjes
mizore nga turqit të Kryengritjes së Çiprovcit, kur selia më vonë do të
shpërngulej në Plovdiv.
Mund të hamendësojmë gjithsesi se dy Pjetër Bogdanët fare mirë mund të jenë
njohur edhe drejtpërdrejt gjithashtu, meqënëse shqiptari syresh patjetër do të
ishte marrë në përkujdesje nga kleriku dhe njeriu më i rëndësishëm në Çiprovci,
domethënë nga Petar Bogdan, duke ardhur nga larg, dhe duke qenë nip i klerikut
të njohur Andrea Bogdani (armik i pashoq i serbëve, siç cilësohet ai nga
historianët serbë), arqipeshkv i Shkupit, administrator apostolik i Ohrit,
autor i të parës gramatikë të gjuhës shqipe, ndonëse tashmë të humbur, që
njëkohësisht është edhe thuajse bashkëmoshatar me Petar Bogdan Bakshev (i
lindur në 1600, ndërsa bullgari në 1601).
Në mbështetje të këtij hamendësimi fort të arsyeshëm, na vjen edhe fakti se
vajtja e Pjetër Bogdanit për të studiuar në Çiprovci, pati ndodhur me nismë të
Andrea Bogdanit, duke dëshmuar një njohje të thellë të këtij ngulimi dhe
vlerave kulturore e fetare që harliseshin atje në këtë periudhë, nga ana e
ungjit të tij, i cili gjithaq mund të ketë pasur njohje me Petar Bogdan
bullgar.
Deri këtu flasim për ngjashmëritë në veprën jetësore, mënjanë emrit,
formimin e njëjtë dhe mbase gjithashtu edhe takimin mes dy Pjetër Bogdanëve
shqiptaro-bullgarë të shekullit XVII, kurse tashmë këtë thellim do ta shpiem
edhe më tutje.
Kjo trevë katolike e Bullgarisë mesjetare, qe përbërë nga katër ngulime
kryesore, ku përveç Çiprovcit bënin pjesë edhe Zhelezna, Klisura dhe Kopilovci.
Të katërta këto ngulime katolike në Bullgarinë ortodokse gjatë sundimit
osman, ia detyrojnë rrënjët e tyre minierave të ndryshme, dhe burimet historike
thonë se banorët e tyre patën qenë kryesisht minatorë saksonë (si në Novobërdë
apo Janjevë në Kosovë), por edhe tregtarë raguzanë, të cilëve u qenë bashkuar
ndërkaq edhe shqiptarët, ose arbërorët e mesjetës.
Prania e shqiptarëve katolikë është e dokumentuar dhe e dëshmuar gjerësisht
nga shumë burime dhe historianë të kohës, por ngushtohet kryesisht veç në
ngulimin e njohur Kopilovci, për të cilin të dhënat janë mirëfilli të shumta.
Vetë Petar Bogdan, jep këtë përshkrim për ngulimin e banuar nga shqiptarët
katolikë të Kopilovcit, në një raport të dërguar për papën mbi arqipeshkvinë e
tij, të datës 17 shkurt 1647: “Frymët e katolikëve për t’u kunguar në anën e
Kopilovcit (Copilouaz) janë më tepër se 1200, ndërsa fëmijët rreth 300, kurse
me origjinë ata janë shqiptarë të vjetër (ad antiquis della Natione Albanesi),
dhe gjer në ditët e sotme akoma flasin gjuhën shqipe (lingua Albanese)”.
Petar Bogdan
Mbas 11 viteve, Petar Bogdan përsëri flet për Kopilovcin: “Numri i
katolikëve i kalon 1500 frymët e të dyja gjinive dhe të gjitha moshave... Ndër
ta, shumica dërrmuese janë shqiptarë nga kombësia apo thënë ndryshe, epirotë
((natione Albanensos, seu Epirotae), që kanë ardhur në kohë të vjetra nga Epiri
në këtë ngulim, prandaj akoma ata ruajnë gjuhën epirote”.
Petar Bogdan shton gjithashtu që thuajse tërë shqiptarët (arbërorët) e
Kopilovcit janë tregtarë, dhe që ndërkaq në këtë ngulim qenë vendosur edhe
ortodoksë, sigurisht shqiptarë të kësaj feje, të cilët paskëtaj ishin kthyer në
katolikë.
Me rëndësi të veçantë ndërkohë, është përshkrimi që bën ipeshkvi katolik
bullgar Filip Stanislavov, jo vetëm për Kopilovcin, por edhe gjithë ngulimet e
tjera katolike të kësaj treve, në vitin 1660: “Në Mizinë e Epërme, që sot
quhet Bullgari, ndodhen katër ngulime të mëdhaja, që gjenden në largësi të
vogla njëri nga tjetri, dhe bëhet fjalë për Çiprovcin, Kopilovcin, Zheleznën
dhe Klisurën. Kur turqit patën pushtuar Maqedoninë, Morenë dhe Epirin, shumë
shqiptarë për nga kombësia, gjuha e të cilëve është krejtësisht e ndryshme nga
gjuhët e sllavëve dhe të bullgarëve, do të shpërnguleshin nga trojet pranë
Mesdheut duke synuar të gjenin strehë në malin Hemus, ku patën ndërtuar
vendbanimet e tyre në katër ngulimet e mësipërme dhe duke thirrur priftërinjtë
shqiptarë të ritit latin. Këto ngulime, janë vizituar disa herë nga ipeshkvët e
Tivarit, ose nga vikarët e tyre me kalimin e viteve, atëherë kur nuk kish
ipeshkv as në Nikopol, as në Sofje. Në ditët e sotme në këto vende ka banorë,
pasues të këtyre shqiptarëve, që e kanë ruajtur gjuhën shqipe”.
Praninë e këtyre shqiptarëve në trojet bullgare do ta dëshmonte edhe
arqipeshkvi i Tivarit, shqiptari Pjetër Mazreku, kur thotë në vitin 1626 se një
pjesë e katolikëve në Bullgari janë pikërisht shqiptarë, mënjanë saksonëve,
paulicianëve dhe bogomilëve.
Në Kryengritjen e Çiprovcit, shqiptarët katolikë të Kopilovcit, ngrenë në
këmbë plot 500 burra kundër turqve, dhe ky ngulim, ashtu si edhe tre ngulimet e
tjera katolike përreth, do të braktiset nga banorët, si pasojë e shtypjes së
kryengritjes nga osmanët, duke u rrënuar rrafsh me tokën.
Ajo që ka rëndësi thelbësore veçanërisht nga përshkrimi që u bën ipeshkvi
Stanislavov këtyre katër ngulimeve, është se përveç Kopilovcit, edhe tre
ngulimet e tjera kanë qenë të banuara nga shqiptarët katolikë, ndonëse në
bashkëjetesë me saksonët, raguzanët e katolikë të tjerë.
Që domethënë se mbase vetë Petar Bogdan mund të ketë pasur gjithashtu
rrënjë arbërore, duke bërë që përkitjet e pabesueshme midis jetës dhe veprës
(mënjanë emrit) të tij, me Pjetër Bogdanin shqiptar, të marrin kuptimin më të
epërm, duke shtuar edhe elementin kyç të origjinës së njëjtë, pikërisht shqiptare/arbërore.
Ashtu siç kockat e Pjetër Bogdanit, siç tregon nipi i tij, Gjoni, do të
zhvarroseshin duke iu hedhur qenve nga turqit dhe tartarët, kisha e madhe e
Shën Mërisë ku preheshin eshtrat e Petar Bogdan në Çiprovci, do të rrafshohej
pamëshirshëm nga turqit, pas shtypjes së kryengritjes së banorëve të këtyre
katër ngulimeve kryesisht shqiptare katolike.
Vetëm në vitet 1980 të shekullit të kaluar, gjatë kërkimeve arkeologjike në
rrënojat e kësaj kishe do të gjeheshin eshtrat e arqipeshkvit Petar Bogdan,
bashkë me eshtrat e disa klerikëve të tjerë.
Pikëtakimet e këtyre dy njerëzve të mëdhenj që ia patën kushtuar jetën dhe
veprën e tyre fesë, atdheut, shkrimit, historisë dhe luftës ndaj pushtuesit
turk, janë aq të shumta, saqë emri i përbashkët ndoshta përbën rastësinë më të
saktë të përfytyrueshme, sikur vetë Hyu të kish dashur t’i pagëzonte njëlloj,
duke i bashkuar edhe në emër, për t’i njësuar përmes bëmave të tyre të
pashlyeshme për historinë mesjetare të shqiptarëve dhe bullgarëve.
Petar Bogdan Bakshev mbase edhe gjaku shqiptar e bashkonte me Pjetër
Bogdanin.
Histora e Bullgarisë, dorëshkrimi origjinal i Petar Bogdan Bakshev
Bazilika e rrënuar e Shën Mërisë në Çiprovci ku prehej Petar Bogdan Bakshev