Editorial » Sidheri

Elvi Sidheri: Intervistë me artistin Zoran Kardula

E diele, 16.08.2020, 08:20 PM

INTERVISTË ME ARTISTIN ZORAN KARDULA

Intervistoi dhe përktheu nga maqedonishtja: ELVI SIDHERI

Parathënie

Me Zorën Kardulën njihemi dhe gëzojmë respekt të ndërsjellë, si miq të artit e të mendjes, dhe jo vetëm nga origjina e ngjashme, unë pjesërisht nga Dardha e kulturuar e Korçës, dhe Zorani nga Krusheva në Maqedoni (që domethënë Dardhë në shqip), por origjina e familjes së tij lidhet gjerësisht me Shqipërinë, Voskopojën, Vlorën dhe Epirin. Zorani është një artist bashkokohor tepër i njohur, me ekspozita nga Mineapolis në SHBA, gjer në Romë, por veçanërisht njeri i përkushtuar ndaj bashkëjetesës mes popujve, luftës ndaj diskriminimit dhe çdo lloj padrejtësie.

Si fillim, çfarë mund të na tregoni për familjen dhe qytetin tuaj, Krushevën, nga ku jeni me origjinë?

Familja ime Kardula ka origjinë nga Gramozi, mes Greqisë e Shqipërisë, dhe nga fundi i shekullit XVIII qenë shpërngulur në Krushevë. Ishte koha kur Ali Pashai pati rrënuar Voskopojën, dhe si rrjedhojë, shumë familje të atyshme nga Gramozi, por edhe nga vendbanime të tjera, i lënë vatrat e tyre dhe shpërngulen nëpër Ballkan. Në këtë mënyrë familja ime vjen në Krushevë, ku edhe sot një pjesë e saj vijon të jetojë.

Familja e gjyshes time, Anastasija Gjeorgjiu kanë origjinë nga Greqia, ndërsa familja Giaku e gjyshit tim Koça nga ana e nënës time, qenë shpërngulur në Krushevë nga Shqipëria e Jugut, dhe familja Nalbanti, e gjyshes tjetër time, Evgenulla, janë me origjinë nga Perivoli dhe Vlora.

Familja Kardula merrej me blegtori e tregti. Gjyshi im, Taki Kardula, ishte tregtar dhe bënte tregti të shpeshtë me Rumaninë, Shqipërinë dhe Greqinë. Falë punës së tij kishte merituar edhe titullin Kavaljer dhe medaljen prestigjioze të dhënë nga Mbreti i Rumanisë, Karol II, “Ylli i Rumanisë”.

Plot familje nga Krusheva mbanin lidhje tregtare pikërisht me këto vende, por gjithashtu bënin tregti edhe me shumë vende të tjera europiane, dhe vende të Azisë dhe Afrikës (si Egjipti).

Kush janë veçoritë e historisë, kulturës, traditës dhe dokeve të Krushevës?

Krusheva është njëri nga qytetet e rrallë të Maqedonisë që mund të cilësohet si qytet që kish përshtatur standardet europiane të jetesës. Fillimisht për shkak të arkitekturës së këtij qyteti që deri në ditët e sotme magjeps me bukurinë e saj, funksionalitetin dhe komoditetin. Edhe moda nga metropolet europiane arrinte shpejt në Krushevë. Ishte një qytet fisnik sipas të gjitha parametrave, ku ruhej suksesshëm cilësia e jetës. Qytet që njihet gjerësisht si “Qytet i një mijë dritareve”.

Ndër doket që përbëjnë veçori që hasen veç në Krushevë, kemi “Deva”, një traditë e 5 janarit në mbrëmje kur djemtë e vegjël (vitet e fundit edhe çupat kanë nisur të bëhen pjesë) shëtisin me një yll të ndriçuar dhe këndojnë shtëpi më shtëpi këngë ku shpallet lindja e Jezusit. Dhe ky dok ishte ruajtur edhe gjatë kohës së socializmit.

Edhe Ditët e Emrit janë gjithashtu një traditë që vijon të kremtohet në Krushevë. Tani do të tregoj një kujtim timin nga Dita e Emrit të babait tim dhe si zhvillohej kremtja:

“Krishtlindjet përherë ma kujtojnë Ditën e Emrit të babait dhe marzipanin. Këto kujtime edhe sot e kësaj dite i kam të gjalla në mendje dhe më përkujtojnë një kohë të bukur, kohën e fëmijërisë time të hershme. Ditët e Emrit në atë kohë qenë tepër kuptimplota e madhështore. Për këtë arsye përgatitjet bëheshin qysh një muaj përpara. Shtëpia pastrohej me themel, ndërroheshin qilimat e rrugicat nëpër shkallë (kishte qilima dhe rrugica të veçanta për Ditën e Emrit), në sallon ku do të kremtohej Dita e Emrit, viheshin perde të reja. Mobiljet pastroheshin përkryer. Tërë pjesëtarët e familjes kishim garderobë të re, gjithçka të qepur një muaj më parë dhe gjithaq këpucë patjetër të llustruara. Nëna ime, tetoja ime, gruaja e xhaxhait dhe motra e gjyshes time me krehjet e bëra që ditën e djeshme tek Teta Zorka (floktarja që gjendej përkundruall nesh). Embëlsirat për Ditën e Emrit përgatiteshin që dy ditë përpara, dhe kjo ishte një histori më vete sakaq. Të mrekullueshme, të shijshme dhe qartësisht dihej se cilat ëmbëlsira gatuheshin për këtë Ditë të Emrit, dhe marzipani nevojitej tëbëhej me qumësht Osijeku pluhur dhe nuk më kujtohet saktësisht çfarë lloj gjalpi përdorej, pastaj vinin bajaderët, roleja me rum dhe gjalpë, galinjaci dhe bombicat.

Diku rreth orës pesë ishim bërë gati dhe qemë ngjitur në sallonin që ishte ndriçuar dhe përgatitur me karriget rrëzë mureve, ndërsa në qendër ndodhej tavolina e sallonit me lloje të ndryshem cigaresh dhe taketuket mbi të, kurse dyert e të gjashta dhomave të gjumit ishin hapur, të rregulluara përkryer dhe ndriçuar me abazhurë. Në krye të vendit në sallon qëndronte gjyshja ime, veshur me të zeza (prej vitit 1939 ishte me të zeza, kur pati vdekur gjyshi, e gjer në vdekjen e saj në vitin 1987), pranë saj tetoja ime, kurse në anën e djathtë rrinin të mitë, ndërsa nga e majta xhaxhai dhe emta ime. Detyrën për të shërbyer e kishte kushërira ime Culi. Unë, vëllai dhe kushëriri im, vërtiteshim rreth ëmbëlsirave dhe nduknim ndonjë syresh fshehurazi e fshiheshim ndokund. Kur vinin miqtë, përshëndeteshin me të zotët e shtëpisë, pastaj uleshin, fillimisht shërbeheshin me çokollata, paskëtaj me tabakanë e ëmbëlsirave. E gjithçka dukej si ndonjëfarë instalacioni artistik. Fillimisht radhiteshin në një tabaka më të vogël ëmbëlsirat në rend të këtillë, marzipani me formë trekëndëshi, më tutje bajaderët me formë drejtkëndëshi, roleja me gjalpë dhe rum në formë elipsoide, ndërsa galinjaci me një formë të habitshme varësisht nga arrat e thyera, si përfundim bombicat në formë topthash. Mbas tyre, në gota kristali ishte rakia, prapa tyre në të tjera gota të kristalta kishte lëngje dhe verë. Dy herë shërbeheshin miqtë, të cilët përgjithësisht rrinin dhjetë minuta e iknin. Kështu ishin pak a shumë Krishtlindjet në shtëpinë tonë, dhe pikërisht aroma e marzipanit ma kujton më tepër atë kohë”.

Qytetarët e Krushevës, mesi i viteve 1920

Si kanë qenë dhe si janë marrëdhëniet midis vllehëve dhe kombësive të tjera në Maqedoni, veçanërisht me shqiptarët, në këtë rast?

Vllehët janë kozmopolitë, tregtarë të zotët dhe gjithmonë kanë pasur marrëdhënie të mira me pjesëtarët e kombësive të tjera. Gjë që vlen edhe për shqiptarët, me të cilët shpesh bënin gjithashtu tregti, dhe siç e përmenda edhe më sipër, një pjesë e vllehëve kanë origjinë nga Shqipëria. Shumë tregtarë nga Krusheva, të paktën gjer në gjysmën e shekullit të kaluar, përveç gjuhës vllehe, flisnin edhe greqisht, turqisht e shqip. Sot, si dikur, kemi marrëdhënie të mira me tërë popujt e tjerë. Unë personalisht, në Ditën Kombëtare të Vllehëve, publikoj ilustrime të figurave të njohura të cilët kanë rrënjë vllehe, e gjithashtu një pjesë e madhe e tyre nuk janë veç vllehë, por ata janë edhe shqiptarë, grekë, maqedonas, serbë, kroatë, austriakë, boshnjakë, rumunë, që domethënë se kemi shumë histori të përbashkët dhe personalitete që na bashkojnë. Është interesante të theksohet se vllehët kurrë nuk i kanë dhënë përparësi krijimit të një shteti të tyrin, dhe përherë shtetet ku ata jetonin i quanin si tyret dhe tregoheshin besnikë ndaj tyre. Mbase për këtë shkak nacionalizmi nuk ka qenë tipar i vllehëve dhe mendoj se kjo gjë meriton të respektohet.

Përse Krusheva është një qytet kaq i veçantë, me kulturë kaq të veçantë, dhe përse një qytet kaq kozmopolit, në njëfarë mënyre i fshehur mes maleve të Maqedonisë, befas qe shndërruar në qendër të bashkëjetesës mes kombësive të ndryshme në fillimin e shekullit XX?

Krusheva është mirëfilli e veçantë. Pas rrënimit të Voskopojës dhe përplasjeve me Ali Pashain, shumë familje vllehe u shpërngulën në Krushevë, që në atë kohë ishte vetëm një çiflig i vogël. Me gjasë vendndodhja e saj, banorëve të rinj ua kujtonte Epirin dhe viset nga ata vinin, duke qenë gjithashtu e fshehur mirë, për shkak të drojës nga mizoritë turke, të sapoardhurit në këtë vend patën gjetur mundësinë për të vijuar me profesionet e tyre. Diku nga mesi i shekullit XIX, tashmë Krusheva ishte shndërruar në një qendër tregtie dhe kulture sakaq. Vllehët që patën ardhur nga Voskopoja dhe Gramozi, e patën blerë Krushevën kundrejt katërqind mijë pjastrash, duke e bërë Krushevën qytet të lirë brenda Perandorisë Osmane, që gëzonte të drejtën e tregtisë së lirë brenda perandorisë, por edhe tutje në Europë dhe Afrikë. Qysh në vitin 1432, në qytet kishte 1400 shtëpi, 13 kisha, 32 hane dhe 8 dyqane ku tregtohej dhjami i deles. Zhvillime që patën kontribuar në shndërrimin e qytetit në qendër të këtij rajoni të Ballkanit.

Siç shkruan udhëpërshkues gjerman, Gustav Vajgand, i cili pati qëndruar në Krushevë nga 26 qershori në 3 korrik të vitit 1889:

“Shtëpitë janë të mëdhaja dhe të mirëndërtuara, kanë krevate, diçka tejet e rrallë në Perandorinë Osmane, gjithashtu kanë pasqyra, garnitura, mobilje, gjë që dëshmon për njëfarë pasurie. Nëpër kafenetë e qytetit nuk mungon as bilardoja dhe lirisht mund të porositet birrë, mish lope, mish viçi e mish qengji. Shtëpitë janë të pajisura me mobilje të sjella nga metropolet europiane, me qelqe nga Venecia, llambadarë nga Viena, porcelan nga Kina dhe Egjipti dhe qilima të endur në shtëpi. Një stil europian jetese, në një qytezë në majë të Malit Baba.

Foto epoke e familjes Gjeorgjiu të gjyshes së Zoran Kardulas

Si ishte jeta në Krushevë në kohën e fëmijërisë dhe rinisë tuaj, dhe si është sot, si kanë ndryshuar gjërat?

Koha ime në Krushevë, është koha e Jugosllavisë, kur pak nga pak qyteti pati nisur të gjallërohej. Pas lindjes time, na e kthyen është tërë shtëpinë e familjes tonë, të ndërtuar në vitin 1930, që mbas Luftës së Dytë Botërore, një pjesë e saj u shtetëzua. Një shtëpi e bukur dhe e madhe, në stil europian, me shumë skuta të fshehta, që për fëmijën, është si të futet në një botë tjetër. Më kujtohet dhoma e sëndukëve (ku ndodheshin arkat dhe sëndukët e udhëtimit të gjyshes time, të stërgjyshit tim, të motrave të gjyshes sime), dhe unë si pjesëtari më i vogël i familjes, por gjithashtu tepër i lidhur me gjyshen time, kisha leje të futesha në dhomën e sëndukëve. Ndihesha si në përralla. Ishin sëndukë të mbushur me sende të ndryshme të shekullit të shkuar dhe mbase për këtë arsye jam akoma i fiksuar me sendet e vjetra, që ende i mbledh. Në shumë prej sëndukëve që unë i pata hapur për herë të parë mbas 50-60 vitesh, do të gjeja shumë sende vetjake të paraardhësve të mi, falë të cilëve arrita të mësoja shumë gjëra për ta. Aty gjeta sendet vetjake të stërgjyshit tim Kostia Gjeorgjiu, i cili pati qenë farmacist dhe mjek në ushtrinë osmane, veglat e tij kirurgjikale, barnat me të cilat mjekonte ushtarët, një ferman nga sulltani për shërbimet e tij, çeqe bankare, pastaj gjeta edhe garderobën dhe prikën e gjyshes dhe tetos time, lodra të fillimit të shekullit XX dhe plot sende të tjera personale që të gjitha në vetvete tregojnë ngjarje për kohët e shkuara.

Mund të pohoj se krushevasit në atë kohë ishin të lumtur, me më shumë se 3500 të punësuar, Krusheva pati nisur të jetonte sërish, në mbrëmje të gjithë shkonin të dëgjonin muzikë në hotelin e njohur, kult për krushevasit, Hotel Ilinden (hotelin e parë të ndërtuar në Jugosllavi pas L2B), në korzo, shëtitore, që si kudo tjetër ishte vendi ku të rinjtë njiheshin dhe lindnin dashuritë e para. Shëtitorja ndodhej pikërisht përpara shtëpisë tonë, më kujtohet në mbrëmje ballkoni i shtëpisë së vjetër ishte i rezervuar për gjyshen time dhe shoqet e saj, të cilat thurnin dhe normalisht vëzhgonin çfarë ndodhte në shëtitore. Rrugët që gjatë ditës ushtonin nga gumëzhimat e fëmijëve që tërë kohës luanin lojëra që fëmijët e brezave të rinj tashmë nuk i njohin. Fatkeqësisht, pas ndarjes së Jugosllavisë dhe viteve të mëpasshme kur mirëfilli u rrënua gjithçka, u mbyllën dhe falimentuan shumë ndërmarrje, të rinjtë nuk kishin më të ardhme në qytet, ku punë nuk gjenin dot, dhe nevojitej të largoheshin për studime pa u kthyer më. Ngadalë filluan familje të tëra të shpërnguleshin, dhe rrjedhimisht numri i banorëve pakësohej në vijimësi. Vitet e fundit ka disa zhvillime të mira. Krusheva është bërë qendër në rang botëror e Paragliding, dhe gjithmonë e më tepër të apasionuar pas sporteve ekstreme vizitojnë qytetin, gjithashtu hapen apartamente për turistët, por patjetër nevojitet të gjehet mënyra që të rinjtë të qëndrojnë në Krushevë, ngaqë numri i banorëve pakësohet përditë.

A dini diçka dhe a keni dëgjuar për praninë e shqiptarëve në Krushevë, myslimanë apo orotodoksë, përfshirë kohën e Ilindenit dhe në ditët e sotme?

Qysh në themelimin e Krushevës si vendbanim, me ardhjen e vllehëve nga Greqia dhe Shqipëria, bashkë me ta patën ardhur shumë familje me shqiptarë ortodoksë. Familjet shqiptare, që për nga origjina dhe doket ishin të ngjashme me vllehët, duke qenë më të paktë shqiptarët në numër, dalëngadalë do të asimiloheshin me familjet e vllehëve. Ndërsa familje myslimane shqiptare në qytet, në dijeninë time falë dokumenteve të ndryshëm që kam parë, nuk ka pasur, prandaj në Krushevë nuk ka as xhami. Në fshatrat përreth Krushevës ka popullsi të përzier, maqedonas, shqiptarë myslimanë e turq, situatë që vijon edhe në ditët e sotme.

Çfarë mendoni për gjendjen aktuale në Maqedoni, dhe për të ardhmen e këtij vendi, nëse nevojitet që fryma e Marrëveshjes së Ohrit dhe bashkëjetesa mes gjithë qytetarëve dhe kombësive në Maqedoni, të jenë thelbi i mbijetesës së këtij vendi?

Është e rëndë që në shekullin XXI akoma të flasim për bashkëjetesën si diçka të vështirë. Nevojitet që gjërat t’i ndryshojmë bashkërisht, sepse kjo copë tokë na përket të gjithëve. E ardhmja na kërkon që përmes bashkëjetesës ta shndërrojmë shtetin tonë të përbashkët në vend të denjë ku të jetojmë të gjithë. Fatkeqësisht, prapë do ta përmend se kohët e fundit po theksohen ndasitë nacionaliste, mungesa e tolerancës ndëretnike, gjëra që nevojitet të ndryshohen me themel. Me këto dukuri nuk duhet bërë asnjë kompromis. Nevojitet që të gjithë bashkë, pavarësisht përkatësisë etnike, të luftojmë për bashkëjetesën, sepse vetëm kështu do t’ia dalim mbanë. Njeriu duhet të vlerësohet për cilësitë e tij, jo nga përkatësia etnike.

Portrete femërore me ngjyra nga Zoran Kardula

Nga buron frymëzimi juaj si artist dhe për artin tuaj, dhe çfarë do të thotë të jesh artist në Maqedoni, në Ballkan gjithashtu?

Jam i diplomuar si Elektro-inxhinier, por si profesion jam dizajner grafik. Dhe si dizajner, prej 35 viteve i jam përkushtuar estetikës së veçantë të avangardës ruse, konstruktivizmit sovjetik, kështu pata filluar të eksperimentoja me me ilustrime në këtë stil. Kështu qe ngjizur roboti i kuq, i krijuar sipas një vizatimi rus, sigurisht i krijuar në stilin retro futuristik. Disa ridizajnime të miat të pllakateve të vjetra propagandistike ruse, e kështu pati nisur gjithçka. Këto gjëra, njerëzve para 15 vitesh u dukeshin si njëfarë ekzotike e re, gjëra për të cilat nuk flitej prej vitesh, sidomos pas shpërbërjes së BRSS dhe të Jugosllavisë, kur gjithçka me këtë stil trajtohej si pamjaftueshëm e vlefshme. Por reagimet ishin të shkëlqyera dhe jam fort i kënaqur që sadopak ua kam bërë njerëzve të njohur këtë stil, estetikën dhe bukurinë që ngërthen kjo lloj grafike. Gjithashtu më frymëzon dizajni jugosllav. Deri më sot kam ridizajnuar në formë posterash rreth 400 (postera, pulla, mbështjellëse pllakash gramafoni, shkrepëse, shpallje, logo dhe marka). Isha dhe mbetem i magjepsur prej këtij dizajni. Dizajn ku ndihet ndikimi i dizajnit socialist sovjetik, por gjithashtu edhe ndikimi perëndimor. Ky dizajn, ndryshe nga dizajnet e vendeve të tjera socialiste, ishte më shumëngjyrësh, më i hareshëm dhe më i paepur. Kur pata nisur t’i punoja ridizajnimet, gjithmonë e theksoja se dëshiroja të vlerësoja tërë dizajnuesit dhe artistët që në këtë sipërmarrje kolektive patën mbetur anonimë. Shumë prej këtyre dizajneve kanë autorë të panjohur, prandaj në asnjë ridizajn timin nuk e kam vënë autorin as në veprat që ua dija autorët, duke synuar të jenë të gjithë të barabartë, të kremtohet puna e tyre përmes ridizajneve të mia. Doja që brezave të rinj t’u ofroja qasje në një botë të re, të njiheshin me dizajnet e kohës së prindërve të tyre, ta dinin se ata qenë rritur me këtë dizajn të shkëlqyer. Përveç ridizajnimeve, merrem edhe memonumentet e L2B, që mendoj se janë kryevepra, të pakoha, dhe vërej se kohët e fundit, botërisht ua vlerësojnë estetikën e tyre. Janë kryevepra të arkitekturës tonë, që fatkeqësisht janë lënë në hije nga Shkupi 2014, duke e bërë të pabesueshme çfarë kishim dhe çfarë kemi sot.

Në art kam eksperimentuar me gjithë teknikat e mundshme, për një kohë të gjatë ngjyrat e vajit mbizotëronin në veprat e mia, por nga viti 2013 i pata nisur eksperimentet e para me teknikën që njihet si grafikë dixhitale, që domethënë se vizatimet i bëj me dorë me teknikën tush, dhe vetëm ngjyrimet i bëj dixhitale. Ndoshta akoma tek ne kjo teknikë nuk është fort popullore, por në botë mendoj se tanimë ajo mbizotëron në art. Frymëzohem nga veprat e Tamara de Lempicka, Salvador Dali, Modiljani, Gustav Klimt, Frida Kahlo, etj, dhe ndikimi i tyre dallohet në grafikat e mia. Me portretet femërore dua ta shpërfaq bukurinë, mistiken, elegancën, fuqinë e femrës. Thelbësisht janë portrete me dy fytyra (fundja çdo femër ka dy syresh), gjë kjo e bërë qëllimisht që çdo grua ta gjejë veten në ndonjë pikturë timen ku të portretizohet pikërisht ajo. Janë portretet e çdo femre të cilat i kemi njohur apo për të cilat kemi dëgjuar në të shkuarën.

Gjithashtu jam i pranishëm me krijimtarinë dhe mbështetjen time kudo në rajon në raste diskriminimesh, shkelje të të drejtave të njeriut, në luftë kundër nacionalizmave të skajshme.

Nuk kam ekspozita të shpeshta në Maqedoni, por gjatë tre viteve të fundit kam pasur ekspozita në Itali, Serbi dhe Bosnje-Hercegovinë. Jam i kënaqur me punën time dhe reagimet ndaj ekspozitave kanë qenë të shkëlqyera.

Si mundet artisti t’i përmirësojë kushtet dhe jetën e shoqërisë, vendit dhe rajonit të tij, falë artit dhe krijueshmërisë së tij?

Dizajni është përreth nesh në çdo këndvështrim, dhe njerëzit reagojnë ndaj dizajnit e krijueshmërisë. Mesazhet e rrezatuara përmes krijimeve grafike përthithen shumë më mirë duke e përçuar përkryer përmbajtjen e tyre, prandaj mendoj se ka shumë rëndësi që tërë dizajnuesit të jenë aktivë dhe të kontribuojnë në luftën kundër padrejtësive dhe diskriminimit, me mjetet që kanë në duart e tyre.

A mendoni se arti i ndihmon njerëzit të afrohen njëri me tjetrin?

Arti domethënë liri. Arti nevojitet të na bashkojë. Të na ofrojë një botë të re pa paragjykime, një botë më të mirë. Që të ndodhë kjo, nevojitet të punojmë të gjithë bashkërisht, ngaqë jeta është tejet e shkurtër për ta shpënë mes urrejtjesh e luftrash. Nevojitet të mësojmë të jetojmë me gjithë zemër dhe të ndihmojmë secili për një të nesërme më të mbrothët.

Si përfundim, çfarë dini për Shqipërinë, dhe a njihni artistë të fushës suaj, nga Shqipëria apo rajoni?

Për fat të keq, nevojitet ta pranoj se nuk kam qenë akoma në Shqipëri. Këtë vit kisha në plan një ekspozitë në Tiranë dhe një vizitë në Voskopojë, por për shkak të pandemisë këto plane do t’i realizoj në kohën e duhur, kur ta mposhtim pandeminë dhe t’i kthehemi normalitetit. Kam lexuar shumë për Shqipërinë, dhe për vetë faktin se origjina ime lidhet me këtë rajon, Shqipërinë, Greqinë dhe Maqedoninë, vërtet shpresoj se kur ta vizitoj do ta ndiej mirëfilli si vendin tim. Në Maqedoni ka plot artistë të suksesshëm shqiptarë të cilët i njoh personalisht dhe kam respekt tepër të madh për ta dhe artin që lëvrojnë. Në Shqipëri njoh veprat e brezave më të vjetër të artistëve, Vangjush Mio, Odhise Paskali, Ibrahim Kodra, ndërsa nga të rinjtë, Toni Milaqi, por gjithashtu ndjek edhe zhvillimet në dizajn. Shpresoj që gjithmonë e më tepër do të kemi bashkëpunime dhe ekspozita të përbashkëta.