Mihal Kalia: Dhembin degët e shqyera

Dhembin degët e shqyera (Albert Habazaj)

Nga Mihal KALIA, kritik letrar

Albert Habazaj - poet, publicist, studiues, qëmtues, gërmues, laborator i fjalës, vargut dhe mendimit, lodron me kohën dhe përqesh sfidat, njeri i entuziazmit, gëzimit, shpresës dhe besimit.

Albert Habazaj, me vëllimin e tij poetik të fundit “Dhembin degët e shqyera”, vjen para lexuesit me pjekurinë e moshës e të penës, te mendimit e të artit të vet. Poezia e tij është bashkëbisedim, ndjenjë, emocion, këshillë, qortim, vizion, mesazh, kundërshti, besim e shpresë. E veçanta e poezisë së tij është se, para se t’i thurë fjalët në vargje, ai i shpëlan ato në gurrën popullore, duke u dhënë freski, ngjyrë, aromë, për të mundësuar një përpunim joshës të produktit në laboratorin e vet artistik.

Poeti i këndon Vlorës, qytetit të tij, dhe nis përmes vargjesh një udhëtim të gjatë në të gjithë atdheun, në të gjitha trojet shqiptare, herë me këndvështrimin e syrit, herë me ndjeshmërinë e zemrës, herë në rolin e këngëtarit, herë ëndërrimtar dhe herë i njëmendtë. A. Habazaj i këndon Diellit dhe detit, i këndon jetës dhe vdekjes, dritës dhe errësirës, i këndon gëzimit e trishtimit, kënaqësisë dhe mërzisë, i këndon fshatit dhe qytetit, u këndon heronjve dhe monstrave, u këndon njerëzve të thjeshtë, miqve e të afërmëve. Ka diapazon të gjerë dhe frymëmarrje të thellë poezia e A. Habazajt, e cila të gjitha tonet dhe ngjyrat i merr nga realiteti jetësor dhe, si e tillë, është bashkëkohore, pa tentuar kallëpet e modernizmit, por me një frymë moderne të spikatur, pa kërkuar realitete të tjera nëpërmjet subkoshiencës me anë të ëndrrave e anktheve, por për të ëndërruar e vepruar që realiteti ekzistues të çlirohet nga ankthet, trishtimi, pasiguria dhe halucinacionet që e shoqërojnë atë.

Pa këtë mision poezia nuk është poezi dhe, nëse ka ndonjë arsye që poezia ndien ftohje dhe distancim të lexuesit (njerëzve), është pikërisht fakti që ata nuk gjejnë veten në të. Kjo tendencë nuk ka të bëjë me faktin se poezia ka vdekur dhe duhet bërë gjthçka që ajo të ringjallet. Ajo është vërtetë e magjishme, hyjnore, e jashtëzakonshme, që ia japin privilegjin e ringjalljes, por këto janë simbolikë e forcës dhe bukurisë së saj, se poezia as ka vdekur dhe as që mund të vdesë, sepse ajo është trajtë dhe gjymtyrë e ekzistencës së njerëzimit, lindi bashkë me të dhe me të do të vdesë. Janë interesat që e shmangin, e distancojnë poezinë, duke zyrtarizuar banalitete të çfarëdollojshme dhe vlerësuar ato si arritje të artit bashkëkohor. Poeti A.  Habazaj, si dhe shumë të tjerë të lënë në hije për hir të kësaj prirjeje, është treguar i kujdesshëm nga molepsja e poezisë së vet dhe, bashkë me një armatë të tërë krijuesish kudo në vendin tonë, demonstron vitalitetin e poezisë dhe se në këtë përballje të realitetit me mbirealitetin, të së vërtetës me mashtrimin, të sundimtarëve modernistë me frymën moderne të masave, nuk ka dyshim se fitorja u takon popujve. Ata janë jeta, ekzistenca, realiteti dhe moderniteti. Çdo gjë tjetër është gënjeshtër dhe hipokrizi, e destinuar të vdesë. Poezia do të mbesë në jetë të jetëve, sepse, siç thotë poeti:

“Krijojmë e ndezim diellin….

Si zogj furtune në buzë të detit,

s’është gjë takimi i mbretit me mbretin

para takimit të poetit me poetin!”

Ku mund ta kërkosh e ta gjesh bashkëkohësinë, modernen, optimizmin dhe gëzimin më tepër se sa në përpjekjet “për ta mbajtur diellin ndezur”, shprehur bukur figurativisht nga poeti, i cili konferencat, paktet, mesazhet i sheh si të shkrepura për ndezjen e flakadanit diellor. Takimet e mbretërve, njerëzve më të pushtetshëm, gjithë madhështinë dhe pompozitetin e kanë të veshur me një hipokrizi kërcënuese, vringëlluese, me troke e hingëllima shurdhuese, ndërkohë që poetët, nga me të thjeshtët mes njerëzve, sjellin në takimet e tyre mesazhe nga Dielli, qielli, deti dhe shpirti njerëzor, mesazhe mirësie e dashurie për jetën, për punën dhe për njëri-tjetrin. Këto dy këndvështrime dallohen qartësisht për mënyrën e ndryshme të perceptimit, qëndrimit dhe përpjekjeve për të zotëruar botën dhe ndryshuar jetën në të, përpjekje këto që nuk kanë reshtur dhe nuk do të reshtin as në kohë dhe as në hapësirë. Në këtë kuptim termi “bashkëkohor” i përket çdo periudhe të jetës njerëzore, nga lashtësia deri më sot, çdo stadi të zhvillimit të artit e letërsisë. Në këtë bashkëkohësi ka tipare që përfaqësojnë të renë dhe përparimin, por ka gjithashtu edhe të të tilla që, herë të maskuara dhe herë fare hapur, parashtrojnë koncepte dhe ide të vjetëruara si të jenë të kohës. “Iliada” dhe “Odisea” janë kuzhina ku është ushqyer për shekuj me radhë letërsia botërore. Mjafton ky fakt, që edhe pse nuk janë të kohës, ato janë moderne në thelbin e vet dhe në mesazhet që përcjellin. Spiro Çomora në parathënien e “Iliadës” thekson: “Jeta është përpjekje e pandërprerë e vullnetit për të bërë diçka të bukur, fisnike, të shkëlqyer, për të fituar pavdekësinë. Dhe një jetë aktive, krijuese, që jetohet me një intensitet të tillë, nuk ka si të mos jetë e bukur. Vetëm kush ka jetuar kështu mund të thotë se ka jetuar me të vërtetë”. Eshtë ky një mesazh që frymëzon për ta bërë jetën të dobishme për vete dhe për të tjerët, për ta ndier veten të gjallë edhe në vdekje e jo të vdekur në gjallje. Sa të vjetër janë bashkëkohësit kur cënojnë dhe deformojnë bashkëkohësinë e të vjetërve! Është njësoj sikur letërsisë botërore t’i ndezësh  fitilin shpërthyes e  shkatërrues. “Bota nuk është tragjike. Tragjike e bën përpjekja për t’i dhënë asaj kuptim” (M. Marku). Platoni ka thëne se Homeri është poeti më i madh dhe i pari që thuri një tragjedi. Pohim ky, thekson S. Çomora, që “nuk e ka përgënjeshtruar koha”. Bota është e marrë dhe tragjike në marrëzinë e saj, thotë M. Marku: “tragjike e bën  përpjekja për të shpjeguar marrëzinë e saj,  përpjekja për t’i dhënë asaj një kuptim”. Me një fjalë,  përpjekja për t’i dhënë botës dhe jetës kuptim, është marrëzi. Deformim i letërsisë dhe i jetës! Më qartë! Kotësi e jetës dhe  përpjekjeve për përmirësimin e saj. Absurditet! Cili është mesazhi i këtij konkluzioni? Nënshtrim dhe zhgënjim! Po pse duhet propaganduar një “e vërtetë” e tillë, kur ajo është prezente në realitetin ekzistues, e pranishme dhe e pranueshme kudo dhe te çdokush?! Filozofia e kësaj  analize është: Nënshtrohu dhe mos bëj përpjekje për të ndryshuar jetën, sepse  pikërisht aty zë fill fatkeqësia. Por, do t’i thonim këtij studiuesi se, po të ishte kështu, ai sot nuk do të ishte predikues elokuent i kotësisë dhe marrëzisë së botës, por do të ishtë një pacient (i marrë) i kësaj çmendine të madhe, i strukur e i skrupulluar aty ku i takoi të lindë, në ndonjë kaçube a shpellë, nën frikën e  pasigurisë dhe ankthit për të nesërmen dhe kjo gjendje primitiviteti, jo për arsye të paaftësisë  mendore, por të hershmërisë së fazës së lindjes së njerëzimit që, nëse nuk do të bëheshin përpjekje për t’i dhënë kuptim jetës, ajo do të kish mbetur në të njëjtin stad. Fakti që ekzistojnë predikues të tillë, do të thotë që një pjesë e privilegjuar t’i shpëtojë  çmendinës, ndërsa pjesa tjetër të mos përpiqet të dalë prej saj, se nuk do të përfitojnë gjë tjetër, përveç shtimit të  fatkeqësive dhe  mundimeve. Predikues të tillë në shekullin XXI, nuk e kuptojnë se sa qesharakë, deri në marrëzi të vërtetë, shpërfaqen kur  realiteti i sotëm dëshmon zhvillim të  jashtëzakonshëm, i arrirë jo prej apatisë, frikës për të ardhmen, kotësisë së jetës për faktin e përkohshmërisë së  njeriut, por prej  mendimit të guximshëm revolucionar,  përpjekjeve për ndryshimin dhe transformimin e botës dhe jetës së njerëzve, ku mendoj se është e tepërt të theksoj për arritjet e shkencës e teknologjisë bashkëkohore. Por, si mundet që studiues të kësaj kategorie, veten e vet, grupin që përfaqësojnë dhe misionin që kanë  ndërmarrë në shoqëri t’i konsiderojnë  bashkëkohore dhe, në të njëjtën kohë, të jenë pjesë dhe  përfitues të këtij  progresi, që nuk mund të arrihej pa i dhënë kuptim botës dhe jetës? E. Gombrich thotë: “Eshtë me rëndësi që të kuptojmë qysh në fillim, sepse mbarë historia e artit, nuk është një histori  progresi në fushën e mjeshtërisë teknike, por një histori idesh dhe kërkimesh të larmishme”. Përkohshmëria e ekzistencës sonë nuk e bën jetën aspak të pakuptimtë, thekson V. Frenkl dhe se “në çdo rrethanë njeriu e ka në dorë vetë të qëndrojë  trimërisht, me  dinjitet e vetëmohim, apo në luftë për të shpëtuar lëkurën të harrojë dhe dinjitetin e tij e të kthehet në një kafshë të rëndomtë”. A mos vallë mrekullitë e sotme të  arritjeve të shkencës janë rezultat i pakuptimësisë së jetës?  Predikime të tilla i shërbejnë krijimit dhe thellimit të kontradiktës mes  zhvillimit shoqëror dhe atij  teknikoshkencor e artistik dhe pikërisht tendenca të tilla janë marrëzi në dukje dhe hipokrizi në thelb, ndaj, sado që të proklamojnë bashkëkohësinë dhe  modernen në jetë e art, individë të ndryshëm në  shërbim të  interesave të grupimeve të veçanta shoqërore e  politike, nuk munden dot ta fshehin kontradiktën që i mundon dhe bashkëkohësia e modernia do t’u bashkangjitet atyre që e shohin jetën në sy dhe që përpiqen t’i japin asaj kuptim. Jashtë këtij synimi pranon kotësinë e jetës, e barasvlershme kjo me mohimin e ekzistencës. Kujt i intereson dhe i shërben ky  predikim? Progresit apo regresit? Marrëzisë apo mençurisë? Guximit në jetë apo frikës ndaj saj? Jetës apo vdekjes? Përgjigjen e jep realiteti, e japin njerëzit, popujt me punën, përkushtimin, me përpjekjet për transformime të vazhdueshme, me artin e tyre që gjeneron gëzim dhe dashuri, heroizëm dhe jo tragjizëm. Tragjike do ta bënte botën përpjekja për të mos i dhënë asaj kuptim dhe atëhere ajo, siç thekson poeti “si kobër ta helmon këngën/ e kupën me helm i lavosur gjerba” (“Bota nuk është ajo që shfaqet”). Bota dhe poeti! Bota është pështyrë nga helmi i kohës dhe mbi të nuk mbjellin, por ngulin trëndafila. Pamje e rreme! Hipokrizi! Mjaltin e jetës kërkon të pish e, në vend se me të, kupa mbushur me helm kobrash dhe njeriu, bosht ku përdridhen dredhkël gjarprinjtë që e shtrëngojnë t’i marrin frymën. Bota do pastruar, është ndotur për faqe të zezë, nuk njihet, padrejtësi, shfrytëzim si dikur, tani më tepër djallëzi.

“Të nesërmen, më keq se Laokoonti,

iu turra për flokësh, e çora faqesh;

u përsëritka cikli i qëmotit

e bota nuk është ajo që shfaqet”.

Poeti u çirret njerëzve dhe do që botës faqen t’i çjerrë, t’i zbulojë faqen e vërtetë. Ky është apeli i madh i kohës, kur “bashkëkohorët” i bëjnë tualet me lëngjet surrogate e mbi këtë butafori shigjetojnë të shkuarën, anakronizmin, prapambetjen, pa e ndier se janë po mbi ato shtroje, ku të këputen gjunjët e të kërruset shpina, ku liria shfaqet me modele  profilesh të shumëllojshme, ku ndryshku kullon dhe bren, ku bota rënkon nën një maskë që, kruspullosur brenda saj, po mbytet nga angështia, ndërkohë që politikanë e liderë ‘të demokracisë” çirren e bërtasin”Rroftë Liria!”. Amen!

Poeti A. Habazaj si qytetar dhe poet është qartësisht i pozicionuar. Ai është i pakënaqur nga realiteti dhe rebelohet kundër tij, por jo nga pozitat surealiste për të shkuar në një realitet tjetër, apo për të njohur një realitet të ri nëpërmjet nënvetëdijes. Ai qesh me të madhe me këtë lojë të mendimit, që e tkurr botën sa një lëmsh e që mund ta kapërcejë me një hap të vetëm, për të shkuar… Ku? Zgjohet poeti prej gjumit dhe ankthit. Dhe përgjigjet se në një realitet të ri duhet shkuar brenda kësaj bote, se, edhe nëse do të jetë e mundur shkuarja në një tjetër botë të gjithësisë, do të thotë se përsëri kemi të bëjmë me realitet, me vetëdijen dhe racionalen. Por, tani për tani, dhe ndofta edhe për shumë kohë, na mjafton kjo bota jonë, ku të organizojmë jetën në një realitet ku të sundojë mirësia dhe dashuria, miqësia dhe harmonia, pa ndier kështu nevojën e arratisjes halucinante apo planetare. Poeti A. Habazaj është realist në krijimtarinë e vet dhe në këtë realitet ai gjen prehjen, qetësinë, ndien dhimbjen, shqetësimin, mallin dhe dashurinë, urren dhe lufton padrejtësinë, mashtrimin dhe hipokrizinë:

“Ti, zotni fryhesh si bollë,

Unë si zogu mbi cipal;

Shihma kërcirin e hollë,

Si unë kombi është në hall!..”

(“Kombi dhe unë”)

Poeti është pjesë e halleve të kombit. Poeti dhe kombi janë në hall. Katër vargje të poezisë “Kombi dhe unë”, ku spikat konciziteti dhe lakonizmi i poetit, ku ekonomizimi i fjalës i shërben shprehësisë së saj, shtrirjes së gjerë në kohë dhe hapësirë, realizuar nëpërmjet krahasimesh dhe kontrastit. Ajo që i jep diapazon vargut është fjala “hall”, e ngopur në  semantikë, dhe është kjo veshje që e bën të rëndësishme fjalën në funksionin e vet, në këtë rast jo thjesht gjuhësor, por letrar artistik. Fjala “hall” konkretizohet, merr trajta të gjalla, të prekshme në të gjitha dimensionet, përfshirë edhe thellësinë, jo vetëm si koncept, por edhe si nocion. Në kontekstin e  përdorur kjo fjalë, përveç gjendjes, shpreh edhe revoltë, kundërshti, papajtueshmëri dhe paralajmërim e kërcënim ndaj atij “zotnisë” që fryhet mbi këto halle me babëzinë dhe makutërinë e vet. Poeti A. Habazaj nuk e shikon modernitetin në të kuptuarit e së kundërtës së asaj që ai shpreh, siç përpiqen të shpjegojnë e ta argumentojnë këtë disa zëra, studiues të letërsisë e artit. Dhe nuk bëhet fjalë në këtë rast për alegorinë.  Alegoria është mjet artistik që përdoret jo për të fshehur mendimet prej regjimit kundër të cilit drejtohet protesta, për t’i shpëtuar kështu ndëshkimit, por për ngjyrosjen e tyre nëpërmjet figuracionit (alegorisë). Nëse poezia shkruhet që të mos kuptohet, për t’i shpëtuar censurës, si mund të kuptohet prej masave?  Atëhere, kujt i vlen kjo poezi dhe ky i ashtuquajtur modernizëm? Modernizmi i shërben njerëzimit, së vërtetës, së ardhmes, përpjekjeve e besimit për progres shoqëror dhe jo frikës e nënshtrimit, se, po të ishte kështu, alegoria do të konsiderohej si figurë e krijimtarisë në regjimet shtypëse diktatoriale. Përvoja tregon të kundërtën. Eshtë shkruar nga Naim Frashëri “Shkëndi e diellit ndaj manushaqes”, por është shkruar dhe “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”: “Mjaft kaq vuajtje që shkuam, mjaft kjo tirani e zezë/ pa të marrim sot frymë dhe lirinë ta gëzojmë.” (N. F.). Në demokraci nuk do të kishte arsye të përdorej alegoria, por, përsëri, A. Habazaj krahas poezisë “Shqipëria sot”:

“Këmbët e Shqipërisë valëviten në erë:

Si këmbë prostitutash nëpër natë

(Si flamuj prostitucioni),

Zgërlaqur, si pula të flamosura..”

(Çfarë demokracie! M.K), ka shkruar dhe poezinë “I shkreti zog”:

“Nuk është aq e bukur sa duket dëbora,

nuk është aq e pafajshme, sa na thonë.

Ta dini: ajo është një katile e tmerrshme,

ta dini: një zog i vogël dha shpirt në borë!”

Në të dyja poezitë bëhet fjalë për realitetin shqiptar në vitet e “demokracisë”. Ndryshe nga në diktaturë, liria e fjalës, të paktën, është garantuar. Atëhere ç’është nevoja e  përdorimit të alegorisë, e fshehjes së mendimit në poezinë “I shkreti zog”?! Nuk është e nevojshme, çka do të thotë se autori nuk e ka përdorur me atë qëllim, përkundrazi, për ta dhënë më bukur realitetin shqiptar dhe jo vetëm si konstatues, por edhe  zhbirues në ndjenjat e lexuesit, duke rritur kështu shprehësinë e thënies dhe jo fshehjen e saj. Motivi migjenian i bukurisë që vret e përshkon këtë poezi dhe pikërisht se është një motiv i  fuqishëm që shënon dhe karakterin modern të veprës së Migjenit, poeti A. Habazaj, mbi atë truall ngre alegorinë e vet në  paralelen e  oksimoronisë “Bukuria që vret”, duke ruajtur vërtetësinë  migjeniane, modernitetin migjenian, kësaj radhe nëpërmjet alegorisë.

Poeti A. Habazaj, duke e lëvruar dhe lëruar poezinë në luadhet, livadhet e saj, ka zgjedhur edhe alegorinë si mjet për të rrëfyer. Alegoria është element i formës, si çdo element tjetër artistik, që përzgjidhet nga autori, konform qëllimit, për të përcjellë më bukur çështjen dhe idetë. Ky konceptim e bën alegorinë të jetë funksionale si në “botën e ndaluar”, ashtu edhe në “botën e lirë”, pa i dhënë prioritet asnjërës prej tyre në përjashtueshmërinë e tjetrës, aq më tepër për përcaktimin e metodave në tradicionale apo moderne, akoma më keq, në kundërvënien mes tyre. Poeti A. Habazaj në poezinë e vet tregon se me “ndryshimin” e botës, nga e ndaluar në të lirë, raporti i saj me individin nuk duhet të ketë marrë për mirë, kur thotë se “Shteti im çapaçul /unë të dua, ti ma ngul”. Kjo është pritshmëria e “ndryshimit” të botës?!

Të vësh maskë nuk është njësoj si të jesh maskë. Kur e vendos, krijon situatë gazmore, përqeshëse, e tall maskën. Por, kur je maskë, krijon situatë të papëlqyeshme, tallesh me njerëzinë. Kjo është tradhti! I urren këto maska, kur mbajnë fjalime e ngrenë dolli, sepse ato çka fshehin, s’janë tjetër veç korba, laraska e gjarpërinj:

“Shëndet i kombit - gogësit kryemaska,

i kombit të maskave me gjarpërinj!”

- Poshtë maskat e kombit e laraskat,

në djall vafshin korbat e zinj!”

(“Dollitë e maskave”)

Në planin artistik poezia është trajtuar si një ndërthurje dollish, e atyre të maskave me atë të poetit, pra, alegoria nuk shkon deri në fund. Poeti i dëgjon zhurmat dhe e ndien erën e thartirës së gogësimave të maskave dhe duket sikur kjo athëtirë ngjyros radhazi vargjet, duke “çngjyrosur” poezinë, ndaj ai ndërhyn me dollinë e tij mallkim dhe mallkimi i poetit të zë, nuk i shpëton dot. Poeti mendon se fasadën dhe hipokrizinë e  shtetarëve është alegoria ajo që e përcjell ndjeshëm, ndërsa mallkimi i tij për ta vjen te lexuesi duke e çarë dhe përshkuar tejpërtej alegorinë, si një rrufe që i shkrumbon dhe nxjerr në pah djallëzinë dhe hipokrizinë e fytyrave të tyre të vërteta. Eshtë intuita dhe ndjenja artistike që ia kërkon poetit  përdorimin e alegorisë dhe jo fshehja e qëndrimit dhe pikëpamjeve të tij, të cilat nuk është e nevojshme as të përkthehen dhe as të nënkuptohen, sepse janë të drejtpërdrejta dhe ky  shkëmbim dollish është një gjetje interesante e poetit që të gjallon emocionalisht dhe të ekzalton.

Poeti e ka organizuar poezinë në një lidhje ideore të brendshme, duke garantuar ruajtjen e unitetit të veprës  nëpërmjet harmonizimit të elementit artistik me idetë e shpërfaqura. Duke kaluar nga njëra poezi në tjetrën duket ruajtja e vazhdimësisë së veprimit, e cila në përfytyrimin tonë i shndërron vargjet në sekuenca pamore, u jep lëvizshmëri e dinamizëm, vërtetësi dhe konkretësi, prekshmëri dhe ndjeshmëri. Shohim se si çirren maska dhe del çehreja e prishur që as grimi nuk e lezeton, veçse i thekson më tepër grimasën që i kthen qeshjen në ngërdheshje dhe krijon asociacione trishtimesh e ankthesh deri në shpërgjumje, kur sheh dhe kupton se bota nuk është ajo që shfaqet. Ngrica ngrin zemrën, mola grin trurin, kjo kohë skelete, kohë e shtirë, do pak tualet të duket e mirë!

Kontrastet e forta që shpesh marrin ngjyrën e groteskut janë interesante për mënyrën e kundërvënies, në një përballje kohërash, poetësh e vargjesh, ku kundërshtitë marrin shkas prej pritshmërive e jo prej atyre që i presin ato:

“Vetmak i vyshkur, si vegël pa vlerë,

Një send i ndryshkur flakur te rruga,

Me kasmore, mushtit rrënjët i ke prerë

Dhe poezisë së varfër iu ça luga”.

(“Tualet pa ngjyra”)

Metafora e këtyre vargjeve ka magjinë e kthimit mbrapa të kohës, e kthimit mbrapa të frymëzimit, në një realitet të shkuar, sepse kupa me të cilën ushqehet poeti u ça dhe u derdh frymëzimi në pjatën migjeniane. Befasi tronditëse! Duket sikur poeti kërkon një start të ri me vrullin gjigantesk të Migjenit, të ngjyejë penën në optimizmin e tij, t’i qeshë e t’i gëzohet rinisë me qeshjen e tij, ta përqafojë botën me krahët e tij. Por kjo do ta dëshpëronte Migjenin, se do t’i dukej mungesë sinqeriteti dhe ngazëllues shtiak, kur sheh se thirrja e tij “Qeshu, rini! Qeshu! Bota asht e jote”, edhe pas kaq shumë vitesh, nuk është bërë dot e mundur, kur sheh se vargjet e derdhura në sofrën e tij prej “kupës së çarë” të poetit A. Habazaj, vijnë të rrudhura e të flashkëta: “Zgërdhihu, rini!”. Stilemë kjo, e ndërtuar sipas organizimit të vargut në poezinë e Migjenit “Kanga e rinisë”, duke shfrytëzuar njëherazi strukturën sinonimike dhe kontrastin semantik të fjalëve në funksion të aktualizimit të mendimit dhe të situatave. Nuk është vështirë të konstatohet zhgënjimi te poeti, gjendje kjo që jepet me një kursim fjalësh, por me larmi kuptimesh. Dy janë fjalët që ngrenë poezinë “Zgërdhihu rini!’, fjalët “qesh” dhe “botë”, të dyja këto të këputura nga  kopshti poetik i Migjenit, të stilizuara për një kohë tjetër që,  megjithatë, nuk e “shuan” etjen shpirtërore dhe nuk “kënaq” nervin  patriotik të këtij uragani. Këtu kap fillin poeti A. Habazaj për të thurur një syth në mozaikun migjenian. Folja “qesh” përdoret në kuptimin e shprehjes së një gjendjeje të gëzuar, në kuptimin e bërjes së një shakaje, si dhe të vënies në lojë, talljes së të tjerëve. Përdoret nga poeti edhe si antitezë kontekstuale homonimike, përdoret në kuptimin sinonimik dhe antonimik, deri dhe të metaforizuara:

“Qeshin bota, qeshim dhe ne,

ngërdheshja rinore sulet nën re”.

.................................................

Rinia e buzëqeshjeve të grisura,

kavaliere e mjerë, e krisura!”

(“Zgërdhihu rini!”)

Stilema tjetër, “Qeshu rini, qeshu…bota është e botës!”, është ndërtuar duke shfrytëzuar strukturën homonimike të fjalëve; autori ka përdorur larmi strukturash stilemore, të cilat i japin zhdërvjelltësi gjuhës, mendimit dhe shprehësisë. Fshikullimi poetik i autorit është sëmbues. Ai bën dallim midis “legjendarëve të rinj” dhe legjendarëve të legjendave, midis legjendave tona dhe legjendave të legjendarëve. Në poezinë “Ranë gjethet”, ky dallim nuk spikat nëpërmjet mjeteve stilistike. Funksionin e tyre poeti e realizon nëpërmjet një mekanizmi disi të veçantë, atë të ndërrimit të vendeve të togfjalëshave të një vargu, kur e përsërit atë në strofën pasardhëse, përsëritje kjo që zbeh inversionin që zakonisht vepron brenda të njëjtit varg, ndërsa në rastin tonë, inversioni merr kuptim në përsëritjen nga njëra strofë në tjetrën dhe, nën ndriçimin e vargut pasardhës në strofat përkatëse, bëhet e mundur të kuptohet qartë se togfjalëshi “legjendat tona” nuk bën fjalë për të njëjtat legjenda, por për legjenda të rreme dhe pseudolegjendarë të tyre, të cilët u vyshkën dhe u  zhvoshkën, sepse lakmuan lavdinë e legjendarëve dhe jo frymën e tyre. Ky burim i gjetjeve artistike e bën të veçantë  autorin jo vetëm për bukurinë e shprehjes, por edhe për qartësinë e  kuptimit, duke gjetur rrugën për t’i depërtuar fjalës deri në bërthamën e saj e ta shpërthejë atë:

“Legjendave tona u ranë gjethet,

iu thanë ato fletët e verdha.

………………………………

Ranë gjethet e legjendave tona,

lëshuan sythe, lastarë të gjelbër.”

(“Ranë gjethet”)

Në këtë pështjellim legjendash e legjendarësh, malli e çon poetin te çlirimtarët, trimërinë dhe heroizmin e të cilëve qyqarë “bashkëkohorë” e sendërgjojnë me zërin e qyqes. A.  Habazaj i ka dhënë poezisë melodinë e këngës labe, për të treguar se trimëria dhe heroizmi i tyre kurrë nuk do të harrohen, se populli nuk do t’i përziejë kurrë me kukuvajkat e kobshme që kanë filluar të ngrenë sytë përpjetë, por që u lëbyren nga rryma e fuqishme e ajrit që krijojnë krahët fluturues të shqiponjave çlirimtare. Fole shqiponjash ka qenë dhe Tërbaçi, fshati i poetit, lidhjet me të cilin forcohen gjithmonë e më tepër. Duket sikur del prej mushkërive të vendlindjes, ndaj mban aromën e fshatit, erën e grurit e trëndelinës, krenarinë e trimërisë e të lavdisë.

Albert Habazaj është poet i kundërvënies së situatave, gjendjeve, mendimeve, ideve, individëve, ndjenjave, perceptimeve, dëshirave dhe buzëqeshjeve. Poezia e tij në përmbajtjen e vet shfaqet me një freski të kohës, e sigurt në themelet mbi të cilat është ngritur, në kundërvënie me “poezinë” që përqesh kohën e i friket asaj, që nuk di se mbi çfarë fijesh mbahet e i këputen vargjet e i ndoten, thithen prej vrimave të zeza, ku, me shpejtësinë e errësirës, synojnë t’i zënë vendin dritës së Diellit. Nuk ka vend në diell për ta, ashtu, ashtu siç ata përpiqen të mos i lëshojnë një copë vend diellit në tokë dhe ti “bashkëkohës” modern, me gjuhë të prerë gjer në rrëzë, nuk mundesh dot t’i thuash: “Na fal, or zotni, vendet janë zënë”, ti lypës lavdie, medalje hipokrizie.

Diapazoni poetik i A. Habazajt i çan kufijtë gjeografikë dhe vargu shkon te bashkëkombasit tanë si melodi e këngës shqiptare, për t’u kthyer me yjësinë e lavdisë kosovare dhe me vallet plot hijeshi e dinamizëm të Çamërisë. Misioni i poetit është atdhetar e patriotik dhe, për të mos lejuar që “gjymtyrët” e zhvatura dhe të shqyera nga bishat e uritura të gangrenizohen, përkujdeset pa u lodhur për të zbutur dhimbjen me melhemin poetik të fjalës e të këngës, që të mos treten, të mos thahen e të hidhen hendeqeve të harresës.

A. Habazaj e njeh mirë këtë mision dhe angazhohet tërësisht me forcën e fjalës dhe të shpirtit të shtojë një akord dhe një ritëm në poezinë, muzikën dhe vallen kombëtare shqiptare. I dhëmbin degët e shqyera poetit, dhimbje që nuk do t’i fashitet pa i parë ato përsëri, si dikur, pjesë të trungut, ndaj vargu i tij është prashitje dhe vaditje, shprehje e bindjes besimplotë se “në kopshtin e bukur të lirisë / do të çelin lulebajamet”. Dhe poeti e ndien aromën që vjen prej Kosovës dhe e thith me gjithë forcën e mushkërive: thith Prishtinë e çliron Vlorë, thith Vlorë e çliron Prishtinë, plot shpresë se lulet do të çelin edhe për Çamërinë, sepse, siç thekson ai:

“Më dhëmbin degët e shqyera,

U bëj mullagë me pikën e lotit;

Si stina e vajzave të feks Çamëria,

Ka qenë e imja që pa lerë Zoti!”

(“Këngë e pambaruar për Çamërinë”).

Toka jonë, kombi, Atdheu, Vlora, Tërbaçi mpleksen në vargjet e poetit A. Habazaj, sepse ashtu i do ai, ashtu ndihet mirë, i strukur e ngjeshur mes tyre, mbërthyer pas rrënjëve të lashta të kësaj toke, që i japin frymë e ngrohtësi dhe marrin përkujdesje, për të mos u kalbur nga pisllëqe moçalesh, por për të buisur nga vaditja me ujë burimesh të pastra. Të tilla janë vargjet e  vëllimit poetik “Dhëmbin degët e shqyera”, të cilat nuk kalojnë “për t’u kolauduar” nëpër labirinte e zgafella të mykosura, por nëpër ato përdredhje rrënjësh “të shtrirë dherave përjashta”, në hapësirën vezullimë që “t’i mbush mushkëritë me era  trëndelinë”  (Populli). Aty gjen muzën e vet poeti, e cila e udhëheq në rrugëtimin poetik nëpër kohëra, luftëra, shtigje, lumenj e livadhe. Takon shenjtorë e stepet prej tyre, përbuz servilët dhe hipokritët, nderon njerëzit e thjeshtë, të luftës e të punës, të heshtur për punën dhe luftën që kanë bërë, por që nuk hesht vetë lufta dhe puna e tyre. Dhe flasin e flasin: “Ruhuni nga hipokrizia e djajve, shpërfytyruesve të së sotmes dhe falsifikuesve të historisë, denigruesve të figurave të shquara të kombit dhe ngjarjeve me rëndësi jetike për kombin dhe popullin tonë, deri dhe të Luftës Çlirimtare kundër pushtuesve nazifashistë”. Kërkojnë të lajnë pisllëkun në pastërtinë e idealeve të Luftës, por s’u hiqet zgjyra, se është bërë pjesë e qenies së tyre. Vetëmohimi i dëshmorëve dhe heronjve në luftë për çlirimin e vendit nuk i ka munguar dhe nuk do t’i mungojë ndonjëherë poezisë, se servilët dhe hipokritët në pushtet vijnë e shkojnë dhe ta shpifin me kukamën e tyre, ndërsa populli mbetet dhe nuk e ndal kurrë këngën e lirisë, të çlirimtarëve e fitimtarëve, siç thotë poeti:

“Un’ s’e pashë, po dritat e syve ia ndieva;

Iu zbehën, nuk u fikën ato;

Mbi hirin e tij buisi pranvera,

Çelën manushaqet e ullinjtë ngado...”.

(“Përshpirtje për ëndrrën”)

A. Habazaj tregon vëmendje dhe kujdes të veçantë që vargjeve t’u hedhë dritë. “Drita është e bukur në vetvete, ngaqë natyra e saj është e thjeshtë dhe i ka në vetvete të gjitha gjërat” (R. Grosatesta). Drita bie edhe mbi errësiren, që ajo të duket e për të mos iu nënshtruar tekave e trilleve të saj. “Drita i bën pjesët e tjera të botës të denja për lëvdatë” (R.  Grosatesta - citim nga Ambrozi). Vërtetësia dhe saktësia e paraqitjes së objektit, sado e shkallës më të lartë, nëse u mungon drita dhe  ndriçimi, ato do t’i ngjanin një pallati luksoz me të gjitha  mrekullitë e botës, ku nuk shikon gjësendi dhe nuk përjeton ndonjë  ngacmim ndjenjësor, përkundrazi, mund të përplasesh muresh e të  gjakosesh nën qeshjet dhe përqeshjet e errësirës. Dielli, si trup qiellor është burim i dritës e i ngrohtësisë, të cilat, të përpunuara estetikisht në art e letërsi, kthehen në burim të bukurisë e të madhështisë jetësore. Çfarë i duhet të bëjë poetit që vepra e tij të shikohet prej syrit e bukuria e saj të shijohet prej shpirtit? Të lëvizë Diellin! Bota pa diell nuk ka jetë. As bota poetike nuk ka jetë pa diell e ngrohtësi, ndaj poeti merr përsipër misionin e vështirë “ta rrotullojë” Diellin në atë cep të hapësirës që mundëson rrezet e tij të përfshijnë në mënyrë sa më të plotë veprën, t’i japë sa më tepër ndriçim, që të përcjellë sa më shumë ndjenjë dhe emocion te lexuesi. Është kjo arsyeja që Dielli zë vend qysh në poezinë e parë të librit të A. Habazaj, i cili, kur thotë se: “krijojmë dhe ndezim diellin”, duket se e merr përsipër këtë barrë të rëndë të lëvizjes së Diellit, paçka se është poeti që “ndizet” prej “diellit”. Dielli, deti dhe poeti! Trinia jetësore! Nuk janë vargjet që notojnë në det, por deti lodron nëpër vargjet. Deti ka shikim, ka nerva, acarim, ka edhe prehje, qetësi e buzëqeshje. Dielli shikon nga lart, duke iu afruar edhe ai detit t’i hedhë një ujë syve e të freskojë këmbë e duar. Poeti e kthen nga rruga Diellin, sa të puthë detin, pastaj toka, në vend se me rreze, të ngrohet me vargje:

“Përqafova detin, e putha,

ai m’i bëri buzët me kripë;

u gajas dielli, u kthye nga udha,

donte të argëtohej edhe një çikë...”.

* * *

Në vëllimin poetik të A. Habazajt ndeshesh dhe njhesh me madhështinë e njerëzve të thjeshtë dhe me thjeshtësinë e njerëzve të mëdhenj. Nënë Tereza (Shën Tereza): “Pikërisht ku bota e skamur, e mjeruar/ Mbeti pa strehë, e sëmurë, sakate/ Ngrihet simboli human i vetëmohuar/ Me frymën e shenjtë për miliarda fate”. Nermin Vlora: “Si Nermin Vlora që prehet në Kaninë/ Si sorkadhe mali përmbi trëndelinë”. Jakov Xoxa e Lasgushi, Dritëro Agolli e Ismail Kadareja, Balzaku, Pushkini dhe Esenini, prej të gjithëve ka marrë një “nishan për  hajmali”, pa harruar R. Bërnsin nga Bërnsajt e Skocisë. Fis poetësh, ku lidhjen e ngushtë të frymës poetike dhe  shpirtërore, autori nuk e jep me asnjë mjet stilistik ku të spikatë forma e lartë e organizimit të fjalës, përkundrazi, me më të thjeshtën dhe më të shpeshtën në përdorim, por që merr shkëlqim dhe tërheq vëmendjen vendosja në një tjetër abitat e shprehjes, për të na e afruar Bërnsin në trojet dhe zakonet tona, që në të vërtetë nuk është se s’ka ndonjë zanafillë, po të kemi parasysh fustanellën karakteristike dhe gajden e gajdexhiut. Eshtë një varg që të mbush estetikisht; dhe të mendosh se janë vetëm tre emra që e përbëjnë atë: emri i përveçëm R. Bërnsi, emri i fisit (Bërnsajt) dhe emri i vendit (Skocia). Një thënie e tillë ndër ne përdoret kur pyesim për dhëndrin në rast lidhjeje krushqie, për persona që pa ndonjë interes na ndihmojnë për probleme të ndryshme, për dikë që bie në sy për veprimtari të dobishme komunitare etj., kjo për rastet që nuk e njohim personin, sikurse edhe në rastet e tjera që e njohim, por nuk dimë se bëhet fjalë për të. Pra, një shprehje e rëndomtë, e thjeshtë, pa pretendime në  ngarkesë emocionale-artistike, merr vlera të tilla që të spikatë në poezi dhe kjo për meritë të poetit, i cili është eksplorues i fjalës, nuk rrëshqet në sipërfaqe për të shkuar sa më larg, por zhytet në thellësinë e saj për të konkretizuar idenë dhe për ta bërë më të kapshme. Poeti nuk kërkon fjalë për të lartësuar thjeshtësinë, sepse nuk shikon majë më të lartë se ajo (thjeshtësia) për shprehësinë dhe prej andej marrin hov të gjitha vrullet, pasionet, dëshirat, bukuritë dhe madhështitë. Strofa të tëra poezish pa asnjë folje, si një trup pa gjymtyrë, që nuk ecën dot. Por poezia e A. Habazajt ecën, ai i jep forcë që, ashtu “e gjymtë”, ajo të jetë e suksesshme:

“Një fletëz e kthjellët

Nga fryma e rrënjës,

Thjeshtësi e jetës,

Ylber i këngës”.

(“Monografitë e mia”)

Motivi i thjeshtësisë, i njeriut të zakonshëm përshkon krejt poezinë e A. Habazajt, qoftë e dhe kur bën fjalë për solemnitet e madhështi. Ai i gjen dhe kombinon bukur hallkat e thjeshtësisë me të madhështisë, duke mos e konceptuar dot plotësinë e njërës pa praninë e tjetrës në të. Dy poetë: njëri gjeni, Homeri i lashtësisë, thesari i letërsisë botërore, tjetri i thjeshtë dhe me droje hedh sytë dhe zgjat dorën të prekë ndonjë margaritar. Dy pikëllime, njëri i Akilit për vrasjen e mikut të vet, që i shkaktoi zemërim perëndie, tjetri që shkaktoi hidhërim njerëzor për vdekjen e të thjeshtit, njeriut të mirë, xha Musait, e cila shkaktoi dhimbjen tronditëse, dridhjen e globit, sepse të mirët dhe mirësia janë themelet e njerëzimit e çdo gur i rënë, bën të lëvizin të tjerët; ata, të cilëve historia u thuri lavdi e këngë dhe këta të thjeshtët, që janë po aq të përkorë, heroikë e madhështorë:

“S’jemi personazhe nga “Iliada e Homerit,

S’kemi bërë gjëma gjeniale, këngë e heroizma.

Vdekja jote më tronditi sa rrathët e Ferrit,

M’u errën sytë të tmerruar, sikur erdhi   kataklizma”.

(“Si lule fati për xha Musain”)

Vargje që përshkohen nga një ndjenjë poetike e shkallës së lartë. Metaforat: “u dhimbte dhimbja”, “u dhimbte pikëllimi”, apo epiteti metaforë i llojit “mall i manushaqtë”, janë ndërtime të tilla ku fjalët marrin aftësinë e tingëllimit, lëshojnë zëra që vijnë te lexuesi si pasthirma të një emocioni të thellë. Fjalët “tall” dhe “bubullima” në vargjet “Vjen… si fllad ilirik ndër lëndina/ Si krenari malesh që tall bubullima” (“Homazh për vëllain tim poetik”), nuk të çojnë aspak nëpër mend kuptimin thelbësor, atë të vënies në lojë, të përqeshjes, të bërjes shaka me “bubullimat”, por autori gjeneron forcë për fjalën, për t’i dhënë asaj një perceptim ndjesie dhimbjeje, epizmi, qëndrueshmërie dhe madhështie. Filozofia e jetës e përshkon poezinë “Baladë e vogël për një shpirt të madh”: “Kur t’u sosën hallet/pse ike nga jeta?/ Ike si lulja nga malet,/ Si nga mjalti bleta…”. Eshtë pyetje retorike e përdorur me finesë nga autori në plotësinë e funksionit artistik për të shprehur bukurinë e jetës, përjashtuar qartë dikotominë filozofike që rrëshqet nga një jetë plot kuptim, në kotësinë e saj.

Shumëllojshmërisë së ndjenjave, që i japin ndjenjë librit poetik të A. Habazajt, nuk mund t’i mungonte ajo e dashurisë, që përfundimisht do ta pagëzonte autorin si poet të ndjenjës. Vargje të dashurisë jetësore, vargje të ëndrrave dashurore, vargje që nisin nga hareja, vargje të dashurisë së plagosur, vargje që nisin nga një harlisje ndjenjash, vargje që mbyllen me ndjenja të harlisura… dhe poeti udhëtar gazmohet e ngacmon, se dashuria të bën ndonjëherë edhe të derdhësh lot dhe, kur të sheh se hutohesh, ngatërrohesh, skuqesh e turpërohesh, dashuria zë e qesh edhe vetë me ngasjet që shkakton. Motivi i dashurisë nuk mund të shpaloset më bukur sesa me frymën popullore. Në asnjë përpunim tjetër të fjalëve “hiqu” dhe “dreqo”, veç atij të gurrës popullore, tjetërsohet semantika e tyre, duke dëshiruar të kundërtën e asaj që shpreh, jo duke mallkuar e përbuzur, por duke u llastuar, përkëdhelur e afruar. Një kundërshti pohuese e dheleve, joshëse e miratuese, plot shpresë për dashuri të pastër e të sinqertë:

“Hiqu, se ma plase xhanin,

o djalo!

Ma bëre copa fustanin

o dreqo!”.

(“Këngë e shtruar labe...”)

Te fjala “dreqo!”, o-ja në fund të fjalës, më tepër sesa një përsëritje e thirrorit “o” në fillim të fjalës (o djalë!), është një prapashtesë, që ndonëse nuk formon një fjalë të re, jep një kuptim të ri, prirje kjo dhe vlerë e së folmes popullore që poeti përpiqet ta bëjë të vetën, duke i dhënë ngjyrë e shprehësi lirikës së tij poetike. Eshtë pikërisht o-ja që fjalës “dreq” i jep  kuptimin “xhan” dhe marrëdhënia e saj me fjalën “hiqu” krijon nuancë të humorit, veçori kjo e krijimtarisë së autorit. Vargje që krijojnë përfytyrime e perceptime të mundimeve të këndshme, të  dashurisë që, për ta arrirë, duhet të kapërcesh male të lartë e lumenj të rrëmbyeshëm dhe, sa mendon të pushosh e të çlodhesh shtigjeve e livadheve e t’i gëzohesh “ngjalës”, ajo të rrëshqet dhe nis mundimi sizifian, jo i qëllimit të paarrirë, si mallkim, por si burim zemërlidhjeje:

“Kur m’i ul e kur m’i ngre

Ato gjokse me tallaze,

mendjen time ku ta le,

ku ta le mendjen çapraze?”

(“Ngjala”)

Lirika e poetit mban aromën e mushtit lasgushian, udhërrëfyesit sqimatar të hapësirave dashurore me kupën gdhëndur vargjesh, mbushur me lëngun pikuar dashurish, vendosur në mes të sofrës poetike, kupë e rëndë ku edhe vetë poezia druhet ta marrë nëpër duar se mos prej saj derdhet qoftë dhe vetëm një pikë, se i rreshk freskinë dhe hijeshinë. Por poeti ynë”trazovaç”, i mahnitur me kupën dhe i turbulluar nga  tallazet dashurore, kërkon të bëjë të pamundurën, ta kthejë të tërën pa njëra le të bëhet, pa kuptuar se, në fakt, kupa “piu” prej tij një pikë lëngu të shpirtit artistik shpërthyes të poetit, shpirt i ngrohur në vatrat e zemrave të mëdha, ku theken vargjet, aq sa marrin përcëllimën e rebelizmit dashuror: “Kupa jote…/ E mbushur me nektar/ Do ta pi të tërën/ Pa ti bëje njërën!”

Poeti A. Abazaj përdor në librin e vet lloje vargjesh të larmishme, të rregullta dhe të lira, deri dhe brenda se njëjtës poezi. Rima është e pranishme në të gjitha krijimet, më tepër ajo e llojit A B A B (e alternuar), por bie në sy dhe ajo e llojit të kombinuar A B C B. Vargun e fundit të çdo strofe e rimon, pavarësisht se me cilin nga tre vargjet e tjera të strofës, sikur kërkon ta mbërthejë ëmbël mendimin, me kujdesin të mos cifloset prej ngjeshjes dhe mëshimit. A. Habazaj, me vëllimin poetik të fundit “Dhëmbin degët e shqyera”, del para lexuesit me një siguri të vargut të tij, garantuar kjo nga mbështetja në traditën tonë letrare, në krijimtarinë popullore dhe frymën e ngrohtë, të sinqertë dhe plot optimizëm të saj, në letërsinë dhe artin botëror përparimtar, nxitës dhe frymëzues. Të mishëruara nëpërmjet ndjeshmërisë poetike e artistike të autorit, të gjitha këto shpërfaqen si tipare e dukuri për t’i dhënë botës dhe jetës ngjyrën e saj. Bota është e bukur dhe përpjekja për t’i dhënë jetës kuptim është akti më modern dhe madhështor i njeriut.

04. 10. 2016

[Botuar në studimin monografik “Përqasje e çoroditur”; Tiranë: Dudaj, 2019, f. 516-534]