Mihal Kalia: Hiqmet Mehmetaj - Lirika

Hiqmet Mehmetaj (në vëllimin me poezi)

“LIRIKA”

Nga Mihal KALIA, kritik letrar

Lirikat e poetit Hiqmet Mehmeti janë plot tul e lëng. Në to ka jetë, ka lëvizje, ka brengë, ka dashuri. Eshtë një zë poetik i ëmbël. Eshtë i tillë, sepse poeti  ka bindjen që bota dhe jeta në të është e bukur. Ai është i ndërgjegjshëm se zëri i tij në këtë zhurmë e gjullurdi   mund të mos dëgjohet, e mbyt rrëmuja e rrokopuja që, me sa duket, po tenton të fusë në vorbullën e vet edhe shpirtin krijues të popullit. Por ai thërret. Ta dëgjojnë! Dhe nuk është i vetëm. Janë shumë që e kuptojnë dhe e ndiejnë krizën, por që nuk e huazojnë atë për artin dhe letërsinë, paçka se e pasqyrojnë dhe kjo është dëshmi e forcës, e kundërvënies ndaj “pashmangësisë” së fatalitetit. Apokalipsi nuk është parashikim i letërsisë, është i “fallxhorëve” që terrorizojnë njerëzit me fundin e Botës. Letërsia dhe artet parashikojnë të kundërtën, gëzimin e jetës dhe jo kotësinë apo banalizimin e saj. Janë zëra që vijnë nga drejtime të ndryshme; njëri nga vilat luksoze dhe institucionet, që e bëjnë atë mbizotërues, dhe tjetri nga shtëpitë e fshatit a qytetit, nga fushat dhe malet, si zëri i bilibilit që, pa dyshim, do të bëjë të heshtë krakëllima e korbit.

Hiqmet Mehmetaj është poet i ndjenjës, i butësisë, i mirësisë, miqësisë e dashurisë, i mirëkuptimit dhe harmonisë. Të gjitha këto bëhen të pranishme në poezi dhe formësojnë profilin e tij nëpërmjet një përpjekjeje të mundimshme për t’u shkëputur ndjenjash frymëzënëse dhe gjendjesh trishtuese dhe mjeruese prej kalbëzimit moral që ka përfshirë shoqërinë. Ai e sheh veten si të rrëzuar në ujërat e detit prej anijes klandestine dhe, në ftohtësinë dhe drithmat e këtij realiteti, kacafytet me brengën, padrejtësinë, makutërinë e babëzinë, që tentojnë e pretendojnë të jenë zot i  tij, duke fundosur në errësirën e thellësive të ujërave shpresat për të përqafuar lirinë. Mos vallë, liria është një iluzion?! Në përpjekje për t’iu afruar, ajo bën gjithmonë e më larg?! Jemi ne që nuk i afrohemi lirisë, apo është liria që largohet prej nesh? Kjo pyetje që lind nga rëndesa të tilla shoqërore, të cilat, për shpeshësinë e të shfaqurit e të moszgjidhjes, mëtojnë deri në privilegjin e natyrores, shtrohet thjesht e qetë nga poeti, jo si i tillë që sodit nga larg, i vetëmjftueshëm në individualitetin e tij, por si individ, pjesëtar i shoqërisë, i cënuar në lirinë e vet. Në detin e trazuar, ku dallgët lozin duke e zhytur dhe ngritur përsëri mbi ujë, si të kapur për flokësh, në atë interval kohe të një gulçi përzier me gulfa dallgësh, poeti në fjalën e tij të qetë e të shtruar si prej oshënari, ka mbledhur gjithë mllefin, kundërshtinë, revoltën dhe zemërimin në një shpërthim - buçimë të një shpirti të vrarë. Ndërthurje mjeshtërore e lirikes me epiken, veçori kjo e artit të poetit H. Mehmetaj, ku butësia e fjalës shpreh drejtpërsëdrejti, qysh në nivelin e parë të leximit, ulërimën e shpirtit:

“Zot, jam i butë, s’jam egërsirë,

S’mund t’i meritoj këta zinxhirë!”

(“Liria”)

Poeti  është i pozicionuar në krijimtarinë e tij. Ai nuk bën pjesë ndër ata që e kërkojnë lavdinë te brenga “lotmbytur” (H.M) , lavdi të cilën ai e përbuz dhe e neverit. Ai i bindet muzës dhe shpirtit të  vet, i sigurt në drejtësinë dhe vërtetësinë e idesë së tij, edhe pse në trysninë e zhytjes në detin brenglotës. Antikonformizmin e vet dhe kundërvënien ndaj “poetëve të brengës”, poeti nuk e jep nëpërmjet ndarjes apo armiqësisë me ta, qëndrime këto që përcillen qartazi nëpërmjet të së kundërtës, miqësisë e mirësisë:

“Do të shkruani për mua, o miqtë e mi,

Do të m’i qani vargjet me tuajin lot,

Paçka se po vdes nëpër gushë e gjinj

Dhe hënën s’arrita ta puthja dot.”

(“Poetëve të brengës”)

Ka sinqeritet në këto vargje dhe aspak ironi, qoftë tekstuale apo ndërtekstuale. Ka shumë paqësi në vargjet e jo egërsi, paçka se hakërrimi spikat ndjeshëm dhe është më rrëqethës kur rrjedh dhe rrëshqet mbi butësi ndjenjash, si për të theksuar një pabesi dhe tradhti.  Brenga, varfëria dhe zhgënjimi spikatin në lirikën shoqërore të poetit. E, megjithatë, vargjet nuk ndjellin dëshpërim dhe kotësi jete, përkundrazi, të frymëzojnë e të japin shpresë.

Ndërthuren bukur konturet e jetës me kapërcimet nga njëri korridor i saj në tjetrin dhe, me “çelësin magjik” të përrallave që zgjon e i jep krahë fantazisë, poeti kurdis  zemberekun e jetës që, duke perifrazuar U. Econ, kapërcimet të bëhen me hapin e viganit, prej botës si një libër i mbyllur në një libër si botë e hapur, pra, në botën e poetikës. Poeti na prezantohet (“Kënga ime”) dhe nuk mjaftohet me atë se çfarë dhe cili është, por edhe se çfarë nuk është. Për të qenë   më i qartë dhe për të lënë gjurmë te lexuesi, ai shfrytëzon kontrastin si mjet artistik “jam-nuk jam”:

“Jam një bredh në shpat të malit,

Nuk jam myshku i kënetës,

Por jam këngë, muzikë e gjallë,

Jam nektar i së vërtetës.”

(“Kënga ime”).

Në kapërcimin nga bota, libër i mbyllur, në poezinë, botë e hapur, sinqeriteti i poetit është gati fëminor kur kërkon të vdesë bashkë me frymëzimin, duke u mjaftuar vetëm me kaq, me dhënien e shpirtit të tij, pa pretenduar pavdekësinë që ky akt shënon.

Veshtullor për mbërthimin e vargjeve në poezi autori përdor antitezën; në ndjenjë, gjendje si dhe në ngërthimin e të dyjave së bashku. Eshtë veçori kjo e lirikës shoqërore të poetit, është mjet artistik i kundërvënies së realitetit me pritshmëritë e tij, jo si të një heroi lirik të romantizmit, ëndërrimtar, por të një vepruesi aktiv që, edhe pse në angazhimet e veta për ndryshime, në kuadrin e lëvizjes së gjerë për progres shoqëror, ndihet i arrirë e, megjithatë, përsëri i brengosur dhe i papërfillur. Këtë dredhi e djallëzi poeti nuk mund të mos e denoncojë, nuk mund të mos e akuzojë, sepse ai kërkon harmoni të ndjenjës me gjendjen dhe jo helmim të ndjenjës  prej gjendjes:

“Veç në limanin e prehjes,

Në mbretëreshën dashuri,

Atje në sofrën e dehjes

Largoj pak bushtrën varfëri”.

(“Bushtra varfëri”)

Lirika e H. Mehmatajt është për  publikun e  gjerë, sepse problemet që trajton i përkasin pikërisht këtij publiku, ndaj poeti tregohet tepër i kujdesshëm në përpunimin e vargut, në mënyrë që mesazhi të përthithet natyrshëm dhe të kënaqë shijen e lexuesit e të drithërojë ndjenjat deri në derdhje tingujsh si paqësim me mesazhin . Në këtë kuptim, poezia e tij do të ishte e pavlerë, nëse, për të qenë i kuptueshëm, do të ulte nivelin e referimit, duke u kthyer kështu një predikues i rëndomtë. Publiku i sotëm jo vetëm që vlerëson pasurinë gjuhësore dhe mjeshtërinë në përdorimin e mjeteve stilistike, artin e autorit, por, siç thekson U. Eco “ai ka thithur me rrugë të ndryshme shumë nga teknikat e letërsisë së sotme, dhe pra, përballë best sellerve cilësorë ndjehet më pak në siklet se disa sociologë të letërsisë”. Një konsideratë e tillë për lexuesin bashkëkohor e bën autorin të mos ngurrojë në përdorimin e strategjisë së ironisë ndërtekstuale, duke ruajtur teknikën e tij të ngjizjes së vargjeve, kundërshtinë e brendshme të ndjenjës e të mendimit, të llojit zhgënjyes. Poezia “Kikoja” nuk është thjesht një raport i poetit me macen e bukur dhe nuk ka dyshim që lexuesi nuk mjaftohet me këtë raport dhe, aq sa për nivelin e kërkesave ndaj poetit, aq edhe për përmbushjen prej tij të pritshmërisë artistike, nivelit të parë letrar  i bashkangjitet dhe ai moral:

“Veç gabimet përsëritëse kthehen në faj,

dënohen rëndë nga ligji familjar,

ndaj një ditë në thes të futa,

larg ty të çova, të sillesh si kusar”

(“Kikoja”).

Shkathtësia dhe natyrshmëria e raportit të kësaj kafshe me njeriun shërben mjaftueshëm për nivelin e parë të leximit. Monologu i brendshëm të përgatit për diçka më tepër që merr ngjyrë dhe konturohet në trillin me kohën dhe hapësirën, për të përcjellë qartë mesazhin. Kjo i intereson poetit dhe në këtë proces ai dallon nga ata që, për t’u ndier bashkëkohorë,  e konsiderojnë veprën, si autorë, apo e kërkojnë, si kritikë a studiues, vetëm si akt krijues; funksionet e tjera nuk kanë asnjëfarë interesi  dhe rëndësie për ta. Poeti H. Mehmeti nuk i përket kësaj kategorie krijuesish, sepse mes tyre do të ndihej i lajthitur, siç thotë në poezinë “Lajthitje”;

“Harroj të paharruarën,

Zbuloj të pambuluarën ,

Çmoj çmendurinë,

Shijoj të shëmtuarën!..”

(“Lajthitje”).

Poezi meditative katërvargëshe, model i koncizitetit; çdo varg vetëm me dy fjalë, një folje dhe një emër, mbartëse të të kundërtave në veprim, në shije dhe vlerësim, kundërshti  në logjikën e pohimit, të mëshuarit  fort e së cilës ravijëzon  situata absurdi dhe, duke qenë kështu, lajthitja merr përmasa më të gjera e ngarkesë më të fuqishme, duke kapërcyer në shoqëri. “Lajthitja” e shoqërisë është tregues i krizës në të cilën  ajo ndodhet dhe që “për çudi”, një numër krijuesish e studiuesish e konsiderojnë këtë krizë si avangardën e mendimit e krijimit, gjejnë tek ajo bashkëkohësinë (modernen) dhe përpiqen të paraqiten sa më shumë krizoman, në ruajtje dhe mbështetje të politikave institucionale, gjë që poeti H. Mehmetaj, qytetarisht dhe artistikisht, e mohon prerazi dhe, duke reflektuar për një çast se “ç’jam (ç’jemi) duke bërë?”, kundërvënia e tij shfaqet dukshëm  dhe bindëse. Poeti kërkon dhe jep filozofinë e poezisë  dhe poezinë e filozofisë, jep realitetin dhe jo iluzionet, kërkon të edukojë dhe jo të shastisë publikun, kërkon ta zbukurojë mendimin e jo ta mpijë atë.

***

Ndryshimet politike në Shqipëri u diktuan nga domosdoshmëria për t’i shpëtuar krizës që po kërcënonte vendin. Por, nëse refuzuam krizën e mëparshme, mos vallë në atë dëshirë të papërmbajtur për demokraci, në atë entuziazëm të masave do të pohonim e pranonim krizën në të cilën u përfshimë, sapo dolëm nga regjimi i mëparshëm? Dhe nuk po e marrim veten  për të qenë në gjendje të përcaktojmë statusin tonë politik, ekonomik dhe kulturor! Poeti është i përgjegjshëm, ndaj ka shfrytëzuar vetën e parë të foljeve që jo të imponojë, por të orientojë interpretimin e poezisë drejt mesazhit të tij, gjë që kërkon shkrirjen e niveleve të leximit, atij letrar e moral me atë alegorik.

Lirika e poetit është si lira e muzikantit, me të gjitha telat që i akordon radhazi duke i tërhequr e shtrënguar pas çdo tingëllimi që provon me mollëzat e gishtave, deri sa kthjellohet, për t’i kaluar pastaj me një”rrahje”- kombinim harmonioz të tingujve të telave të shpirtit, brengës, trishtimit, shpresës, zhgënjimit, dashurisë, adhurimit, mërisë, joshjes, djallëzisë, hipokrizisë, rënies e lartësimit. Poetët kanë ura komunikimi me njëri – tjetrin. Nuk mund të ndodhë ndryshe me poetin H. Mehmetaj. Ai i thur vargje nënës; nuk e”kupton” ai që nuk thur, por ai vetëm ndien atë çka është e thurur në shpirtin e tij qysh me lindjen. Ai veç e zbulon këtë ndjenjë të madhërishme për nënën, që te poetët kalon deri në blatim. Çdokush ka nënën e vet, ashtu si çdo poet ka të paktën një poezi “Nënës”, ndryshe s’do të quhej poet. Personazhi “nënë” nuk është as plagjiaturë, as emigracion (personazhi), sepse aty ku ngjashmëria përbën origjinalitetin, arketipin, as që mund të bëhet fjalë për për kopjo (ektip). Nënat kurdoherë dhe kudo në botë janë njësoj në dashurinë dhe dhimbsurinë, ndaj dhe meritojnë aureolën poetike të Eseninit apo D.Agollit, para të cilëve poeti ynë ndihet ngushtë e i drojtur, se aureola e tij nuk është thurur me fjalët “nënoçka ime”, që ngjizin gjithë dashurinë e botës, por me “ashpërsinë” ëngjëllore, mbresën e pashlyeshme, që ka lënë tek ai masha e “pamëshirshme” në mes të vatrës që largonte hirin dhe përhapte prushin, duke përtërirë valët e ngrohtësisë që pushtonte shpirtrat fëminorë. Këtë detaj përdor autori, jo për ta zbehur, por për t’i dhënë ngjyra më të forta nëpërmjet një kontrasti tekstual  asaj për të cilën të gjithë poetët e rruzullit janë të një fjale e mendimi, se nëna është “hyjnorja perëndeshë në këtë botë”.

Veçoritë që konstatohen në poezinë e H. Mehmetajt, aq sa e mbajnë  lidhur me traditën, aq  edhe janë tregues i përpjekjeve për një mënyrë të re të konceptimit, perceptimit, përjetimit e formësimit letrar të realitetit jetësor dhe atij të brendshëm shpirtëror. Kjo është poezi në të cilën mishërohen karakteristikat e krijimtarisë moderne bashkëkohore, që rrjedhin prej ndjenjës së tij poetike të fuqishme , e cila i shërben jo vetëm procesit krijues të poetit, por edhe  veprës, misionit të tij atdhetar e patriotik. Krijimtaria e poetit H. Mehmetaj është reflektim i drejtpërdrejtë i realitetit jetësor, i marrëdhënieve dhe qëndrimit të tij ndaj këtij realiteti. E veçanta e këtij autori është se, duke mos përjashtuar për asnjë çast lexuesin nga mendimi poetik dhe formësimi artistik në vargjet e poezisë së vet, ai nuk ia transmeton shqetësimin duke i nomatisur, sepse do t’i duhet kështu të futet në mijëra e qindra mijëra botë, ku padyshim do të ishte një bujtës i mirëpritur, por ai hap dyert e botës së vet shpirtërore dhe strehon në të pafundësi ndjenjash e shqetësimesh, të cilat i përpunon dhe i derdh në realitetin jetësor nëpërmjet vargjesh, ku lexuesit natyrshëm gjejnë veten e vet, ndjenjat, mendimet, brengat, gëzimet dhe shqetësimet e tyre. Edhe pse në poezinë e H. Mehmetajt ka brengë dhe zhgënjim, ai nuk është poet i dëshpërimit. Poezitë e vëllimit “Lirika” janë të gjitha të pas vitit 90-të e këtej, pra, pas rënies së komunizmit, kur mendohej se prangat e dukshme dhe të padukshme të diktaturës, më së fundi, do të flakeshin tej me fitoren e demokracisë dhe të pluralizmit në vendin tonë. Por çfarë na kujtojnë vargjet e poezisë “Liria”:

“Nata kryeneçe s’i hap udhë ditës,

Me blozë mbuluar e shenjta Liri,

Errësira flet në emër të dritës,

Bodrumeve dremisin sytë e mi.”? Kohën Migjeniane! Dëshpërimin Migjenian! Por edhe shpërthimin Migjenian!

“Sikur të kisha forcën e Anteut

Dhe shpirtin e zi si një hienë,

Për ty me kthetra do të hapja

Në këtë vend gropën më të thellë”

(“Një Pushtetari”).

Eshtë një referim ndërtekstual që, po ta lexonte Migjeni sot pas afro treçerekshekulli, do të ndihej i trishtuar e tepër i zhgënjyer në shpresën e ngrohtësisë së Diellit, i cili akoma nuk ka mundur të shpërthejë me rrezet e tij. Poetët komunikojnë me gjuhën e tyre me njëri-tjetrin. Errësira ka nisur të japë ndriçim, të ndrisë, të shkëlqejë, të rrezatojë! Pra, për Diell nuk ka më nevojë! Metamorfozë e habitshme! Poeti nuk mund të pajtohet me të, nuk e pranon, e denoncon si “krijesë të pazakontë/terr i rënduar/barkpërbindësh, i panginjshëm/shpirtkalbësirë, rrënojë e vjetruar” (“Një pushtetari”).

I shkakton dhimbje, brengë e mpirje poetit llahtaria që sheh para syve: botën të përmbysur dhe gjithçka në të e rrëzuar, e përplasur, thyer e shkatërruar si në tmerret  apokaliptike, mynxyrë që të përfshin në lemerinë e vet e, në këtë bafasi shpartalluese, ndihesh i tradhtuar e i poshtëruar. I brengosur! Titull sinjifikativ “Brengë”, me një aliteracion të brendshëm që ndjell gurgullimë, kërkëllimë, që ndjell ndjesinë e një burgu, braktisje, prangë, rrokullisje, krrokatje korbash, pushtash e pushtetarësh. Në këtë “dimër të gjatë zemërkallkan” duket sikur vargjet derdhen zhurmshëm, si copëra akulli që thyhen, vargje që duket se nuk burojnë prej brengosjes, por sikur vetë brenga përplaset para nesh dhe na fton në pellgun e saj, në atë ndeshje- përleshje të virtytit me vesin, të shpresës me mashtrimin, të hipokrizisë me çiltërinë e që, për çudi, ndien se ke luftuar edhe vetë për triumfin e së keqes, e cila, e fshehur në zemrën e shpresës, e ka  gërryer atë me kthetrat e lugatit, për ta sjellë të asfiksuar. Poeti nuk përshkruan; ai shikon dhe na fton të çmpihemi, të shohim e të kuptojmë, jo me moralizime të thata dy – a mëshumëkuptimëshe, për t’u pozicionuar artificialisht në postmodernizëm.  Ai është tepër i vërtetë me atë që na tregon, të cilën më tepër e shohim të konkretizuar sesa e lexojmë. Eshtë forca e fjalës së tij dhe e konceptimit mjeshtëror të trajtesës, që na jep mundësinë të shohim me sytë tanë, të reagojmë me ndjenjat tona, të dëgjojmë tringëllimat e përplasjeve, të përplasemi edhe vetë në to. Pra, fjalët dhe vargjet e poezisë transformohen, shndërrohen në realitet jetësor të gjallë, ku çddokush e sheh veten të përfshirë, në kthjellësi e qartësi të anshmërisë së vet, nisur nga autoriteti i padiskutueshëm i autorit në vërtetësinë e realitetit dhe mundësinë që ai i jep gjithkujt për interpretim të lirë. Kjo hapje e tekstit poetik për një realitet të caktuar është shumësi këndvështrimesh e profilit të këtij realiteti, pa dalë jashtë tij, për të mos u rrëzuar në “hemisferën kozmike”, por për të përmirësuar atë ekzistues. Të prangosësh lirinë, ta shohësh atë lidhur me hekura, ta shohësh të burgosur mbas gjithë asaj përpjekjeje e shprese për të qenë “të burgosurit”e saj, është njësoj si të dalësh prej cikmës e thëllimit me shpresën e çmpirjes në ndonjë rrezinë, shpresë e vrarë, deri në lebeti, kur sheh gjëmën e madhe se Dielli është shuar e prej tij derdhen rreze të akullta, acari i të cilave bëhet më dridhës, kur mendon se në këtë hata je përdorur edhe vetë  pabesisht, djallëzisht e tradhtisht.

Poeti H. Mehmetaj e njeh dhe e ushtron forcën e ndjeshmërisë poetike, e njeh madhësinë dhe madhështinë e kësaj bote, ndaj ia rrëmben Diellin Satanait tallës e përqeshës dhe e struk në shpirtin e tij për të ngrohur çka ai ka strehuar në të, atdheun, jetën, gëzimin, dashurinë, lirinë, vargjet e tij, që ato të përvëlojnë “djallin që s’na largohet asnjëherë” e që “na krasit për qejf e sillet si rrufjan/këmbëkryq në trurin tonë luan e pi verë” (“Të nderuar miq”).

***

Në vitet pas rënies së komunizmit krijuesit dhe më tepër “kritikët” kanë shkruar për periudhën e diktaturës, por ajo që konstatohet është se aspak ose fare pak është shkruar për periudhën e pasdiktaturës, qoftë në këndvështrimin e arritjeve të demokracisë, apo të zhgënjimit prej saj. Mungesën e një letërsie të realitetit të ri, boshllëkun e saj, bëhen përpjekje për ta kompensuar me një interpretim të ri të veprave letrare të periudhës së komunizmit, të autorëve më në zë të saj. Umberto Eco, kur flet për funksionet e letërsisë, thekson se: “Tekstet letrare jo vetëm që na thonë shumë qartë atë që s’mund ta vëmë dot në dyshim, por na njoftojnë me një autoritet të plotfuqishëm për atë që mund të merret si e rëndësishme dhe atë që nuk mund ta marrim dot si pikënisje për interpretime të lira”.

Anafora në poezinë “Udha e lotit” i jep alternimit të rimës ritmin e marshit në udhëtimin e gjatë të lotit, jo duke u mbytur në detin e tij, në dëshpërim e brengë; poeti do të donte që të qarët e tij të ishte si ajo e foshnjës së porsalindur, si shenjë e daljes në jetë, e kontaktit të parë me ajrin dhe natyrën, do të donte që përpëlitjet e para në këtë botë të përmblidhnin gëzimin e jetës. Por qenka thënë që poeti të lotojë për një lindje të dështuar, foshnjë e asfiksuar në hemorragjinë e 97-ës. Ky është lot për lotin që nuk pikoi, për frymën që nuk frymoi, por te poeti ynë butësia, brishtësia, melankolia, dhimbja, trishtimi dhe ngashërimi janë ngërthyer në një brengë shpërthyese, revoltë, shprehje e antikonformizmit, i cili rënien dhe demoralizimin e vet e hap si shtrojë, mbi të cilën pritshmëritë parakalojnë shëmtueshëm para pritësve të tyre e, duke vënë theksin në këtë buzë të paqeshur, ai, me urtësinë e rebeluar, i jep udhë lotit që të arrijë “nëpër dhimbje dashurinë”.

Duke luajtur me lirinë e interpretimit, edhe kur nuk është nevoja për interpretim, për arsye të qartësisë së thënies, aq më tepër kur këto interpretime zyrtarizohen, siç ka ndodhur jo rrallë, pra, duke e kufizuar lirinë, duke mos e vënë kështu në dyshim interpretimin, nuk bëhet gjë tjetër, veçse e burgosim letërsinë në emër të lirisë, duke e tjetërsuar atë, rolin dhe funksionin e saj. T’i kushtosh rëndësi procesit të krijimit, aktit krijues dhe pastaj veprën artistike të mos e përfillësh, do të thotë që letërsisë dhe artit t’u mohosh dhe t’u heqësh frymën, funksionin, rolin, mesazhin, edukimin, do të thotë të mos i shërbejnë publikut në jetën e përditshme si nxitje për veprim, por të mjaftohen vetëm me kënaqësinë shpirtërore. Qysh në fillimet e veta, në antikitet, në mesjetë, në periudhën e Rilindjes e deri në zhvillimet moderne të shoqërisë, përfshirë edhe postmodernen, artet dhe letërsia e kanë pasur dhe vazhdojnë ta kenë funksionin dhe rolin edukativ dhe, nëse vlerësohen, kjo për arsye të trupëzimit të formës me përmbajtjen, për mesazhet që përcjellin, për rolin në përparimin e shoqërisë njerëzore.

Vëllimi poetik i H. Mehmetajt përmbledh lirika shoqërore, të peizazhit, të dashurisë dhe një cikël poezish të titulluar “Zambakët e dashurisë”. Embëlsia e fjalës dhe mirësia e shpirtit të poetit ndihet në çdo varg të poezisë së tij; edhe kur mërzitet e brengoset, edhe kur i kënaqet natyrës dhe peizazhit, edhe kur u gëzohet miqve e shokëve, edhe kur ngjatjetohet me poetët, edhe kur i zemërohet arixheshkës, edhe kur i mërzitet lustraxhiut, edhe kur nervozohet me dasmën e putanës. Tematika e lirikës e poetit është e gjerë. Por, edhe pse i mbetet besnik realitetit, pa fluturuar mbi të, apo pa u fundosur nën të, në kërkim të parajsës apo për t’i shpëtuar ferrit, poezia e tij është moderne bashkëkohore, sepse teknika e të shkruarit përmban “strategji të ngritura me frymëzim popullor.” (U. Eco). Në poezinë e H. Mehmetajt lexon dhe kupton se nuk kanë shterur problemet e realitetit për të kapërcyer në  transhendencë dhe se nuk është transhendenca  zgjidhje për aktualitetin e mbërthyer nga kriza, darët e së cilës nuk shkulin gozhdët e ngulura, por i këpusin ato, për t’i lënë përjetësisht në trupin e realitetit, duke e kalbëzyer atë e shkaktuar dhimbje, të cilave u këndohet dhe u gëzohen si të ishin dhimbjet e lindjes e jo të shkatërrimit e dekompozimit.  “Modernistët” kërkojnë një realitet tjetër, që as vetë nuk e dinë se ku ndodhet e ku duhet kërkuar.

Të cilësosh e të vlerësosh një krijues si përfaqësues të vërtetë të postmodernizmit, duke evidentuar bashkëjetesën me prirjet e kulturës moderne, besimin iluminist, përvojën e re të një megaligjërimi, do të thotë që këtë krijues me postmodernizmin e lidh vetëm fakti kohor i përcaktuar nga parashtesa “post”, sepse, përsa i përket postmodernizmit, si doktrinë filozofike dhe drejtim letrar – artistik, ndër veçoritë kryesore ka pikërisht kapërcimin e modernes dhe shmangien e megaligjërimeve (meganarracioneve, tregimeve të mëdha), ku përfshihet dhe iluminizmi. Në qoftë kështu, postmodernizmi nuk e pranon këtë krijues, i cili, sigurisht, nuk ia ndien nevojën, ndaj dhe nuk e afron një doktrinë të tillë si drejtim artistik të krijimtarisë së vet letrare.

Poezia “Pendim” është e atij lloji që e vë në lëvizje mendimin dhe përfytyrimin e lexuesit. Simbolika e saj, në të gjitha zbërthimet e mundshme mbetet e kuptimshme dhe lexuesi është i lirë në interpretimin e tij për aq sa ai mund të qëndrojë në shtratin e pendimit , pa i kaluar caqet e tij, të cilat autori i ka përcaktuar qysh në titullin e poezisë. Pra, brenda këtij “kufizimi”, interpretimi dhe fantazia bredhërin pa cak. Lexues të ndryshëm përfytyrojnë subjekte, ngjarje të ndryshme, që shërbejnë si shtysë për një krijim letrar rreth një dashurie të mospërfillur, për një miqësi të refuzuar, për një angazhim në frontin e gabuar të lëvizjes për zhvillimet e vendit, qëndrim për të cilin protagonisti  pendohet, pse jo dhe i vënë në pozita ta pakëndshme e ndëshkuese. Polisemantizmi i poezisë, alegoria e përdorur, janë në funksion të lexuesit, që secili të gjejë dhe të marrë nga poezia atë ushqim që ia kërkon shpirti dhe ia tret stomaku e, nëse poezia e mundëson dhe e realizon një mision të tillë, autori  u shërben bashkëkohësve të vet dhe kaq është e mjaftueshme për të qenë bashkëkohor, pa e kërkuar një cilësim të tillë, sepse vlerësim nuk mund ta konsideroj, në “vështirësimin” e të kuptuarit, që do ta quaja abuzim me fjalën, për gjoja hermetizimin, që vetëm se u jep mundësi spekuluesve të përcjellin mesazhe që nuk janë të autorit, sado të shkathët të tregohen në invencën dhe hermeneutikën e tekstit. Interpretimi merr shkas nga teksti dhe konteksti. Jashtë tyre ke të bësh me tekst tjetër, për rrjedhojë, dhe me tjetër autor, sigurisht me tjetër botëkuptim dhe mesazh. Të tilla kapërcime nuk janë në natyrë të bashkëkohësisë dhe modernitetit, por të jashtëkohësisë e të absurditetit e banalitetit. Në letërsinë tonë, me pretekstin e luftës kundër skematizmit, të ushqyer dhe nga disa “teoricienë dhe kritikë” që ngasin të parashtrojnë platformën e artit modern, ngatërrohen në rrjetën e polisemantikës, sepse futen në të jo si ustallarë të fjalës e të letërsisë, por si çirakë të politikës. Janë shumë të vjetër në trajtimin e së resë, shumë kategorik në mohimin e traditës dhe, në rastet e pamundësisë së denigrimit të autorëve, siç ndodh me I. Kadarenë, D. Agollin, Migjenin dhe deri te N. Frashëri, tjetërsojnë vlerat e veprës së tyre në përshtatje me shijet gjoja postmoderniste, sepse këta shërbëtorë të mjerë kërkojnë t’i shërbejnë filozofisë politike nëpërmjet filozofisë së artit, pa kuptuar se kjo doktrinë (postmodernizmi) dhe ithtarët e saj synojnë që arti të bëhet paradigmë e filozofisë.

Në letërsinë tonë mendimi kritik duket se e ka bërë të vetin postmodernizmin dhe këron ta evidentojë atë nëpër veprat e shkrimtarëve, të cilat janë të vetëmjaftueshme për të qenë interesante, tërheqëse, ndërtuar ndryshe, dialoguese, frymëzuese, që shtrojnë probleme, kritikojnë, ironizojnë, krahasojnë, përsiatin, ëndërrojnë etj. Janë të vetëmjaftueshme edhe pa ato karakteristika të postmodernizmit si doktrinë, veçse janë postmoderne, sepse janë të kohës së pas modernizmit, të ndërthurura me të kaluarën, shpresëplota për të ardhmen. Ndofta përpjekje të tilla të ndonjë esteti janë bërë me qëllimin e mirë, për të radhitur autorët tanë në repartin postmodernist, por me uniformën tonë. Kjo edhe për arsye të pështjellimit e të paqartësisë në kodifikimin e postmodernizmit, duke shpresuar në prioritetet e saj avangardiste. Umberto Eco thotë se “Sido që unë për vete ende nuk e di se ç’është tamam postmodernia , megjithate duhet të pranoj se karakteristikat e sipërpërmendura të narrativës së ashtuquajtur postmoderne janë të pranishme në romanet e mia”. Një nga këto karakteristika është  metanarrativiteti, ndërkohë që themeluesi kryesor i postmodernizimit filozofik, Zhan Fransua Liotar, thekson se “…postmodernia do të thotë se njeriu nuk beson në meta dhe mega tregime”.

Modernizmi i veprës qëndron në forcën e fjalës, të ndikimit e të veprimit, të ndjenjës që trazon, ëmbëlsisë së saj dhe bukurisë që shfaq, thellësisë së mozaikut figurativ e kuptimor në funksion të qartësisë së mendimit dhe idesë që përcjell në përkim dhe mbështetje të zhvillimeve të shoqërisë, të përpjekjeve të saj për t’iu përgjigjur  dhe përshtatur kërkesave të reja që shtron koha. Çdo kohë është e re ne krahasim me atë që ka kaluar dhe e vjetër me atë që do të vijë. Në këtë kuptim çdo kohë ka modernen e vet, e cila nuk mund të jetë e tillë, nëse nuk garanton lidhjet me modernen paraardhëse, apo ajo pasardhëse  mohon të mëparshmen. Ato janë “vitet” që shënojnë  rritjen në moshë, pjekurinë, që shoqërohet me veprimtari të jashtëzakonshme të mendjes e të shpirtit të njeriut për të modernizuar jetën, për ta ndriçuar atë, për ta shijuar, për t’i dhënë kuptim, për të krijuar atmosferë gjallërie, miqësie, harmonie, vazhdimësie, për të ruajtur e avancuar humanizmin, përbërësin themelor e thelbësor të këtij drejtimi filozofik dhe letraro-  estetik. Humanizmi, ndjenjë e dashurisë për njeriun, historikisht ka qenë dhe do të mbetet sot e përgjithmonë nervi i lëvizjes progresiste, ndaj i duhet dhënë fund spekulimit të çdo varianti antihuman nëpërmjet “pagëzimit”  me emrin “modernizëm” e “postmodernizëm”. Modernia dhe modernizmi qëndrojnë në forcën e njeriut dhe jo në zbehjen e kalimin e jetës me frikën e pritjes së vdekjes. Nuk ka filozofi, shkencë dhe art që të mundësojnë shmangien e vdekjes; vdekja është aq e natyrshme sa edhe jeta. Nuk është zbulim i ri. Megjithatë, njerëzit kanë jetuar, kanë gëzuar, kanë vuajtur e janë munduar të mos i nënshtrohen frikës prej saj. Pra, ku qëndron modernia dhe modernizmi i asaj filozofie apo arti bashkëkohor që kërkon t’i japë frymë vdekjes, duke tulatur njerëzimin me kotësinë e jetës? Heroizmi i vdekjes qëndron në jetën, heroikja e jetës nuk qëndron  në vdekjen; themi vdiq heroikisht (pas një jete) dhe jo jetoi vdekësisht  (para një vdekjeje), ose me frikën e vdekjes. Nuk vdesin njerëzit që i japin frymë njerëzimit me veprën e tyre, nëpërmjet së cilës ata flasin, qeshin, dashurojnë, zemërohen, këshillojnë etj.

***

Nëse disa autorë vlonjatë, edhe pse jo fort të njohur në publikun e gjerë, veç të tjerash, edhe për mospasjen si qëllim rendjen pas lavdisë, janë objekt i disa shkrimeve të mia, kjo për arsye se në to kam konstatuar, veç vlerave artistike të mjaftueshme për t’i marrë në konsideratë, një konceptim për lirinë krejt ndryshe  nga ai që na është servirur në vitet e pluralizmit “demokratik”. Ata janë të mendimit se nuk është kjo liria që na ka munguar, as në jetën e përditshme , as  edhe në letërsi e art. Ashtu si këta, edhe shumë krijues të tjerë në vendin tonë, nuk i bëjnë hosana këtij realiteti, përkundrazi, me guxim qytetar kanë ndërmarrë misionin fisnik t’i kundërvihen me artin e vet atij lloj arti që përligj këtë realitet zhgënjyes, në emër të demokracisë dhe hapësirave që ajo mundëson. Ata i këndojnë jetës, vendlindjes, atdheut, miqësisë, dashurisë jo nga pozitat e të pafuqishmit, e të dobëtit dhe të nënshtruarit, jo nga pozitat e frikës dhe ankthit, të pesimizmit që të prêt krahët dhe të hedhë në pasivitet, në kotësi, në pamundësi për t’i shpëtuar vuajtjes, brengës, tragjedive, të cilat, sipas teoricienëve që ushqejnë këtë realitet, janë kuptimi i jetës që do të thotë moskuptimi i saj. Të tillë krijues, si dhe H. Mehmetaj, nuk jetojnë vdekjen, por vdekjes i japin jetë. Ata janë shumë të ndjeshem ndaj lirisë dhe nuk duan ta ndotin me përfytyrimet e pista të pushtetarëve për të, të hipokritëve, servilëve, ambiciozëve që shpërthyeshëm kultivohen në realitete udhëkryqesh. (“Pseudomiqtë”). Zhgënjimi i poetit nuk është nënshtrim. Poeti dhe pushtetari! Dy portrete, dy realitete! Fisnikëri e poetit dhe harbutëri e pushtetarit! Pikërisht, aty ku lufta duket se është e ftohtë, ajo është më përvëluesja se, “duke hequr dorë” nga shpagimi, për të ruajtur hiret e poetit, fjala e tij “e butë”   e mbyt atë (pushtin) në pellgun e pamoralësisë së gropës që vetë hapi, për të mbetur brenda saj në degjenerim të përjetshëm.

Poezia e H. Mehmetit frymëzohet nga realiteti jetësor, i kundërvihet atij virtual, parajsën e sheh me sy, e prek me dorë, e ndien me shpirt, e breron me vargje. Ai e sheh parajsën në fshatin e tij, në flladin e Drashovicës, në djemtë dhe vajzat e fshatit, te lumi i kaltër dhe uji i burimit, te rrapet shekullorë. Sado “post” të vendosen në art e letërsi, romantika e jetës  është frymëmarrje, lëvizje, dashuri, vazhdimësi. Nuk mund të vërshojnë vargje kaq shumë të ndiera për fshatin pa pasur kontakte me të, pa e mbështetur kokën në kraharorin e tij e të dehesh nga aroma frymëdhënëse që lëshon:

“Ndërsa rrapet shekullorë

Ftojnë bagëtinë në hije,

Prehen zile e këmborë

Nëpër brigje simfonie”.

(Fllad”).

Kjo është transhedenca e poetit H. Mehmetaj, një realitet gufues, ku vajzave te burimi çunat

“Tok me ujin e burimit

Meskëputurit si yje,

U lipin nga guri i gjirit

Pakëz ujë Perëndie”

(“Fllad”).

Cila “teknikë” poetike do të përshkruante një parajsë të tillë, që nuk do të stisej nga përfytyrimet e realitetit? Dhe është pikërisht ky kontakt që ngjiz ndjenjën me jetën, që e bën njeriun të ruajë “parajsën”, të luftojë për të, duke i dhënë kështu kuptim jetës së vet. Cili poet “bashkëkohor” do të gjente adhurimin në vargje që pretendon se kanë kode të veçanta interpretimi, të cilat jo  çdokush mund t’i gjejë?!  Poeti ynë ka kode referimi të larta, ka motive popullore, ka ndjeshmëri, përcjell mendimin, përpunon zgjidhjet, të ofron mundësi dekodimi, komunikon mesazhin, në funksion të realitetit dhe jo virtualitetit, paçka se abuzimi me teknologjinë rreket për zëvendësimin e tyre. Ja pse kemi të bëjmë me një poet që vjen me një art të kultivuar, i mbështetur fort në realitetin jetësor, misionar, antikonformist, bashkëkohor, origjinal në platformën artistike, inicues i një kundërvënieje ndaj artit frymëzënës, që grish skepticizmin dhe kotësinë e jetës:

“Në kopshtin tim ka lule jargavanë,

fruta, diell dhe yje qiellorë,

ti s’ke as kopsht as drurë të tharë,

je rrëzuar në humnerë, i gjorë”

(“Një ambiciozi”)

Natyra është shtrojë e muzës poetike të poetit. Ai e shijon atë në kohë dhe hapësirë. Fshati, qyteti, pyjet, malet, livadhet, lumenjtë, zogjtë janë ngasësit e ndjenjës së poetit, e cila i sjell kënaqësi që shfaqet emocionalisht prej botës së brendshme në larminë e vezullimeve stinore, që me aq kujdes  i qëmton dhe i shkarkon në poezinë e vet, për t’u dhënë vargjeve një feksje ngashënjyese të veçantë, që nuk mund të kuptohet pa praninë e vashëzës mes tyre:

“Pranvera me ngjyrat fshehur

Po fillon të vishet,

Vashëza nga fllad’ i dehur

Dalëngadalë zhvishet

(“Fillim pranvere”)

Poeti specifikon karakteristkat e çdo stine, ku bie në sy “ashpërsia” e dimrit, ndoshta më tepër ngaqë është i llastuar si vëllai i vetëm i tri motrave që, megjithatë, asnjëherë nuk tenton të zgjerojë perandorinë e vet në hapësirat e stinëve të tjera, “motrave” të dhembshura, pranverës, verës e vjeshtës. Harmoni e përsosur e veçorive karakteristike të secilës stinë: pranverë e praruar, verë zhegtërbuar, vjeshta flokartë dhe dimri zemërak, huligan i shkalluar. Duket sikur përjashtojnë njëra-tjetrën, por së bashku përbëjnë një simfoni, një mrekulli, atë që quhet jetë, paçka se netëve dimërore:

“Prishin gjumin arushat nëpër pyje,

Zëri i stuhive ushton fuqishëm,

Retë qorrojnë qiellin me yje,

Lumenjtë kërcasin eshtrat habitshëm!”

(“Natë dimërore”).

Janë ligjet e natyrës, të ekzistencës, të cilat, si mençurinë, ashtu dhe çmendurinë e tyre e kanë në funksion të qenies, të ekzistencës, të jetës. Lindja e njeriut është dukuri natyrore dhe vdekja, gjithashtu e tillë, nuk është shenjë e krizës natyrore, përkundrazi. Nga lindja në vdekje natyrore është ajo periudhë që përbën jetën e individit. Nëse këtë periudhë, për të qenë “bashkëkohës”, do ta konsiderojmë si periudhë vuajtjeje, mundimi, frikë nga vdekja etj., do të thotë që atë periudhë që natyra ta ka falur për të jetuar të mos e gëzosh, të mos kontribuosh për progres shoqëror, për trashëgimtarët dhe pasardhësit, por të vdesësh duke qenë gjallë. Gjykimi normal do të ishte që, duke qenë se vdekja është ligj i natyrës, përpjekjet e shoqërisë duhet të përqëndrohen në një marrëdhënie të tillë ku të mbizotërojë optimizmi, puna dhe përkushtimi për një jetë më të mirë, pa ngatërruar vdekjen nëpër këmbë, e cila, realisht, është pjesë e jetës, sepse njerëzimi vazhdon të jetojë. Kujt i intereson të përhapë nëpërmjet të gjitha formave të ideologjisë e artit, me entuziazmin me të madh, kotësinë e jetës?  E, nëse brenda kësaj vorbulle do të shihnin edhe veten e vet, entuziazmi i tyre, gjithashtu, do të ishte i shuar, pa pasur kohë e interes për të promovuar e nderuar me çmime ata shërbëtorë që natyrojnë zhvillimet shoqërore për të ruajtur statukuonë e vendosur pej tyre. Ligji i shoqërisë është progresi që përfshin pa përjashtim të gjithë anëtarët e saj. Mosrealizimi apo pengimi i kësaj aspirate e çon shoqërinë në krizë. Poetin H. Mehmetaj e shqetëson vënia dorë mbi natyrën dhe kësaj here qëndrimin e tij, tërësisht kundër kësaj flame që po përhapet me kënaqësi prej “mendjeve të ndritura”, e shpreh nëpërmjet sinqeritetit fëminor në vargjet:

“Çarçafin e pastër/të bardhë/të dëborës/e adhuroja.

Në mëngjes/habitshëm/e pashë/të grisur!Sa kam qarë!

Vallë, kush/ kish vënë dorë?!

Zëri i nënës/kumboi:

Jo biro,/ e grisi/ dielli/pranveror!”

(“Dëborë e grisur”).

E, nëse e grisi dielli pranveror, një tjetër bukuri ai do të qëndisë. Por, nëse e gris dora e njeriut atë që natyra stis, kjo është kuja e krizës.

Në ciklin e poezive të titulluar “Zambakët e dashurisë”, poeti ka quajtur të tillë të mirënjohurit, kampionë të lirikës, O. Khajamin, R. Bënsin, S. Eseninin, Çajupin, A. Asllanin dhe L. Poradecin. Shkon poeti te Khajami, apo vjen Khajami tek ai, ata tashmë e kanë shtruar rrugën për te njëri-tjetri, sado larg në kohë dhe hapësirë. Trokasin kupat e verës dhe romuzet e persianit e bëjnë të përndizet “i shuari”. Përdorim mjeshtëror i kësaj fjale, duke i dhënë vargut shprehësi, qoftë nëpërmjet antitezës, e cila nxjerr në pah gjendjen emocionale, qoftë edhe nëpërmjet kuptimit tjetër të kësaj fjale (të ngratin), por në kuptimin figurativ që shpreh  çiltërinë e babaxhanit tek thotë:

“Në prehër mbaj vashën dhe kupën në dorë,

Dy lulëkuqe, a s’të dehin vërtet?!

Të ulin në fron, të veshin kurorë,

Të mbytin me dhele e puthin si mbret.”

(O. Khajamit”).

Fjala “të shuarin” në vargjet “Eh, dashnor i ngjyer në çupa/…..Më ndez dhe mua “të shuarin” me kupa...” është si ato stolitë që vetiu i ndryshojnë ngjyrat në varësi të këndit të vështrimit, por, do të theksonim, edhe më tepër se kaq, sepse ngjyrat e këtij vargu, edhe në të njëjtin kënd shikimi, përndrisin ndryshueshëm në njëjtësinë e tyre, si nga një mekanizëm lëvizës brenda poezisë që funksionon me rrezen e shikimit. Pra, vargu ndriçohet dhe nuk errësohet; është një referim i ngritur i fjalës së thjeshtë, e përdorimit të zakonshëm, duke ruajtur rregullsinë në kuptimësinë e vet dhe rendja e poetit pas kësaj prirjeje e bën atë origjinal në modernitetin e fjalës, vargut dhe poezisë, pa rendur drejt çrregullsisë së rregullt, e cila, duke  qenë se është çrregullsi e pafund, e lë fjalën në errësirë, pa më të voglën mundësi për të gjetur çelësin e dekodimit të vargut e, në këtë pamundësi, disa gjejnë, shikojnë e trumbetojnë modernizmin e artit të tyre, deri dhe kodifikimin e këtij lloji arti. Dritë dhe errësirë! Vezullim dhe zbehje e venitje! Shpresë dhe ankth! Poeti H. Mehmetaj e ka bërë zgjedhjen e tij, ndaj dhe gjen rrugën për të shkuar e t’u thotë nja dy fjalë poetëve të mëdhenj :

“Te sytë e thellë bojëliqeni

Lundroj me varkëzën e ëndrrës,

Si sylynjar në kroje të fshatit

Pi ujë vashash-flladin e zemrës.”

(“Lirës mendimtare”)

Në nivelin e parë të leximit të këtyre vargjeve, përfytyrimi dhe figuracioni (metafora, epiteti dhe krahasimi) depërtojnë në ndjenjën e lexuesit, e freskojnë dhe e qetësojnë atë. Por poeti tërheq vëmendjen teksa ka hedhur çelësin e dekodimit: “bojëliqeni”, apo”kroje të fshatit” dhe lexuesi i përgatitur estetikisht, me lehtësi dhe kënaqësi futet në horizontin lasgushian, duke shijuar kështu këtë marrëdhënie poetësh, të cilën, herë të orienton ta zbulosh, herë e zbulon vetë, kur sheh se gurgullon:

“Me mjaltin e dashurisë

Zemrës i hedh një lak,

Te muza jote pi musht,

I ndezur, si grushti flakë”

(“Çajupit”)

H. Mehmetaj ka shumë për t’i thënë Ali Asllanit për çka ai ka sjellë në poezinë shqipe, për çka ai frymëzon me vargun e tij, për çka ai tipizon me personazhet e tij. Nëpërmjet një thurjeje tepër interesante të vajzave “guguftu” dhe Hanko Hallës me vargjet e veta, poeti H.Mehmetaj me intuitën poetike dhe vetëdijen e një krijuesi të një niveli cilësor të lartë, arrin të përcjellë artistikisht vijimësinë dhe domosdoshmërinë e ruajtjes së vlerave monumentale  të artit të poezisë dhe ngritjen mbi atë bazë të vlerave të reja, mision të cilin poeti ka mundur ta realizojë nëpërmjet  një angazhimi që kërkon mund e talent të spikatur, për të ngritur e vendosur në vargjet e veta monumentin e rëndë të Hanko Hallës, pa e cituar A. Asllanin, pa e kopjuar, por në një qasje origjinale ndërtekstuale, në të cilën spikat demonstrimi  i H. Hallës në sfilatën e modës së postmodernizmit shqiptar.

*

*                  *

Lirikat e dashurisë nisin me poezinë  “Amaneti i ëndrrës”, si një “in memoriam” të O. Khajamit, poetit simbol të dashurisë. Dashuria është ëmbëlsia e jetës.  Poeti i derdh kupat e helmit që hidhërojnë e vdesin dashuritë dhe i mbush ato me dashuritë që vdesin dhe:

“Pastaj lumturisht, kur të ndërroj jetë

Në një botë tjetër pret miku poet,

Më pret miku im me një tufë lule,

Me buzën në gaz, ledhe dhe  pekule.”

(“Amaneti i ëndrrës”).

Çfarë kundërvënie! Jo ankth e makth, por këndellje për vithisjen e vdekjes. Frymëzim magjepsës! Nuk i këndon vdekjes për të jetuar, por i këndon jetës për të mos vdekur:

“Ajo parajsë është hiç për mua,

Të puthurat, dehjet këtu i dua,

O ti, qyqar, nëse këto s’i gëzon,

je bredh i tharë, pa ujë, pa krua.”

(“Khajamiane”)

Në  ciklin e lirikave të dashurisë, ajo që bie në sy është se poeti ka përfshirë në të një sërë poezish për drurët  e shkurret: gjineshtra, mersina, bathra, shqopi, xina, murrizja, vidhi, ftoi, shega, molla etj. Përmbledhur në këtë cikël, askush nga lexuesit nuk pret që poeti të përshkruajë këta drurë me karakteristikat e tyre dhe vlerat që kanë. Por nuk pret, gjithashtu, as shkëmbim ndjenjash dashurie me ta. Eshtë kjo një mënyrë e të shkruarit, interesante, jo për ta lodhur lexuesin duke e vështirësuar komunikimin me të, veçori kjo e pranisë së “bashkëkohësisë”, por për ta qetësuar, tërhequr, kënaqur, për ta shijuar fjalën dhe mendimin. Ai u drejtohet drurëve si t’i ketë bashkëbisedues,“ falënderon”, ndonjë edhe e “qorton” me dashamirësi e, megjithatë, lexuesi e merr informacionin më se kuptueshëm e, bashkë me të, edhe kënaqësinë estetike që i sjell ndërlikimi i fjalës për thjeshtëzimin e intrigës:

“Ty bathër të përdorja si jastëk

në lëndinën pranverore të blertë,

o gjarpër, dija helmin tënd të helmtë

veç pështyma jote më jepte jetë.

…………………………………………………….

Faleminderit, o helm, i ëmbli im,

që lejen ma jepje me tënden pështymë!”

(“Gjarpri i bathrës”)

Për lexuesin që nuk e njeh bathrën, “lidhjen” e saj me gjarprin dhe që nuk di se çfarë do të thotë fakti kur mbi fletët e bathrës vëren pështymën e gjarprit, këto vargje do të ishin pa kuptim dhe kjo jo “për ndërtimin ters e ndryshe” në krahasim me të shkruarit tradicional, por thjesht për arsye të mosnjohjes.  Pakuptimësia, në rastin konkret, nuk ka të bëjë me publikun masë, sepse nuk ka fshatar, qoftë dhe i pashkolluar, që të mos njohë bathrën dhe “marrëdhëniet” e saj me gjarprin, etj., ndërkohë që nga të shkolluarit, përjashtuar specialistët e fushës, janë të shumtë ata që nuk e bëjnë dot këtë lidhje. Me logjikën e pakuptimësisë këto vargje do t’i takonin tekstit letrar të tipit postmodern, aq më tepër që kësaj here janë ndërruar vendet dhe vështirësinë e ndien më tepër publiku pakicë, “elita”. Por poeti H. Mehmetaj nuk e shikon modernen te vështirësia e dekodimit. Ai, në njërën formë apo tjetrën, i jep sqarimet, por e veçanta që e bën vargun e tij bashkëkohor qëndron në asociacionet e fuqishme, që i japin përgjigje dhe pyetjes së mësipërme të përfshirjes së drurëve e bimëve në lirikat e dashurisë, në atë mirëkuptim me gjarprin, i cili “respekton” dashurinë, duke u larguar prej barishteve për t’ia lënë vendin djalit dhe vajzës, dashurisë së tyre, kësaj ndjenje aq të fuqishme, sa edhe hidhërimin e helmit e ëmbëlson. Kjo strukturë ndërtimi vihet re në të gjitha poezitë me tituj drurësh e shkurresh:

“Sigurisht, e shumuar nëpër varreza,

por ti je e veçanta selvi,

ke ngazëllyer të rinj me breza,

sa zemra dashurore janë zhveshur te ti!”

(“Selvia”).

Koncepti  për modernen te H. Mehmetaj nuk mjaftohet me efektet artistike të realizuara si qëllim më vete. Ai e ndien të arrirë poezinë kur ajo lë gjurmë te lexuesi, kur transmeton tek ai, pra, kur kuptohet prej tij. Selvia, druri që afron në strehëzën e vet, ngroh dhe mbron  dashuritë, ushqen jetën, formë e të shprehurit të idesë se jeta dhe vdekja sa janë pranë, aq janë edhe larg, se vdekja nuk e tremb jetën, përkundrazi, jeta harliset dhe në lëmin mortor.

Poezia “Me turkeshën e Dritëroit” është nga më interesantet e lirikave të poetit, jo vetëm për ndjeshmërinë, por edhe për teknikën e shkrimit, shpalosjen e frymëzimit, ftesën për përfshirje të lexuesit nëpërmjet thurjes ndërtekstuale dhe jo të përjashtimit të tij, duke e orientuar atë drejt teksteve paraprijëse, plot kureshtje për t’i lexuar e shijuar ato. Poeti, si çdo krijues, dëshiron që vepra e tij të ketë një numër sa më të madh lexuesish, gjë që mundësohet kur ajo është e pranueshme për të gjitha nivelet e lexuesve, pa cënuar praninë e referimeve të ngritura dhe shtjellimeve stilistike të idesë, mendimit e shqetësimit të tij.  Dhe H. Mehmetaj është treguar shumë i kujdesshëm. Bëhet fjalë për kujdes artistik të përmbushjes së kërkesave bashkëkohore, jo si zbatim normash e rregullash, por si reflektim i ndjenjës poetike. Referencën autori e jep qysh në titullin e poezisë, pra, te D. Agolli. Dhe e bën këtë që ta kuptojë edhe lexuesi më pak i kultivuar, i cili ndoshta do ta kishte të vështirë, nëse poeti do të mjaftohej vetëm me motivin e “Turkeshës” së D. Agollit, apo qoftë edhe me ndonjë citim vargu nga kjo poezi, e cila do të ishte e kapshme nga një nivel lexuesi më i lartë:

“Dikur kam njohur një turkeshë

Nga vend i largët Adana,

Me sy të zez e vetullzez,

Me flokët lyer me këna”   (“Turkesha”. D. Agolli). Dhe, sado në thonjëza të viheshin këto vargje si citim në poezinë e H. Mehmetajt që, ndërmjet të tjerash, thekson:

“Fytyra  hënëz e larë, e derdhur e gjithë gaz,

Beli hark i këputet, si ngushticë e Marmarasë,

Buzët cipëzë qershie, lyer e ngjyer sy e vetull,

Kunadhja më rrëmben dhe mua,

që preva në mes një shekull” …

lexuesit nuk i shkon mendja te D. Agolli, sepse do të mjaftohej, siç thotë U. Eco, me atë që është treguar dhe jo me mënyrën si është treguar (shkruar). Kjo ndërthurje poetike që U. Eco e quan lojë e ironisë ndërtekstuale, mund të realizohet nëpërmjet shndërrimit të personazhit, ndryshimit të kohës së ngjarjes, kapërcimit nga figurë biblike në historike, apo nga figurë historike  në artistike etj. Operacione të tilla e vështirësojnë të kuptuarit për të gjitha nivelet e leximit, por qëllimi nuk është përjashtimi i lexuesit naiv, por përfshirja e tij edhe në tekstet e referencës.  Në këtë kuptim, zgjidhja stilistike që bën poeti është e arrirë dhe lexuesit i jep ftesë për një vizitë te turkesha e D. Agollit dhe te turku (Orhan Pamuk), i cili sjell “turkeshën e bekuar me inxhitë palë-palë”, gërshetime figurash këto, personash, nëpërmjet një metonimie të goditur mjeshtërisht .

Heroi lirik i poetit H. Mehmetaj të krijon përshtypjen e një bohemi që ka ndërmarrë një udhëtim të gjatë; me shkopin në dorë zgjedh rrugën ku të hedhë hapat dhe në trastën hedhur krahëve ka shtënë gjithë sa i nevojitetet shpirtit të tij “aventuresk”, trastë të cilën e mbush, por që edhe e zbraz, pa e lënë të mbetet asnjëherë bosh. Jep edhe merr. Aty, mes njerëzve! Ritmi i frymëmarrjes! Kjo e bën të shëndetshme poezinë, këngën e tij. E bën të pastër, të natyrshme e të rrjedhshme , sepse kënga e tij nuk vjen erë myshku të kënetës, as erë lëvdatash hipokrite apo pushtetarësh shpirtkalbësirë. Trasta e tij sa më shumë rëndohet me fllad pranvere, dëshira rinore, me nur e hir ciganeje, me zonjusha grabitëse zemrash, aq me të lehtë e ndien veten, aq me të hareshme dhe kjo për arsye se i flet varfërisë nga varfëria, dashurisë nga dashuria, pushtetarit nga thjeshtësia, hipokrizisë nga sinqeriteti dhe tradhtisë nga besnikëria. H. Mehmetaj ka derdhur shpirtin e tij në vargje, ndaj poezia ka jetë, ndaj duket se fletët e librit sikur fëshfërijnë a pëshpërisin, sikur pulsojnë, kanë ritmin e zemrës. Eshtë zemra e poetit, e njeriut të thjeshtë që i ngre monumente të lavdishme jetës dhe bukurisë së saj:

“Je qenie e bukur fytyrëmermer,

…………..............................

Je forcë titanësh netëve të gjalla,

mbretereshë që në gjunj të përulen,

koten binjakët fytyrësterrë,

nga asnjë tërmet themelet s’të tunden.”

(“Bukuri e përlotur”).

Modernizmi i poetit H. Mehmetaj nuk qëndron në ndërlikueshmërinë e vargut, as në lojërat gjuhësore e rendien pas figurave pa funksion. E veçanta e lirikave të tij  është se një numër të konsiderushëm poezish me strofa katërshe (katërvargëshe) i mbyll me një distik (dyvargësh), i cili, herë ka trajtën e aforizmës (“Kur farën e turpit mbjell e shfrytëzon/Jeta me leckën e turpit të mbulon”), herë këshillon nëpërmjet qasjes vetiake ndaj shfaqjeve të qortueshme (“Mjerë ata që bien në prehër të xhelozisë/ Dhe thajnë liqenet e dashurisë”) dhe herë ofshan kur sheh që vuajtjet e mundimet për të arrirë pak kënaqësi janë të dëshpëruara (“Dergjet lisi i shkretë, dergjet e derdh lot/dergjet duke pritur, t’i ulet një zog….!”). Ajo çka e dallon modernizmin e poetit nga ai në modë, është fakti se ai nuk qëndron në pozitat e një soditësi dhe konstatuesi. Ai mjeshtërisht ndjenjën e vet e përdor si përcjellës që transmeton energji, duke vënë në lëvizje ndjenjat e përqasësve, në të dy krahët e vet, duke i harmonizuar ato. Ndjenja është shpirti i lirikës, pa të ajo nuk mund të ekzistojë, sepse i heq kështu nervin dhe e kthen poezinë në predikim e poetin në moralizues të thatë e të mërzitshëm. Këtij rrengu i është shmangur poeti, pa e humbur aspak toruan, sepse ai ruan thellë lidhjet me traditën dhe orientohet drejt nga lirikët e mëdhenj, aroma e frymës së të cilëve ndjehet dukshëm në vargjet e poetit, i  cili ecën dhe kërkon rrugë të reja të bashkëkohësisë, por gjithmonë kapur për dore fort me ta, ndaj dhe në distikun përmbyllës të poezive shpesh janë të pranishme apostrofat:

“Sfidoni, o miq të mi, zhegun tërbim,

Freskoni me cicërima shpirtin tim!”

***

Kur përfundon së lexuari vëllimin poetik “Lirika” të H. Mehmetajt, ndien njëfarë lehtësimi nga angështia, një shkundje nga plogështia që të rëndon mbi shpinë deri në kërrusje të saj, ndien një puhizë erëmirë freskuese e kthjelluese që të shpërgjum nga topitja rraskapitëse e larushisë së mendimit filozofik, politik, letrar e artistik në përmasa çoroditëse, çuditërisht “të adaptueshme” e të zbatueshme prej “krijuesve”, të cytura nga snobizmi neveritës në përkrahjen dhe përqafimin e “së resë” në letërsi dhe arte. Duke folur për funksionet e letërsisë U. Eco thekson se: “Bota e letërsisë është ajo gjithësi në të cilën është e mundur të bësh teste për të përcaktuar nëse një lexues ka kuptimin e realitetit apo është pre e shajnive të veta”. Nëse i hedhim një sy drejtimeve letrare prej Rilindjes e deri sot, nuk mund të mos vëmë re se ato pasardhëset lidhen me kontestimin e ekzistueseve në përputhje me zhvillimet shoqërore-politike. Kështu ka ndodhur me Rilindjen (shek.XIV-XVII), klasicizmin (shek.XVII), romantizmin (shek.XVIII), realizmin (shek.XIX) dhe modernizmin (fundi i shek.XIX dhe fillimi i shek.XX). Postmodernizmi, duke qenë se hapësirat kontestuese të realitetit i ka të kufizuara, deri në pohim të plotë të tij, nëpërmjet “shfuqizimit” të rolit dhe detyrës së filozofisë, ia kalon këto funksione letërsisë dhe arteve.  Në këtë atmosferë të zhvillimeve botërore, ku kriza ka shtrirë krahët e veta sa gjatë e gjerë, artit dhe letërsisë, para se ta pasqyrojnë, u duhet ta zbulojnë dhe shpjegojnë të vërtetën e krizës, por nuk munden, sepse filozofisë i morën rolin dhe jo mjetet, ndërkohë që me mjetet e veta nuk arrijnë dot synimin, veçse të sajojnë lojëra gjuhësore, të shfrenuara në fantazi, të pamata në kohë e hapësirë, duke u bërë kështu edhe vetë pjesë e kësaj krize. Sepse mungon kontestimi dhe aty ku ai  gjen vend, si normalitet i zhvillimit dialektik, çliron krijuesin dhe lexuesin nga ankthet e jetës, nga llahtaria e Apokalipsit që grish apopleksinë t’i blatojë peshqeshe vdekjes. Thënie të tilla si: “Letërsia është imagjinatë, del jashtë realitetit”, të cilat nuk mungon t’i publikojë dhe media, janë bajate jo vetëm në konceptimin e letërsisë si art, por edhe në ndërtimin gjuhësor të fjalisë, sepse imagjinata mbështetet në përvojën jetësore, pra, në realitet dhe jo jashtë tij si diçka e pakonceptueshme dhe e  pakapshme.

Poeti H. Mehmetaj dhe një sërë krijuesish të tjerë, krijimtarinë e tyre nuk e shëmtojnë me shëmtinë e realitetit, sepse nuk pranojnë teorinë “bashkëkohore” të shkrirjes së dy shëmtimeve për të përftuar një trajtë të re të bukurisë, duke qenë të bindur se ai lloj bashkimi veçse e dyfishon shëmtinë. Ata i kanë vënë vetes detyrë ta kontestojnë shëmtinë në të gjitha format e shfaqjes së saj me gjithë forcën e artit të tyre dhe kjo bën të jenë të angazhuar për një realitet më të mirë, të pastruar nga banalitetet dhe fëlliqësitë, si dhe për një art që ndez e gjallëron dhe jo që ftoh e vegjeton.

Hiqmet Mehmetaj nuk vuan nga deliret e komplekset që të mund të rekrutohej në radhët e konformistëve, për të ecur “zbathur” e me kostum nëpër sallone, apo me pantallona xhinse të grisura e me papion nëpër podiume. Veshja e tij është tepër modeste. Kostumin e vesh kur shkon në takim me muzën a me vashën, si gjithmonë, i ndershëm në poezi,

“E shtrenjta muza ime varfëruar

me çjerrje nuk dua të shurdhoj askënd” (“Të kërkoj ndihmë”), i pastër e i sinqertë në dashuri:

“Një trazirë ndiej, kur dal nëpër fushë,

Më verbon një dritë, më verbon një gushë.

………… ………………………………

S’ndërroj gjë tjetër, atje të pi vesë,

Të ngopem i shkreti, pastaj të vdes!” (“Ajo gushë”).

Kur jetës i ke falur gjithë ç’ke mundur, vdekjes nuk i frikesh, por e sheh si pjesë të saj. Kjo është filozofia e poetit dhe misioni i tij poetik, angazhimi në të cilin është i asaj force që e bën sojin e poetëve t’i thonë vdekjes  “Prit dhe pak!” (D. Agolli). Dhe ajo i bindet “në mirëkuptim”. Këtij soji i përket autori i vëllimit me poezi lirike, H. Mehmetaj.

24.01.2017

[Botuar në studimin monografik “Përqasje e çoroditur”; Tiranë: Dudaj, 2019, f. 481-508]