Prend Buzhala: Kosova, baladë poetike

KOSOVA, BALADË POETIKE

(Lexime poetike. Mitrush Kuteli: Poem Kosovar, 1943), III

Nga Prend Buzhala

Si mund të mendohet letërsia në kushtet kundërdemokratike dhe në ato të pushtimit? Dhe a kishte një letërsi shqipe më 1944, kur në Kosovë po luhej një dramë tjetër historike, tejet e përgjakshme, përmasash të mëdha, që as sot ende nuk është ndriçuar sa duhet? Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore kishte të tjera jehona ngjarjesh dhe përmasash, ndryshe nga të gjitha vendet tjera, sepse çështja shqiptare te ky ripushtim ka burimin e të keqes edhe sot.

1.

Në këtë kohë na vjen poezia aq e njohur e Mitrush Kutelit me titullin "Poemi kosovar", më 1943 i shkruar në Prizren, kur kishte shkuar atje vetë Kuteli, por e cila poemë u botua në Tiranë më 1944. Vetë Mitrush Kuteli shpjegon:

“Dikur (1943) e vizitova Kosovën, këtë kopësht të lulëzuar të Shqipërisë së Jashtëme, dhe shpirti m'u mbush me gaz: në qytet flitej shqip, në katund flitej e këndohej vetëm shqip. A ka gaz më të madh për një njeri, që ka ngrënë njëzet e kusur vjet bukën e mërgimit se sa të "zbulojë" se me të vërtetë ekziston një Shqipëri e jashtëme?

Dhe atëhere, që të mos kthehem me duar bosh nga ky udhëtim, shkrojta një vepërzë: Poemin kosovar. Tani kur m'u thanë pikëzat e lotit të gazit të atëhershëm, e kuptoj se kjo vepër ka qenë tepër e ashpër kundër jugosllavëve, bile shoviniste, por atëhere unë thosha se e kam për detyrë ta dua popullin që flet gjuhën e nënës sime më shumë se çdo tjetër. M'u kujtuan çiliminjtë kosovarë, muhaxhirë, të zbathur, të rreckosur, të verdhë që kisha parë më 1925, në Stamboll, nëpër vagonë kafshësh e baranga, që ku do t'i degdisnin për të kolonizuar shkretëtirat e Anadollit, m'u kujtuan sharrxhinjtë kosovarë, njerëz pa tokë, që brithnin "me kryet përdhe- me sharrën në krah- jaban e beter- derë më derë- për një kotherë bukë" nëpër rrugët e rrugicat e Belgradit të kralit, m'u kujtua e ashtuquajtura reformë agrare e Jugosllavisë së vjetër qene, që ua rrëmbeu tokat bujqve të vegjël shqiptarë dhe ua dha t'i bëjnë ferma dhe çifligje fajdexhinjëve, ushtarakëve dhe të tjerëve ('agrarët, xhandarët, tyxharët- të gjithë tok- u bënë shokë- si sorrat- për kërmë!') dhe këndova kosovarin, njerinë që banon n'atë vend 'prej qindra vjet- prej mijra vjet- rrënjë pas rrënje'. E pohoj hapur se kjo vepër është e ashpër, ka shumë të meta, por ka edhe një thelb të vërtetë. Edhe qymyrguri që nxirret nga toka ka shumë lëndë të huaj, të pavlefshme, por kjo nuk e ndalon të jetë i dobishëm...” (Nga “Ditari i ekonomistit” nga Mitrush Kuteli, Tiranë 2012, f. 207).

"Poemi kosovar" u shkrua pas qëndrimit të Kutelit në Kosovë në ato vite. E shkroi me pseudonimin Izedin Jashar Kutrulia. Kjo poemë ndahet në pesë këngë (si i quan pjesët e saj poeti): Qëndresa, Durimi, Sulmi, Ndërtimi dhe përsëri Qëndrimi. Kjo do të thotë se poeti i jep jehonë qëndresës si virtyt kombëtar, si qenësi ekzistimi e mbrojtjeje të identitetit:

Jam shqiptar

e kosovar:

Zot e krenar,

-Zot e bujar-

mbi këtë Dhe,

që e kam fe

e përmbi fe:

e kam Vatan!

E kam Atdhe!

Qe gjysh stërgjysh,

qe bres pas bres,

qe gjithemonë!

Ti shkja thrret

ti shkja bërtet,

gjer lart në retë:

se jam barbar.

Jo, s'jam!

si bërtet ti,

si buçet ti,

ti, Mal i Zi.

Po Vendin tim e dua,

lirinë e dua,-

e s'dua

zot

mbi mua.

Shkrimtarët janë ata që i ndiejnë më thellë plagët e dhimbjet e një kombi. Domethënë, plaga shqiptare është ndjerë kudo. Në të gjitha pjesët poema i kundërvihet një robërie të egër e mohimi të egër, sikundër është ajo sllave. E morëm së pari këtë dëshmi letrare nga Kuteli, sepse poema është më e njohura nga gjithë krijimet tjera që i kushtohen Kosovës jo vetëm në ato vite, por edhe më vonë. Nga ana tjetër, duke qenë se Kuteli është dhe shkrimtar i vetëdijes moderne letrare, kritik e studiues ndër të parët i modernitetit në letërsinë shqipe; ai, po me këtë vetëdije artistike, e shkruan dhe poemën e tij, me një ritëm të përshpejtuar, si e një marshi heroik, lartësues. Është shqiptari, si e përshkruan Kuteli, që nuk e pranon askënd përmbi krye. Porse, ky ton të duket sikur polemizon poetikisht me letërsinë sllave, që e konsideron Kosovën djep të vetin, ndërsa Kuteli në atë kohë, kur Kosova ishte gati krejtësisht analfabete, këndon, megjithatë, me përkushtimin e madh atdhetar të shqiptarit nga Kosova, shquan vetëdijen e shqiptarit kosovar për autoktoninë, lashtësinë dhe qëndrimin e amshueshëm në këto troje, me vetëdijen e lartë për vetëflijim:

Se jam këtu kur s'kish njeri,

kur s'kish kufi,as fqinjëri,as shqa të zi.

Se jam këtu kur Mal i Zi,ish Iliri;

kur nga një det në tjetrin det,isha zot vetë!

Unë jam këtu nga moti,

kur vetë Zoti,e bëri fushën fushë,

e malin mal.

Unë jam këtu e do të jem,

- dem baba dem -sa mali të bëhet hi,

e hiri mal përsëri.

Vrasjet, shpërnguljet për në Turqi “e Allbani”, gjenocidi... në kohën kur bota ishte në luftë antifashiste, Kuteli, njësoj si populli shqiptar i Kosovës, vigjilonte mbi një tjetër ultrafashizëm, atë serb, i cii, herë veshte pamjen çetnike me kokarda, herë atë partizane me yje të kuq mbi ballë; ndërkohë që të tjerët sorollateshin me luftëra ideologjike. E pafund është dashuria për truallin dhe shtëpinë e këtj personazhi lirik, që ligjëron në veten e parë, një vete që personifikon shqiptarin e vuajtur të Kosovës.

2.

Shqiptarët tashmë e kishin të zhvilluar ndjesinë e tyre për ngjarjet, duke parë, pikërisht në ato vite dramatike, se ndaj tyre nuk po ndiqej një politikë e drejtë; se edhe nën ish Jugosllavinë po copëtoheshin në disa republika sllave, se nuk po përfillej vullneti i tyre politik, se nuk po u njihej e drejta për vetëvendosje.

Kosova shndërrohet në baladë trajtimesh letrare.

Tashmë ishte vënë në veprim makina e përbindshme e krimit.

Diku nëndheshëm, në Republikën e Shpirtit, në Republikën e Imagjinatës, në Republikën e Idealeve krijuese e njerëzore, është latuar Kujtesa Alternative, Kujtesa e Viktimave dhe e të Martirizuarve përballë represionit pushtues gjenocidor a totalitarist, përballë Kujtesës së Fitimtarit të Armës, që synonte shlyerjen a zhdukjen e Kujtesës së Parë; që pikësynonte, më në fund, imponimin e vetëm Një të Vërtete, kurse të tjerat të Vërteta duhet të heshteshin. Shkrimtarët e përndjekur, krahas dëshmorëve të tjerë të Atdheut, kanë qenë Roja e Mburoja e kësaj Kujtese, e themelimit të këtij Identiteti nëpër shekuj, përballë inkvizicionit e shfarosjeve armike osmane, sllave apo komuniste. E vërteta ka qëndruar në anën e krijuesve të përndjekur: janë djegur, zhdukur e anatemuar mijëra libra e dorëshkrime, por të gjitha ato janë rehabilituar, sistemet e dhunës janë shembur, kurse dënimin e historisë e kanë marrë inkvizitorët.

Triumfi i Lirisë, Demokracisë dhe Humanizmit i dhanë të drejtë shkrimtarit, sepse çdo fjalë, varg a vepër ai ia dedikonte këtyre idealeve. E shkrimtari shqiptar nuk kishte se si të mos ishte i tillë, atdhetar e liridashës. Te e fundit, a ka shkrimtar shqiptar që nuk ka shkruar për Atdheun dhe për Lirinë?

Mitrush Kuteli:

POEM KOSOVAR

KËNGA E PARË:

QËNDRIMI

Jam shqiptar

e kosovar:

Zot e krenar,

-Zot e bujar-

mbi këtë Dhe,

që e kam fe

e përmbi fe:

e kam Vatan!

E kam Atdhe!

Që gjysh stërgjysh,

që brez pas brez,

që gjithëmonë!

Ti shkja thërret

ti shkja bërtet,

deri lart në retë:

se jam barbar.

Jo, s'jam!

si bërtet ti,

si buçet ti,

ti, Mal i Zi.

Po Vendin tim e dua,

lirinë e dua,-

e s'dua

zot

mbi mua.

Se jam këtu kur s'kish njeri,

kur s'kish kufi

as fqinjëri,

as shkja të zi.

Se jam këtu kur Mal i Zi

ish Iliri:

kur nga një det në tjatrin det

isha zot vetë!

Unë jam këtu nga moti

kur vetë Zoti

e bëri fushën fushë

e malin mal.

Unë jam këtu e do të jem

-dem baba dem-

sa mali të bëhet hi

e hiri mal përsëri

KËNGA E DYTË:

DURIMI

Ma thonë emrin Asim Qerim

mbetur jetim

që në vogëli.

Jam si më sheh

e si më njeh:

kësulëbardhë e kryelidhë,

kryelidhë me një shami,

me tri shami:

për trimëri!

Jam eshtërmadh

i vrazhdët jam

e bojalli-

dhe sytë e mi:

janë plot shkëndi,

si batërdi.

Dhe kam uri

si s'ka njeri

për Drejtësi

e për Liri

si gjithë asimët

e gjithë qerimët

e Vendit tim.

Ma thonë emrin Asim Qerim,

mbetur jetim

që në vogëli.

Se babën tim ma vranë

naçallnikët,

podporuçnikët.

Ma vranë,

se urdhër dha Vojvoda

e Krali- vetë:

Të vritet.

Se ish Kosovar!

Dhe se ish zot

mbi këtë Dhe!

Dhe tokën që kisha nga Baba

nga gjyshi

rrënjë pas rrënje

prej qindra vjet,

prej mijëra vjet

ma muar.

Ah!

Ma muar Vatanin

që e desha

si xhanin!

Ma muar

me armë në duar

me gjak nëpër duar

Agrarët!

Xhandarët

Tuxharët!

Të gjithë tok

u bënë shok:

si sorrat!

për kërme.

Oborrin ma muar

deri në shtëpi

dhe ngrehe për vete shtëpi

në sytë e mi.

Dhe unë,

ja, unë!

që isha zot

që qëmot:

mbeta pa dhe,

bujk pa dhe

bari pa kope

këtu,

në dherin tim.

Dhe plori m'u ndryshk,

Hambari m'u myshk...

Po shpresa s'm'u vyshk!

Durova,

durova,

Sa nuk duron njeri,

as Perëndi!

Më thanë të shkruhem vojnik

e mynafik

i kombit tim.

Më dhanë armë të vras

vëllanë,

sipas kanunit

të gjakut...

Po s'desha!

Dhe në e bëra ma falni,

se jam gjaknxehtë.

Më thanë të ngrihem të ik

ku qielli puthet me dhenë;

Stamboll,

Anadoll,

e më tej.

Se vetëm andej

paska për ne

popull pa zot -

vend boll...

Po malli i tokës s'më la,

po malli i fushës s'më la,

as gjaku i babës s'më la.

Dhe mbeta këtu,

i huaj,

si qen,

në vendin tim,

të babës tim...

Mbeta rajá,

e ndër rajá,

si për hatá;

në uri,

në qesëndi,

në skllavëri

të shqaut të zi.

Më thanë të ik në Allbani,

vatan i ri

i kombit tim,

si shkoi Selmani,

Hasani

e Dani.

Po dot nga toka s'u ndava

dhe mbeta të jem

ku jam

e ku do të jem.

Më thanë të shkoj në sheher

të shqahut të madh,

me sharrën në krah,

me kryet përdhé,

jaban

e beter;

portë më portë,

derë më derë,

i mjerë

e zemër sterrë,

për një kotherrë

bukë.

Po malli i vendit s'më la.

Ah, malli i gjakut s'më la

e mbeta këtu,

rajá.

ndënë raja

të ha një bukë – zehër

lagur me lot,

njomur me vrer

dhe të pres, po të pres!

Një tjatër mëngjes.

E dit për dit,

E net për net, e vjet pas vjet

rrojta

e vojta

kaba

ndënë shkjah:

raja

ndënë raja,

si në hata

si tjatër s’ka!

Po prita

Dhe prita

Të vijë dhe për mua

Drita!

Tani

Tani,

Liri!

KËNGA E TRETË:

SULMI

Ta shemba shkjah kufirin

që ngrite ti

në vendin tim e përmbi varr

të babës tim.

Ta shemba,

ta dogja,

me zjarrin e shpirtit,

të vuajtjes

dhe të urrejtjes.

Me zemërim,

me vrull të madh,

e bubullimë

që s'ka mbarim

Se vjete ti më çave,

më ndave,

më vrave,

armik - lugat,

armik -xhelat!

Ti bëre azape:- s'u tremba.

Ti ngrite kufire me gjemba,

fortesa ti ngrite:

t'i shemba!

Tani!

Tani!

Atje ku ti

o Mal i Zi

ngrite kufi

që ndanin,

e çanin

vëllazëri:

Hej!

Sot,

shkon

e valon,

parmenda!

T'i bëra të gjitha rrëmujë

dhe ty

gjyrma t'u çduk

si në ujë.

Ta shemba armik kufinë

--derë burgu--

dhe është tani

si ish!

--si do të jetë--

përjetë:

Lëndinë!

KËNGA E KATËRT:

NDËRTIMI

I bie arës mes-për-mes

e deri në brez

e përmbi brez

humbas

me gas

në grurin tim,

të Dheut tim,

të babës tim,

të birit tim:

sot e përjetë,

jetë pas jete!

Dhe ndje qysh flet

me zë të qetë

im-Atë vetë

nga balta poshtë:

Ta mbroni Dhenë

ku eshtrat kam

ku hi e tokë

e pluhur jam...

Ta mbroni Dhenë

që e yshqe

dhe sot si dje:

me kurmin tim...

Ta mbroni Dhenë,

me zjarr ta mbroni,

me gjak ta mbroni.

Të derdhni gjakun

me grushte plot

po kurrë lot,

as sot, as mot!...

Se loti është robëri,

Gjaku: Liri!

Jam eshtërmadh

e bojalli

e me japi,

si më sheh ti,

si më njeh ti.

Po kam një zemër

në gjoksin tim

që pa pushim

me rreh

si Drim.

Dhe Babën tim kur e kujtoj

Lotoj...

Të pashë të vrarë, or Baba,

e pa qefin si për hata,

rreth e përqark me xhanderma.

Desha të qaj e s'qava dot,

e të bërtas, s’bërtita dot,

pa asnjë lot, pa asnjë lot.

Dhe prita sot të derdh një lot

KËNGA E PESTË:

QËNDRIMI

Tani!

Tani!

Unë jam gati

të vdes që sot -

se rroj përmot;

mbytur me gjak

po jo me lot,

për këtë Dhe

që e kam si fe

e përmbi fe.

E kam Vatan!

E kam Atdhe!

Hej!

po buças me zë kaba

sa të dëgjohet në qiell la

sa të dëgjojë fund e kryej

kush gjak shqiptari ka në dej.

Shaban- vëlla!

Destan- baba!

Hej!

Komb i lirë kosovar,

ti komb shqiptar,

ti Zot krenar

ti djalëri- ti pleqëri

bëju gati!

Bëju gati

për vrull të ri;

ta djegësh botën

ta bësh hi:

për Liri'

Për Shqipëri!

Tani,

tani!

- O Mal i Zi

ja unë

ja ti!

Po unë - jo ti,

se jam këtu kur s'kish njeri

dhe as kufi

as fqinjëri...

Unë jam këtu kur Mali i Zi

Me Shumadi,

Me Dallmati -

Sa mban e gjitha Shqehëri

Ish ILIRI!

Kur nga një det në tjetrin det

isha Zot vetë.

Se jam këtu nga moti

kur vetë zoti

e bëri fushën- fushë

e malin mal!

Unë jam këtu

e do të jem

- dem baba dem -

Sa mali të bëhet hi

E hiri mal përsëri.

(Prend N. Buzhala, rishkrime. 3 prill 2020)