Kulturë
Hajri Shehu: Një vepër e re shkencore e Prof. Dr. Eshref Ymerit
E hene, 06.04.2020, 10:03 AM
Një vepër e re shkencore e Prof. Dr. Eshref Ymerit:
Fjalor frazeologjik anglisht-shqip
(Parathënie e Fjalorit)
Nga Prof.
Dr. Hajri Shehu
Fjalorët japin tablo të ndryshme të gjuhës dhe, kur janë
dygjuhësh, japin tablo të gjuhëve që ballafaqohen. Për pasojë, nëse një fjalor
leksemor dygjuhësh është ndërkombëtar, sepse ka dy gjuhë, dy struktura gjuhësh,
dy semantika dhe dy barasvlerës, një fjalor frazeologjik dygjuhësh është dyfish
ndërkombëtar, për shkak të shtresës social-kulturore specifike. I tillë është
edhe “Fjalori frazeologjik anglisht-shqip” i prof. dr. Eshref Ymerit, që jep
një tablo të gjuhës angleze dhe të gjuhës shqipe. Është një tablo mjaft e gjerë
sepse, siç dihet, njësitë frazeologjike (dhe fjalët e urta) janë jo vetëm mjet
komunikimi, por edhe burim të dhënash për jetën social-kulturore (dhe
materiale) të një populli. Edhe nga një vështrim i pjesshëm i këtij Fjalori
shihet shtresa social-kulturore specifike e botës anglosaksone po edhe e jetës
shqiptare, që e sjell barasvlerësi në gjuhën shqipe.
Fjalorët frazeologjikë hyjnë te fjalorët specialë
(kësisoj, janë diferencues). Dhe sa më gjerë të konceptohet detyra e fjalorit
frazeologjik, aq më i rëndësishëm është roli i tij si mjet i kulturës së
gjuhës. Por, po kaq i vështirë është hartimi i tij. Në fjalorët frazeologjikë
dygjuhësh, vështirësia më e parë është barasvlerësia. Sepse barasvlerësia nuk
vjen me përkthim, por, siç do ta themi më tej, me gjetje.
Por te fjalorët frazeologjikë, në dallim nga fjalorët e
përgjithshëm, ka edhe një vështirësi tjetër. Ajo lidhet, më së pari, me natyrën
e njësisë frazeologjike. Autori i njeh mirë konceptin njësi frazeologjike dhe
kufijtë e fondit frazeologjik të gjuhës angleze dhe të gjuhës shqipe - veçoritë
strukturore tipologjike dhe përmbajtjesore figurative të njësive frazeologjike
dhe variantet e tyre, funksionet e tyre gramatikore dhe kushtet e tyre
përdorimore, pra, rolin e tyre komunikues-funksional.
Në këtë Fjalor, përveç shprehjeve frazeologjike të
mirëfillta, përfshihen edhe fjalë të urta, proverba e fjalë fluturake, çka
është në përputhje me konceptin mjaft të gjerë për frazeologjinë në
leksikografinë angleze. P.sh., në Fjalor gjejmë proverba, si: long absent,
soon forgotten larg syve, larg zemrës; when it is not of your business,
keep your nose of it kur s’ke pula, mos bëj “ish!”! (kur s’ke pula,
pse hahesh me dhelprat?); fool’s haste is no speed kush nxitohet,
pengohet (kush e mban hapin shtruar, më larg ka për të shkuar); strain
at a gnat and swallow a camel lë miellin e merret me krundet (i lirë
në miell dhe i shtrenjtë në krunde); who keeps company with the wolves, will
learn to howl kush fle me qenin (qentë), ngrihet me pleshta (kush
shkon pas brumbullit, te plehu do ta shpjerë, më thuaj me kë rri, të të them se
cili je), etj.
Proverbat, janë mjete gjuhësore që afrohen me
frazeologjinë, ngaqë kanë përdorim të qëndrueshëm (për të karakterizuar ngjarje
e ndodhi jetësore), kanë kuptim të figurshëm dhe shprehësi emocionale. Nga
proverbat mund të vijnë fjalë të urta. Si për fjalët e urta, edhe për
proverbat, përdoruesi e ka më të lehtë t’i kërkojë e t’i gjejë në një fjalor frazeologjik
sesa në një fjalor të përgjithshëm gjuhësor.
Duke përfshirë në Fjalor edhe fjalë fluturake (p.sh., there
is but one step from the sublime to the ridiculous (“madhështoren një hap e
ndan nga qesharakja”, madhështia me absurditetin janë pranë e pranë), me
origjinë nga frëngjishtja, me autor Napoleon Bonapartin), mendojmë se është
vepruar drejt, sepse, duke u frazeologjizuar, fjalët fluturake e humbasin
lidhjen e drejtpërdrejtë me tekstin nga janë formuar. Tashmë, janë me karakter
të figurshëm dhe, si citate, janë modele të njohura letrare.
Sa i përket cilësisë së Fjalorit, për këtë mund të
gjykohet nga: 1. zgjedhja e fjalësit. 2. gramatika e fjalësit. 3.
barasvlerësia; 4. përveçimi i dallimeve kulturore. 5. shembullsimi.
Fjalori frazeologjik anglisht-shqip i prof. dr. Eshref
Ymerit i ka zgjidhur të gjitha shkencërisht drejt e leksikografikisht qartë.
1. Fjalori është diferencues (Ai është fjalor
frazeologjik dhe jo fjalor i përgjithshëm leksemor.) Dhe detyra e tij ka qenë
përzgjedhja e njësi frazeologjike, gramatikisht dhe leksikografikisht drejt.
Ato janë të gjuhës standarde (vetëkuptohet, bashkë me gramatikën e tyre) - edhe
në anglishte, edhe në shqipe; kanë kuptim të mbartur e të figurshëm. Çfarë u
tha më sipër, besojmë se e plotëson këtë vlerësim. Një krahasim i thjeshtë i
disa njësive më poshtë në anglishte e në disa gjuhë të tjera, besojmë se e
vërtetëson këtë: Ariadne’s clew (thread) / fil d’Ariadne (frëngjisht)
/ filli i Arianës; the heel of Achiles / talon d’Achile
(frëngjisht) / thembra e Akilit; appetite comes with eating (nga
frëngjishtja) oreksi vjen duke ngrënë; look for a needle in a haystak (stack
of hay) kërkon gjilpërën në kashtë etj.
2. Në një fjalor dygjuhësh, barasvlerësia është një ndër
vështirësitë më të para. Mund të vendoset, thuajse gjithnjë barasvlerësí
përkthimore midis fjalive - gjuhë burimore - gjuhë përkthimore. Jo gjithnjë
është e mundshme barasvlerësia midis njësive leksikore. Arsyeja? Dallimet
gjuhësore dhe kulturore (p.sh., fjalët e përbëra ekzocentrike). Te shprehjet ekzocentrike
(pra, tek idiomat), te njësitë frazeologjike, te fjalët e urta e te proverbat,
dallimet gjuhësore (strukturore e semantike) e kulturore
(kulturore-gjeografike, kulturore-historike etj.) janë edhe shumë më të mëdha.
Atëherë, barasvlerësit idiomatikë, frazeologjikë etj. duhet të vijnë jo për nga
tipologjia strukturore e thënies (sigurisht, kjo ka vlerën e vet), por për nga
koncepti (si mjet leksiko-semantik) që përcjellin. Krahaso, p.sh., dy
konceptet: make hay while the sun shines dhe rrihe hekurin sa është i
nxehtë. Atëherë, barasvlerësia në një fjalor frazeologjik dygjuhësh është
onomasiologjike dhe jo semasiologjike, është gjetje barasvlerësish konceptorë
dhe jo thjesht transferim simbolesh, kuptimesh e motivimesh. Por, përveçse
përmbajtjesore, barasvlerësia idiomatike, frazeologjike, proverbore etj. duhet
të jetë edhe funksionale. Nuk mund të vlerësohet shkëputurazi përmbajtja e
njësisë nga funksionimi i saj në gjuhë. Kjo do të thotë atëherë që
barasvlerësit përkthimor i duhen krijuar kushte identike përdorimi me ata në
mjedisin e saj të mëparshëm. Ky është përkthim frazeologjik ndërgjuhësor. Ky
është përkthim i vërtetë. Dhe ky është përkthimi në “Fjalorin frazeologjik
anglisht-shqip” të prof. dr. Eshref Ymerit. Aty ka gjetje barasvlerësish. Aty
ka ndërkëmbim frazeologjik ndërgjuhësor. Kësisoj, ai është krejt i besueshëm.
Shih, p.sh.: be between two fires është midis dy zjarreve; better
late than never më mirë vonë se kurrë; fish in troubled waters peshkon
në ujëra të turbullt; set the wolf to keep the sheep vë ujkun bari; thread
breaks where it is the weakest peri këputet ku është më i hollë; with a
stone kill two birds me një gur vret dy zogj. Shih barasvlerësit (fjalë të
urta) e gjetur për fool wants his cloak in a rainy day: guna nuk qepet
kur ka filluar lloha [langoi s’ushqehet ditën që del për gjah, s’shëndoshet
(s’majmet) kau (pata) ditën që do të theret, ushqeji qetë para se t’i mbrehësh]
etj.
Para barasvlerësit, autori jep në thonjëza motivimin
strukturor ose kuptimor të njësisë së huaj. Është një lloj kalkimi në gjuhën
shqipe. Kjo është shumë ndihmuese për përdoruesin e Fjalorit. Te njësia
frazeologjike në origjinë janë dy kuptime: kuptimi aktual dhe kuptimi
etimologjik (forma e brendshme, motivimi). Në aktin e ligjërimit, në plan të parë
del kuptimi aktual. Kjo rrethanë bën, siç e përmendëm më parë, që të
çsemantizohen gjymtyrët e saj përbërëse dhe shkallë-shkallë të harrohet forma e
brendshme. Por në shumë njësi frazeologjike mund të njihet a të kuptohet forma
e brendshme, sepse ajo mbështetet në togfjalëshin që e përbën atë. Forma e
brendshme e njësisë frazeologjike (edhe e fjalës së urtë), domethënë, struktura
e saj semantike është vetë përmbajtja konkrete. Dhe kjo përmbajtje i tregohet
përdoruesit për t’i thënë: ja barasvlerësi, ja si motivohet ky barasvlerës. Nga
pikëpamja psiko-linguistike, shpjegimi a kalkimi në thonjëza shton shumë në njohjen dhe përvetësimin e të dy shënuesve
ndërgjuhësorë.
Si në “Fjalorin frazeologjik rusisht-shqip” (2015) të
prof. dr. Eshref Ymerit, edhe këtu, në
shtyllën e gjuhës shqipe kemi një fjalor të vërtetë sinonimik frazeologjik.
Sinonimet - barasvlerëse të njësisë së huaj - në shqipe janë edhe
përmbajtjesore, edhe funksionale. Për shembull, te gaunt (as gaunt) as bone:
e ka qafën me një dell (është bërë bark e shpinë bashkë, është bërë
për në plasë të derës, është bërë cipë e kockë,
është bërë kockë e lëkurë, është
me dy fije brinjë, i është bërë qafa fije peri, i ka hyrë shtati në shtat, i
numërohen brinjët). Dhe te throw a mist before smb’s eyes: i hedh hi
(pluhur, kashtë) syve, i hedh trutë e gomarit, e hedh kodër më kodër, ia shet
sapunin për djathë, ia shet shkumën për ajkë, ia shet ujin e pusit për
verë, e nis me shoshë për ujë, e vë në bisht të lugës) etj.; te fly on the
wheel mbi dhjetë sinonime të tjera frazeologjike: e ka hundën të gjatë,
e mban bishtin cakërr, i duket hunda dyfek, i kullot hunda lart, kapardiset si
maçoku në thekër (si qeni në qerre, si gjeli majë plehut) etj.
Vargu sinonimik në gjuhën shqipe shkon deri mbi 40 njësi.
Së pari, kjo tregon zhvillimin e vrullshëm të frazeologjisë shqipe; së dyti,
tregon shkallën e zhvillimit të letërsisë artistike, publicistike etj.; së
treti, tregon mundësitë për përdorimin stilistik të njësive frazeologjike; së
katërti, tregon njohjen e thellë të sinonimisë frazeologjike të gjuhës shqipe
nga autori. Në vargun sinonimik te kolona e shqipes, njësia e parë është
barasvlerësi më i parë i njësisë së huaj. Sinonimet që e ndjekin atë, janë
relative. Zgjedhja e tyre i takon përdoruesit të Fjalorit (le të themi,
përkthyesit nga gjuha burimore) për kontekstin, që e kërkon ai.
3. Frazeologjia, në masë, i përket ligjërimit
bisedor. Prandaj të gjitha njësitë frazeologjike mund të etiketohen si
bisedore. Por ato përdoren në stile të ndryshme. Ka frazeologji me ngjyrim
mospëlqyes; ka frazeologji të ligjërimit të shkujdesur; ka edhe frazeologji me
burim ose me përdorim libror. Frazeologjitë kufizohen edhe nga figurshmëria.
Atëherë, duhet njëfarë kujdesi në punë të ngjyrimit shprehës-emocional,
kohësor-historik etj. Autori i ka shenjuar stilistikisht aty ku është dashur.
Janë përdorur dy lloje shënimesh: a) gjuhësore: bisedore, librore, e
vjetruar etj.; b) sociale: përçmuese, përbuzëse etj.
Fjalori është filologjik. Çdo njësi frazeologjike është
glosë më vete. Kur janë variante, bashkohen në një glosë. Përbërja leksikore e
njësisë frazeologjike, e fjalës së urtë etj. jepet e plotë (sipas fjalorëve të
anglishtes standarde).
Renditja ka të bëjë me vendosjen e lidhjeve ndërmjet aksh
frazeologjie me frazeologjitë e tjera në sistemin e gjuhës. Njësia
(frazeologjike) mund të pasqyrohet aq herë, sa gjymtyrë ka (përveç fjalëve
shërbyese). Vendosja sipas gjymtyrëve përbërëse na e sjell njëherësh të njëjtën
frazeologji në grupe të ndryshme. Por kjo kërkon shumë hapësirë. Në një fjalor
dygjuhësh, njohja e grupeve nuk vlen edhe aq shumë. Prandaj në këtë Fjalor
renditja është bërë vetëm një herë: a) sipas boshtit semantik (shih, p.sh., te
fjala battle); b) sipas gjymtyrës së parë (kur nuk është fakultative dhe
kur nuk ka variant leksikor); c) sipas vokabulit, d.m.th. vetë njësisë
frazeologjike.
Duke i përmbushur të gjitha kriteret e mësipërme,
“Fjalori frazeologjik anglisht-shqip” i prof. dr. Eshref Ymerit, u përgjigjet
më së miri kërkesave të përdoruesit, qoftë ky lexues i thjeshtë apo përkthyes.
Kushdo që lexon, rilexon, përkthen e ripërkthen letërsi artistike,
publicistike, fetare etj. nga anglishtja, do ta ketë tashmë në tryezën e tij të
punës këtë fjalor si një ndihmëtar të veçantë.
Leksikografia lidhet ngushtë me zhvillimin e gjuhësisë
dhe, para së gjithash, me zhvillimin e leksikologjisë, si shkenca për leksikun
e gjuhës. Fjalorët frazeologjikë dygjuhësh të botuar deri tani, pasqyrojnë
bindshëm arritjet në fushën e leksikografisë e veçmas, të frazeologjisë si
disiplinë gjuhësore. Në këto arritje një vend të veçantë zënë tre fjalorët
frazeologjikë të prof. dr. Eshref Ymeri, në një si bashkautor dhe në dy si
autor i vetëm.
Në “Fjalorin frazeologjik anglisht-shqip” të tij
studiuesve të frazeologjisë u jepen zgjidhje të caktuara shkencore në
ballafaqimin anglisht-shqip. Etnolinguistët kanë përpara fushat konceptore e
grupet tematike të frazeologjisë (edhe të leksikut) së gjuhës angleze e të
gjuhës shqipe. Leksikografët shqiptarë kanë përpara një fjalor sinonimik
frazeologjik te kolona e shqipes. Etnografët kanë përpara doket e zakonet
angleze, të materializuara gjuhësisht. (shih, p.sh., të ashtuquajturën privacy).
Kushdo që dëshiron të njihet me histori frazeologjizmash, fjalësh të urta,
fjalësh fluturake etj., mund ta lexojë me ëndje në këtë Fjalor. Fjalorët janë
zakonisht libra referimi dhe nuk lexohen. Por ky Fjalor mund të lexohet mu për
këto histori, shpjegime e motivime jashtëgjuhësore. Shih, p.sh., te: Teddi
boy qejfli huqesh (rrebesh, trillesh). Shpjegimi e motivimi jashtëgjuhësor:
Teddy është shkurtim i emrit Edward. Shprehja e ka prejardhjen
nga emri i mbretit anglez Eduardi VII (Edward VII -
1841-1910), i cili dallohej për mënyrën origjinale të të veshurit. Teddy
boys kanë qenë imituesit e tij në radhët e rinisë së viteve ’50 të
shekullit të kaluar. Shih edhe te punic faith; Knights of the Round Table;
There is but one step from the sublime to the ridiculous; Fortune’s wheel; put
on the buskin(s); fools rush in where angels fear to tread; strain at a gnat
and swallow a camel etj.
Anglishtja është gjuha e huaj nga e cila përkthehet më
shumë në shqip dhe e cila mësohet më shumë në Shqipëri. Rrjedhimisht, fjalorët
me anglishten janë më të përdorurit. Ky fjalor u vjen në ndihmë të gjithë
përkthyesve, pedagogëve e mësuesve të gjuhës angleze dhe të gjithë studentëve
dhe nxënësve që duan ta thellojnë njohjen e saj. Në mësim, edhe për të
krahasuar, për të njohur ose për të gjetur universale frazeologjike (tipi hekuri
rrihet sa është i nxehtë / strike while the iron is hot) ose
universale kuptimore, p.sh. përdorimin mbiemëror të emrave për të shënuar një
njeri të dobësuar në trup te gaunt (as gaunt) as bone: është bërë
fshikull [furde, furkë, gisht,
grep, gjethe, kërrabë, kufomë, labot,
lapër, laskar, lëkurë maceje, liktyrë, lipsanë, një dorë, një
grusht, pe, petë, qiri, (si) bisht luge, shirit, shkarpë, (si) shkop,
trëndelinë]. Si do të ishin korresponduesit e tyre në anglishte ose në një
gjuhë tjetër?
Dhe në fund, nuk mund të rrimë pa vënë në dukje edhe
përmasat e këtij Fjalori. Me rreth 1300 faqe, mijëra njësi frazeologjike, fjalë
të urta e proverba angleze e mijëra barasvlerës shqip, “Fjalori frazeologjik
anglisht-shqip” është një vepër madhore, që mund ta bënte vetëm dija e gjerë
dhe vullneti i paepur i prof.dr. Eshref Ymerit. Me këtë Fjalor frazeologjia
shqipe dhe leksikografia shqipe barabiten denjësisht me frazeologjinë angleze
dhe leksikografinë angleze.
Tiranë, 12 korrik 2019