Timo Mërkuri: Ura e Fshajt ose Ura e Shenjtë

“Ura e Fshajt” ose “Ura e Shenjtë”

…Fragment studimi….

Nga Timo Mërkuri

“Ura e Fshajt” e vjetër.

“Ura e Fshajt” ose “Ura e Shenjtë[1]” është një urë guri e shekullit të 18-të me një hark mbi kani-onin e Drinit të Bardhë, pranë fshatit Dol,  rreth 19 km larg nga qyteti i Gjakovës, në rrugën nga Gjakova në Prizren. Ura ishte e gjatë 70 metra dhe 7 metra e gjërë. E ndërtuar me gurë gëlqerorë, me arkitekturë osmane.  Gjatë Luftës së Parë Botërore ajo u shkatërrua plotësisht, por në vitin 1942 ajo u rindërtua përsëri nga Simonseni i Italisë. Gjatë luftës së Kosovës në vitin 1999 ajo u dëmtua, por u rindërtua nga forca italiane e Kosovës (KFOR). Madje duke mbajtur lartë-sinë e harkut në nivelin e 30 metrave nga shtrati i lumit, por në nivel horizontal me nivelin e pjesëve të tjera. Ndërsa ura e vjetër[2] kishte hark nga poshte dhe nga sipër si dhe nga një kamare mbi çdo  këmbë të  urës..

        Në grykën e lumin  gjenden dy shkëmbinjë të njohur nën emrin “Shkëmbi i Skënderbeut” dhe “Shkëmbi i Shqiponjës”. Kanë marë këtë emërtim për arsye se  kanë të gdhendur figurat përkatëse.. Figura e Skenderbeut është vizatuar në shkëmbë në vitin 1968 me rastin e 500 vjetorit të vdekjes së Heroit. Po kështu, shkëmbi më i lartë  quhet “Shkëmbi i Talionit” duke marë emrin e sportistit që bëri hedhjen e parë sportive nga “Ura e Fshajtë” në lumë në vitin 1954. Ura shërben edhe  si resurs sportiv dhe turistik, veç funksionit si nyje për transportin  rrugor që lidh  Gjakovën dhe Prizrenin.

Ura përmëndet me disa emërtime.  a- Së pari quhet “Ura e Shënjtë[3]” (“Ura e Shejtit”) sepsë tre

vëllezërve hasjanë që e ndërtonin urën u doli përpara një plak i shenjtë  dhe u tregoi sekretin e

qëndrimit të urës në këmbë, e cila tre vëllezërve u rrëzohej çdo natë.       

     b- Quhet “Ura e Fshajtë” sepse gjatë murimit, si nga gruaja ashtu dhe nga tre vëllezërit, janë

lëshuar shumë  ofshama, dënesje për faktin se po murosej gruaja për së gjalli. Po kështu nusja e

re e murosur ofshante, rrënkonte edhe gjatë kohës që ishte e gjallë në mur, deri sa dha frymën e fundit. Me sa duket, në këtë vend, në momente të caktuara,  akustika e terrenit krijon tinguj të ngjashëm me ofshamat e njeriut.  

     c-Ura quhet edhe  “Ura e Rozafës”, për arsye se, sipas variantit vendas, nusja e re që u muros quhej Rozafa, emër i huazuar nga Kështjella e Shkodrës. Është i vetmi rast  që ura mer emrin Rozafa, emër që tradicionalisht i përket kalasë së Shkodrës.

      Citojmë dhe faktin se  mbi lumin Drin, tej katundit Rogovë  ka egzistuar edhe një tjetër “Urë e Shënjtë”, Sakarnica[4], emër që buron nga latinishtja (sacrum) dhe që përkthehet  “e shenjtë”. Ky emërtim  e ka origjinën nga një flijim i një nuseje të re,  bërë në ndërtimin e saj, identik me bala-dën  e murimit. Madje  pëshpëritet (dhe duhet të besohet për vetë kohën e ndërtimit) se balada e murimit i takon Urës Sakarnica, por kur u ndërtua “Ura e Fshajt” e bartën baladën te kjo urë. Kjo urë, Sakarnica,ka qënë një nga urat më të mëdha në ballkan dhe ka funksionuar nga antikiteti gjer në fillimet e pushtimit turk.

1-Qysh në fillim duhet të  theksojmë se, tre hasjanët  që po ndërtojnë “Urën e Fshajt” në versi- onin e murimit në urë të baladës, janë vëllezër. Ky fakt, i cili është “haruar” të citohet  në fillim te balada e mësipërme, në motërzimet e tjera citohet në mënyrë të padiskutueshme. Psh… Tre vllazni jon tuj punue,/Uren e Shejtit tue marue./Qe tri vjat qi po punojne[7]… thotë një variant,.Në një tjetër motërzim thuhet.. M’ishin kone tre djem vllazni,/ Te tre mjeshter jon qillue,/Urën e she-

jte marrin me marue[8]. Në variantin e Vithkuqit[9] thuhet … Po punojn’ aty tre vellezer,/qe te ngre-

hin uren e zeze… Në variantin e Gjilanit[10] thuhet… M’ishin kon tre djem vllazni,/te tre mjeshter jon qillue,/Uren e Shejte marrin me marue, Në Vitinë[11] këndohet: Tre vllazni jon tuj punue, /Uren e Shejtit tue marue. Ose variant tjetër. ..Nja tre vllazen, tre t’hasjane,….etj. Pra citohen  fakti që janë tre vëllezër ata që po ndërtojnë urën e Fshajt. Madje edhe vetë ky variant, pavarësisht mos-citimit në fillim të baladës, e korigjon këtë haresë  te vargu i 17 ku shkruhet… Të tre vllaznit ishin t’martuem…si dhe  te vargu 33 ku shkruan … Vllau i vogel besnik ish kanë,..apo te vargu 35- Nana e djelve n’kam na u çue…etj, për të vazhduar gjer në fund  të baladës me këtë evidentim.

       E theksojmë këtë fakt, se të qënët vëllezër i tre ndërtuesve, është një nga elementët bazë të

forcës së baladës. Vihen në provë  tre vëllezër të një gjaku, tre bij të një nëne dhe jo tre shokë. Vihen në provë mbajtjeje bese, me provën më të rrëndë që mund të mendohet, prova e  shkaktimit të një vdekje të rëndë gruas së njerit prej tyre, nënës së fëmijës  apo fëmijëve të njerit prej tyre dhe  nipërve e mbesave të dy të tjerëve… në doni urën me e punue, /qitni e bani kurban ni grue,…dhe kjo provë nuk është e lehtë. Secili prej tyre është gati të vihet vetë në murim, në vend të gruas së tij (po t’i bjerë shorti i keq). Por sprova që duhet të kalojnë nuk kapërcehet me ndërimin e vdekjes të ndonjerit prej  tyre me atë të gruas. Prova kërkon vdekjen e njërës nga gratë e tyre. Vëllai fatkeq do mbesë gjithnjë shpirtvrarë, për faktin se gruaja e tij dhe nëna e fëmijëve do vdesë me një vdekje të gjatë e të vështirë, vetëm pse ai nuk i tregoi sekretin e zi që u tha plaku . Ura, për këtë vëlla do jetë një varr mbi dhe, ndërsa vëllezërit do jenë tradhëtarët e parë të tij. Prandaj mbajtja e besës ka peshën më të rrëndë në jetën e tre vëllezërve.  Këtu duhet të sqarojmë se në të gjitha variantet e baladës së murimit shqiptare, qoftë balada e murimit në në urë qoftë balada e murimit në kështjellë, tre ndërtuesit e objektit janë vëllezë.  Përjashtim bëjnë vetëm dy raste, dy mjeshtrat që ndërtojnë   Kalanë e Prevezës te variant “Një kala Prevezës i ndërtojnë” dhe te varianti  i baladës për murimin në kështjellë,  regjistruar në Gradec  të Gostivarit që fillon me vargjet …ç’ishin mbledhë tredhejtë ustallarë,.. dhe titullohet “Kënga e tridhjetë ustallarëve”[12].

        1.1-Ndërtuesit e urës apo të kështjellës, që janë tre vëllezër, në baladë nuk identifikohen

personalisht, duke mbetur anonimë. Më së shumti ata cilësohen nga krahina prej nga janë si…

Tre t’hasjan kan ra n’Gjakov…, në ndonjë rast cilësohet besimi , si te… ku punojshin tre vellazen,/ tre vellazen te krishtene…., ose… Tre hasjane jane kuvenue/ Urn e Shejtit m’e marue …, ose cilësohet profesioni… Ishin kane tre vllazen ustallare,…Vetëm te variant i i Novosejit në Kukës,  tre vëllezërit identifikohen si tre djem të Silës[13]… Tre gjem t’Siles, tre dai,/kan’ lipe pune, tha per me hi,/ se n ’Ur’ t ’Shajtit paskan hi,…, por asgjë më shumë nuk thuhet për ta. Përjashtim bën vetëm variant çam i Urës së Artës, ku tre vëllezërve u specifikohen emrat, mbiemrat dhe vendlindja… Tre vëllezer kaha Lluri: /ki Panua, ki Mihal Guri,/Kiçua i vogël si nuri[14]… dhe te variant tjetër citohet… tre vëllezër kaha Lluri klenë. /Të tre emrat na i kanë pasë./Mihë Guri të madhit ia thoshin, /dhe të mesmit Pani mre, ia thoshin, /dhe i vogli Kiçi e kish ëmrin…Kjo nuk është e rastësishme. Duke qënë se baladës së Urës së Artës ja pretendojnë autorësinë fillestare të dy kombet fqinjë, grekët dhe shqiptarët, madje të dy kanë variantet e tyre të kësaj balade, rapsodi çam identifikon tre vëllezërit me emër, mbiemër dhe vendlindje me qëllim që të mos lejë shteg për hipoteza autorësie të baladës. Pra kjo është bërë me një qëllim të caktuar, dhe ky qëllim, në këtë rast përputhet indirekt me idenë dhe qëllimin e legjendës .. .“Thelbi i mitit është karakteri i tij imagjinar, ku ndërthuren tre elemente të rëndësishme: a. Shpjegimi i dukurive të natyrës, b. karakteri argëtues dhe c. legjenda heroike”, citon me të drejtë Jakllari[15].

       Ndërsa në të gjitha variantet e tjera, tre vëllezërit që ndërtojnë urën apo kështjellën, para-qiten anonimë, duke ruajtur në këtë mënyrë karakteristikën e legjendës, sepse.. legjenda, jo vetëm që  nuk ka një autor pasi është një tregim anonim dhe kolektiv, por edhe personazhet janë të zhveshur nga karakteristikat individuale, personale. Edhe në rastin e variantit çam, personazheve u citohen vetëm emrat e mbiemrat si dhe vendlindja, kjo për qëllimet e cituara më sipër.

2- …dorë më dorë janë besatue,/kan lidhë besën dor më dorë,/Kurrgja grave s’po u kallxojmë …

Po çfarë është kjo “besë” që paska kaq shumë rëndësi, sa që tre vëllezër janë gati të flijojnë  një nuse të re me fëmijë në gji? Le ta themi qysh në fillim se kjo fjalë është vetëm në gjuhën shqipe, për arsye se është fenomen vetëm[16] shqiptar. Popujt e tjerë e përdorin të huazuar nga gjuha shqipe me shpjegime, si një fenomen shqiptar. Psh rumunët dhe bullgarët e përdorin me termin “besa” dhe e shpjegojnë si një fjalë shqipe e papërkthyeshme,  ndërsa serbët e quajnë ‘'Arbanska vjera'’ që përkthehet  “Besa shqiptare”. Si lindi fenomeni i besës te shqiptarët?

     2.a-Shoqëria shqiptare nisi kalimin nga një rend shoqëror (matriarkati) në tjetrin (patriarkatin).  Rendi i ri shoqëror ishte një rend me vizion  tejë  “oborit” të familjes. Do bashkoheshin disa familje në një formacion të ri, në një “fshat” për të aritur në një komb. Por kjo kërkonte që të sakrifikohej diçka nga “kodi matriarkat familjar” për të ndërtuar “fshatin”, “qytetin”, kombin. Ky ndryshim nisi nga burat, të cilët, në eskursionet e tyre të gjuetisë apo frutarisë kishin kuptuar sa i vogël dhe i ngushtë ishte “oborri “ familjar..

        2.b-  Por ndërtimi i “fshatit” dhe mbrojtja e tij, kërkonte në radhë të parë bashkimin e shumë  familjeve të një fisi apo të disa fiseve të afërta, bashkimin e forcave fizike të antarëve   në përballje me armikun dhe vështirësive të natyrës. Ky bashkim duhej të mbahej edhe në kushtet ekstreme të natyrës apo situatave të imponuara. Për mbajtjen e këtij bashkimi lypsej një marveshje me vlerën e një kontrate juridike kolektive  mes antarëve të fiseve, shkelja e të cilit, për vetë pasojat që ishte provuar se sillte, dënohej me ashpërsi. Kështu njerëzit i premtonin njeri tjetrit ndihmë e mbështetje, në rast rreziku, për atë dhe familjen e tij, ndihmë ushqimore në rastet e eskursioneve të gjuetisë, ku disa antarë caktoheshin të mbronin familjet nga ndonjë rrezik i mundshëm. I premtonin njeri tjetrit të mos kallzonin vendstrehimin e familjeve, rezervat e gjahut, ujit dhe vendndodhjen e banimit të komunitetit në rastet kur kapeshin rob etj etj.. Pra kemi kështu një marveshje dypalëshe midis dy personave apo dy grupimeve, ose një sekret që do e ruajë gjithë grupi. Kjo marveshje, për shkak të  mungesës së shkrimit, bëhet me fjalë, në prani të dy palëve ( dy burrave)  dhe  quhet “fjalë burri”.  Ky nocion, që juridikisht mund të quhet marveshje (kontratë) gojore,  ishte nocioni i “besës”.    

           2.c-Vetkuptohet që “besa”, ky nocion “juridik” i lidhur me fjalë goje, ishte shumë progresiv për kohën, si nga ana juridike ashtu dhe social-shoqërore. Krijoi bazën themelore të një “kodi juridik”, krijoi një si “Kushtetutë”, e cila detyronte antarët që,  pas kësaj,  të gjitha marveshjet, mardhëniet dhe rregullat e jetës e të punës, të bazohen te ky nocion. Për këtë arsye themi se “besa” nuk ishte një nen çfardo i “kushtetutës” shqiptare. Ajo ishte vetë “kushtetuta” me një nen e shqiptarëve. “Besa” krijoi garancinë e jetës në grup, garancinë e pasurisë dhe sidomos garancinë e progresit shoqëror.  Duke patur  këtë garanci për jetën e familjes, çdo antar aktiv jepte maksimumin e tij në luftë e në punë, duke u ritur kështu rendimenti aktiv i forcave të gjalla të “fshatit”. Nga përvoja jetësore u mësua dhe u provua se shkelja e kësaj  marveshjeje dypalëshe sillte pasoja të rënda në jetën e familjeve antare të jetesës së përbashkët  në “fshat” . Kështu u konkludua, se ishte më e leverdishme të dënohej “shkelësi” i “besës” prej vetë atyre, se sa të lejonin pasojat që mund të vinin nga kjo shkelje. E parë nga ky këndvështrim mund të themi se kodi zakonor u ndërtua mbi bazën e këtij parimi “bese”. Prandaj  respektimi i kushteve të “besës” ishte detyrim i padiskutueshëm i çdo antari të komunitetit, pavarësisht pasojave individuale.

          3-Le të shohim si e vlerëson balada mbajtjen dhe shkeljen e besës nga tre vëllezërit… Dy të mdhejt pa besë[17] janë qillue,/grave t’veta u kishin kallxue,/ grave t’veta u kishin pat’ tha-ne: /„Ju te ura nestra me ardhë/kem’ me u vdue n’vorr për  t’gjallë …Këto vargje dëshmojnë  vështirësitë që hasi në vënien në jetë ky  parim i  ri,  kjo marveshjeje apo kontratë gojore, ky nocion juridik, që u shndrua në AND e identitetit tonë kombëtar, “besa e burrave” apo ndryshe, “besa e shqiptarit”. Ta shkelin besën dy nga tre vëllezërit e një familjeje do të thotë që besëmbajtësit ishin në minorancë në nisjen e epokës së besës. Pra “besa”, fillimisht nuk u prit me miratimin unanim. Por vizioni i saj i të ardhmes, forca që ajo prodhonte dhe siguria që mbartëte, bënë që besëmbajtësit, ndonëse në minorancë, të fitonin “luftën  juridike” dhe “luftën për egzistencë” me maxhorancën e kohës. Nga këto vargje nxjerrim gjithashtu dhe konkluzionin se, epoka që cilësohet në baladë është epoka e fillimit të “besës”. Por megjithë faktin e të qënit në minorancë, rapsodi pozicionohet për vëllezërit besëshkelës… Ata dy më t’mdhonjt vëllazën/ kishnjin kjenë burra të ligj / çartën besë e çartën fe,/besë e fe të trimavet,/në shtëpi e bjeseduen [18]… , ose në rastin tjetër … N’soba t’veta kur janë shkue,/ vllavi i madhi, koftë marrue/grues së vet i ka kallxue/  Edhe i dyti, koftë mallkue,/grues vet m’i ka kallxue… Ky mallëkim i rapsodit, që në fakt është mallëkim i popullit për shkelësit e besë është dëshmi e faktit që populli e ka pranuar nocionin “besë” jo thjeshtë si nocion juridik i rregullimit të mardhënieve ndërmjet njerëzve e grupeve, por e ka pranuar si nenin e parë të “kushtetutës” së tij, respektimi ose jo i të cilit i ndante edhe  pjestarët e familjes përgjithmon…Vllavi i vogël, koftë bekue,/grues vet s’i ka kallxue[19]… pozicionohet rapsodi mes tre vëllezërve. Ky pozicionim i rapsodit është pozicioni i mbarë popullit, i cili kërkonte të bënte progres shoqëror … Këto nuk janë raste të shkëputura, këto janë vija e përgjithëshme e pozicionimit të rapsodit në mardhëniet e besëshkeljes së dy vëllezërve...Vllai i madh, qofte i turpnue, /grues vet i ka kallxue./ Vllai i medisem, qofte i marrue , /grues vet i ka deftue./Vllai i vogel, qofte i bekue[20]..ose..Vaj! Ai ma i madhi vlla,/Çarti besë e çarti fe[21],/Në konak e bisedoi[22].

        3.1- Por përse besatohen tre vëllezërit në rastin e kësaj balade? Te kjo baladë dhe të gjitha motërzimet e saj, besatimi mes vëllezërve bëhet vetëm për një qëllim, të mos ju tregojnë grave që, ditën e nesërme, ajo grua që do t’u sjellë bukën për drekë, do muroset në themele të urës (ose kështjellës) sipas një riti pagan. Arsyeja e këtij murimi është se, vetëm kështu mund të qëndrojnë muret e urës (kështjellës, kishës) në këmbë sipas besimit. Me qënë se nusja  ishte burimi i jetës, murimi i saj në urë (kështjellë, kishë) ja kalonte objektit aftësinë e saj jetësjellëse. Por problemi ishte se cila nuse do të murosej, si do bëhej zgjedhja e saj, me qëllim që murimi, dhe pasojat që ai do linte pas (si mbetja e fëmijëve jetimë) të mos ndizte hasmërinë mes vëllezërve. Shorti u gjend i thjeshtë, ajo nuse që do t’u sillte bukën për drekë ditën e nesërme, ajo dhe vetëm ajo do flijohej, duke bërë një shkelje tjetër kanunore, “prerjen” e (jetës) dorës që të jep bukën. Por duke arsyetuar se flijimi (murimi) bëhej për një qëllim madhor, flijimi quhej i ligjshëm nga kanuni[23]. Duhej gjetur mekanizmi që vëllezërit ta mbanin të fshehtë nga gratë veprimin që do kryenin të nesërmen. Dhe ky mekanizëm që do t’u mbyllte gojën atyre ishte vetëm “besa”.  

         Pra prezantohet “besa” (një risi progressive në jetën e shoqërisë, për kohën kur zhvillohet subjekti), për kryerjen e një riti pagan ( siç është flijimi) ndaj një antari të familjes, rit  i cili (mendohet se) do mundësojë ndërtimin e “urave” të miqësisë, komunikimit, shkëmbimit, ndihmës etj. mes njerëzve e kombeve, ose do sigurojë brenda “kështjellës” mbrojtjen e jetës  nga sulmet e armiqve. Me të njëjtën llogjikë mund të flasim edhe për murimin në kishë, ku nëpërmjet një nocioni “progresiv” si besa, kryhet një rit pagan, si murimi, për të ndërtuar kishën e një feje të re, si krishtërimi.

        Në të gjithë këtë subjekt balade, e reja që paraqitet është “besa”. Që kjo është e re në jetën e familjes së tre vëllezërve, duket nga fakti se dy vëllezër e shkelin atë, si një gjë gati të panjohur apo të pavlerësuar prej tyre. Në këtë konteks themi se ka të drejtë Kadareja[24] kur thotë se kjo

baladë (bashkë me baladën e Kostandinit) është balada e “besës”.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

          3.2-  Le të shohim hapat historikë të kombit tonë. Shqiptarët u bënë politeistë duke mënjanuar paganizmin,  më pas  përqafuan krishtërimin duke braktisur politeizmin, me turkun në obor të shtëpisë braktisën krishtërimin dhe  futën në jetën e tyre myslimanizmin. Të gjitha këto ndryshime u bënë për llogari të egzistencës dhe progresit në kushtet e reja, por në thelb shqipta-rët, nuk e braktisën  paganizmin as sot, në kushtet e një kohe dhe shoqërie moderne. Mund të citojmë betimet tradicionale “për atë diell”, “për atë gur”, “për atë zjarr” etj, etj. Po kështu, populli ynë kaloi nëpër sisteme të ndryshme shoqërore, që funksionuan me forma dhe statuse të ndryshme ligjore, por edhe  sot, në jetën praktike nuk është fshirë regullimi i mardhënieve dy apo më shumë palëshe me ”besë burrash”. Të gjitha këto forma funksionimi (paganizmi, besa, feja etj), të vendosura njera mbi tjetrën në mënyrë  të pazgjidhshmërisht, ngjajnë si vertebrat e shtyllës kurizore, në brendësi të së cilës, palca, krijon lidhjet dhe funksionimet jetësore të gjithë organizmit të shoqërisë shqiptare.            

          Mendoj se pikërisht te kjo lidhje qëndron misteri dhe kumti thelbësor i kësaj  balade, që ka shpërthyer si një planet në hapësirë dhe është ndarë e copëzuar në dhjetra motërzime e variante nëpër europë, variante që në thelb kanë të njëjtën përmbajtje dhe ide, ashtu si pjesëzat e planetit të copëzuar që kanë të njëjtën përbërje minerare.

          3.3- Por ka edhe një shpjegim tjetër murimi i gruas. Shkëputja nga matriarkati dhe nisja e rrugëtimit nëpër patriarkat, nuk është bërë aq paqësisht dhe pa kundërshtim të femrës. Por koha kërkonte  braktisjen e matriarkatit me çdo çmim. Shqiptari, për vetë natyrën e tij, nuk bën pjesë ndër ata popuj që dënojnë  e cënojnë prindërit dhe sidomos nënën, të cilën e barazojnë me zotin  e jetës. Asnjë normë kanunore nuk i ka dhënë të drejtë djalit të cënojë prindërit, ndërsa të gjitha kodet kanunore i kanë dhënë të drejtën e cënimit dhe ndëshkiomit të gruas së tij. Prandaj te balada ndëshkohet gruaja dhe jo nëna, ndonëse të dyja janë pa asnjë faj. Ndëshkimi i nuses së

vogël, në dukje është rastësi, por këtë do ta shtjellojmë më von[25] .

          4- Te varianti i Malsisë Madhe në baladën “Murimi në kala” na rezulton se edhe nëna është në dijeni të sekretit të ditës së nesërme, për murosjen e nuses që do t’ju çojë bukën djemve, por ajo nuk pozicionohet në favor të asnjerës nuse, ndonëse nëpër vargje ndjehet  simpatia e saj për nusen e vogël. Me siguri që është përvoja e saj jetësore që e parashikon zhvillimin e ngjarjeve, prandaj i këshillon të bijtë që të lidhen me besa-besë dhe të mos u tregojnë asgjë grave për sekretin dhe vendimin e tyre…Pa vështro ti, mori nanë,/ gravet tona mos u kallxo / se njana sosh do të mesë muranë.”/„Me besë lidhnju, o djelmt e mi/e ju gja mos u kallxoni,/ se as un për t’u diftue s’kam[26].” Lidhja me besa-besë jo vetëm që do bëjë të realizohet murimi dhe për pasojë, ndërtimi i kalasë, por edhe do ti shpëtojë djemtë nga vëllavrasja, për shkak të tradhëtisë së dy vëllezërve më të mëdhenj, të cilët, prurjen e ushqimit nga nusja më e vogël, do ta deklarojnë si një rastësi fatkeqe. Ndërkohë, me kanun, vetëm nusja e vogël nuk duhej t’u çonte bukën ustallarëve, sepse ishte lehonë, me foshnjë[27] të porsalindur[28] dhe për këtë arsye, nusja e re nuk duhej të dilte nga shtëpia. 

         4.1-Te variant i Vithkuqit të Korçës ka edhe një specifikë tjetër. Sekretin e qëndrimit të

urës, tre vëllezërve ua tregon një grua plakë…Këtu na shkovi një nënë,/vëllezërve ç’u paske

thënë /„Puna mbarë, o djemt e mij!”/ „Nëna do t'ju këshillojë:/ që ura t’ju qëndrojë, /ta bëni me

besa-bese./ Grave të mos u rrëfeni:/ kush të vijë nesër me drekë,/ në themel ju ta mbuloni.[29]”.

Në të gjitha motërzimet e kësaj balade, në të gjitha variantet, sekretin e qëndrimit të urës tre vëllezërve ua tregon një njeri i shënjtë i cili paraqitet si:- një plak, - një “sheh” (fetar mysliman- variant i Gjilanit), - një dervish (variant i Vitinë), -një “baba” (dervish ose plak  moshuar që për respekt quhet baba) variant i Linit, në Shalë të Mitrovicës është një plak drumtar etj. Në variantin e Gradecit,  Gostivarit është një “hallë plakë”, grua e moshuar ajo që jua tregon sekretin. Pra, me përjashtim të disa rasteve kur udhëzimin ua jep një “plak i shenjë”, një “dervish” ose një “baba teqeje”, në rastet e tjera udhëzimet ua jep ose ndonjë plak i moshuar, i ditur ose një grua plakë, si në rastin e mësipërm. Nga kjo konkludojmë se udhëzimi për sekretin e qëndrimit të urës, u vjen tre vëllezërve si përvojë njerëzore dhe në asnjë rast nuk vjen si një urdhër perëndie[30]. Madje edhe  kur vjen nga njerëzit e fesë porosia,  nuk ka asnjë lidhje me zotin por vetëm me “besën”. Kjo porosi nuk është gjë tjetër veçse zbatimi i ritit pagan të flijimit, por që ndodhet në kushtet e “mbulimit”, e mbajtjes fshehtë dhe këtë fshehtësi e siguron besa, neni i parë i Kushtetutës të jetës shqiptare.  Pra edhe ky fakt (mungesa e  fjalës së perëndisë dhe vijimi i zbatimit të ritit pagan të flijimit)  është një  argument tjetër që dëshmon natyrën pagane shqiptare të kësaj balade dhe se shtresimet fetare janë të mëvonëshme.

        4.2- Te ky variant kemi edhe një amanet tjetër të nuses së re dhe që ka lidhje me jetën e

bashkëshortit të saj. Ajo e ka kuptuar që burri nuk i ka treguar për fatin që e priste te ura, nisur

nga mbajtja e “fjalës së dhënë”, “besës” dhe jo se nuk e donte atë si grua. Që ai e donte gruan e tij, ai e tregoi edhe në momentet e fundit, kur duke vajtuar i thotë gruas së tij, që po murosej … I mallkum qofsha, moj grue,/çi në mbromje s’t’kom dëftue!/Se kta vllaznit m’kanë tradhtue ./Paçin ftojren e mbarrue[31].

         Por gruaja, pasi dha amanetin për mënyrën e  murosjes me qëllim që të mundësonte ushqyerjen e fëmijës, lë dhe një amanet tjetër që lidhet me burrin… Amanet ju po ja u le juve ,/ Nonës teme me i kallzue/ Un qat motër qi e kom lanë/ Burrit tem, thuj, me ja dhanë/ Se për besë burri më ka dhonë[32].

       Pra nusja e re, jo vetëm që e miraton heshtjen besëmbajtëse  të mbrëmëshme të burrit të saj, heshtje që e çoi atë në murim, por edhe e vlerëson këtë cilësi burrërore të bashkëshortit, deri në atë pikë, sa që  çfaq dëshirën e saj të fundit (amanet)  që ai ta vazhdojë jetën me motrën e saj për grua. Kjo dëshirë e gruas, nxitur nga vlerësimi që ajo i bën burit të saj,  synon edhe a-  lumturinë e bashkëshortit të cilin ajo e ka dashur  me gjithe shpirt, lumturi që mund tja sjellë vetëm motra e saj (sic), b-sigurohet që edhe fëmija i saj që mbetet  jetim, do jetojë i lumtur me  tezen e tij si nënë dhe c- motra  do gjejë te i shoqi i saj, një burrë të mirë e të besës dhe do jetojë e lumtur. Kjo martesë është e lejueshme nga kanuni. Pra, dhe në prag të vdekjes, nusja e re mendon vijimin e

lumtur të jetës së djalit dhe të burrit të saj.

     4.3-.Interesante është mbyllja e baladës së murimit në urë, ku gati në të gjitha variantet ngrihen lart vlerat e qumështit të gjirit të nuses së murosur, qumësht që vishet me fuqi shëruese, dhe kryesisht shëronte të sëmurët nga sytë. Te variant çam  “Urën e Artës ndërtojmë” ka një mbyllje të tillë të baladës…Gjoksin jashtë ja kanë lënë, /rrodhi një krua i ergjëndë,/-djalin e rritte e madhonte,/të sumurët i shëronte …ndërsa te balada  e “Urës së Fshajt” kemi vargjet... ,Per sy hallku jan tuj shkue/Ilac syve oshte tuj marue…thotë varianti[33] te “Ura e Fshajt” ose… Qemer ures m’i kane vnue/me qat dite kurr ma s’a rrxue./ Sod ai gji tamel a tuj kullue,/po shkojne qorrat per sy m’u mjekue[34]dhe në variantet e tjera, ndërsa jipet gjëmimi i gurëve të varrit, po këta gurë pikojnë qumësht. Këtë qumësht nuk e pi vetëm djali jetim i nuses së murosur … Nusen n’vorr e paskan lshue,/- mjedis ure e kanë ngujue,/’ n’gur mermeri e kanë rrethue,/cica e djathtë po i nejka shplue./Kanë ndie vorrin tuj gjimue,/guri tamël tuj pikue[35] ose arihet deri aty sa një krue i ndërtuar  pranë urës… n’qosh ni krue, sen shyret,/n’ven t’ujit po qet sherbet[36]…          

         Si pasojë e këtij deklarimi baladesk, gjer në kohët e vonëshme besohej dhe citohej, se uji që rridhte poshtë “Urës së Fshajt” dhe sidomos  poshtë harkut ku ishte murosur nusja e vogël, kishte aftësinë që tu  rikthente qumështin e gjirit grave. Madje edhe të sillte  lindjen e djemve tek gratë që s’mund të lindnin fëmijë ose që s’mund të lindnin djem. Në krahinën rreth fshatit Fshajt  është aplikuar edhe një  rit flijimi me kafshë,  në ato shtëpi ku gratë nuk lindnin djem, rit  ku mblidheshin  prindërit e  çiftit  dhe organizonin ceremoninë e flijimit dhe të pirjes së ujit të lumit nga nusja. Ky fakt është tregues për forcën dhe ndikimin e  baladave në jetën e popullit, ndikim që është ushtruar edhe në kohët moderne. Baladat jetojnë bashkë me popullin, ato ndryshojnë formë e përmbajtje, mënyrë paraqitjeje e pjesmarjeje në jetën njerëzore, por duke qënë pjesë e AND  së kombit tonë, ato janë të pranishmenë në çdo moment të jetës. Ne nuk i shohim dhe as i prekim, por ne i ndjejmë me gjithë qënien tone sa herë që bie fjala për ‘to. Dhe i jetojmë intensivisht, qoftë edhe kur na vijnë në formën e një legjende të herëshme.

4.4-Te të gjitha baladat e murimit jipen pasazhe të aktit të murimit të nuses së re, por në asnjë rast nuk flitet për vdekjen e saj. Përmëndet fjala“varr”…Kanë ndie vorrin tuj gjimue.

përmëndet puna për regullimin e varrit…vorrin tond ne po marojmë[37]….ose përfundimi i aktit të murimit…mjedis ure e kane ngujue,/n’gur mermeri e kane rrethue[38],por nuk përmëndet vdekja e nuses së re. Jo vetëm kaq, por gjiri i saj vazhdon të rrjedhë qumësht, qoftë edhe nëpërmjet gurit.

             Kjo nuk është rastësi. Arsyet e murimit të nuses së re i kemi shpjeguar te “Ura e Artës”,  por mos përmëndja apo mos deklarimi i vdekjes së saj në gati të gjitha variantet e baladës, është shumë e bukur për t’u quajtur një rastësi. Ky është konceptimi i thelbit të baladës, murimi i nuses së re për ti dhënë fuqinë e jetës urës, por edhe vazhdimi dhe ecja e  jetës së re (biri i saj) edhe mbi këtë urë. Te variant grek (psh) i “Urës së Artës”, murimi i gruas së kryemjeshtrit mbyll ciklin e jetës dhe e parë në këtë këndvështrim, themi se balada ka probleme me të prespektivën. Madje variantet e shumë kombeve, pikërisht këtu  dëshmojnë mangësi dhe mungesë vizioni jete. Ndërsa balada shqiptare flet për rritjen e djalit të mbetur jetim me qumësht gjiri apo sherbet, madje edhe për rritjen e tij si zot i kështjellës, i asaj kështjelle ku u muros e jëma. Balada shqiptare flet për shërimin e të sëmurëve që vinin e pinin ujin apo lanin sytë me ujin që ridhte poshtë “Urës së Fshajtë” etj, duke dëshmuar ecurinë e jetës edhe pas murimit të nuses së re.

Pra, jeta ecte, duke mbartur mitet me vete.