Emrije Krosi: Rezonanca sociologjike e shoqërisë në poezinë e Anton Markut

Rezonanca sociologjike e shoqërisë në poezinë e Anton Markut

Shkruan Emrije Krosi

Të kapërcesh vetveten, nëpërmjet poezisë, nuk është risi, por tharmi lirik i poetit Anton Marku, në librin më të fundëm “Në secilën hije pak dritë”, ka ngjizur një bukë të ardhur mirë, duke e kundruar atë, që në titull: pak dritë! Duket si një refren migjenian në vargjet: pak dritë, pak dritë o shok , o vlla...!, por dokudo, shtresë mbi shtresë, pekt mbi pekt, rrathë- rrathë, hijet përmhumben nëpër qeniet njerëzore, (përtej)vetes, (jashtë)vetes, (brenda)vetes, (kundër)vetes. Përqasja, ftillimi dhe përimtësimi, me sintagmën e konceptiti të simbolikave jetësore të lirikës së Markut, është opusi i kapërcimit të sprovave të vizioneve jetësore të çdo lloj shoqërie në kohësi e më(për)tej.

Përjetimet jetësore shoqërore dhe njerëzore, herë stuken herë duken diku, herë tëkuptueshëm herë të pakuptueshëm, herë të admirueshëm herë tunduese, nxitin vetëdijësimin e fenomeneve shoqërore, në formë vargjesh të thukëta, (pak fjalë por poetika filozofike me kontekste të thella herëherë “të errëta”), duke tëhuajzuar ngacmime, përjetime, dilema, eksplorime, procedime “trokasin” jo në “dyer të zbrazuar” mendimi, por shpirtëzohen në hapsirën eternike si Alfa e Diogjenit.

Shpalimi i parë: (virtyti, jeta dhe vdekja janë gjeneza biblike e jetëvdekjes),kryehapja e librit me poezinë (“Gjeneza”), nis fillmjeta dhe fundjeta, Gjeneza e Botës, Fryma e Krijimit, Supremja e Gjithësisë, Arti i Krijimit të Universit Unik Perfekt: ditën që u zu dielli/për të parën herë/jeta u fërkuar me vdekje, f.11, “Gjeneza” kap. i Fillesës së Botës, nga (Bibla), kur në shtatë ditë, u krijuar Bota, Jeta, Vdekja, Fjala, Njeriu. Fjala, jetës gji i dha, forca lëvizëse e levës së Arkimedit, ka një pikëqendër. Gjenezën e thotë me fjalë. Kumti gjenezian vazhdon me poezitë; “E hëna”, “Mollët e Evës”, “Portret”, “Fjala”, “Udhëkryqi”, “Qiriu i bardhë”, “i penduari”, “Fundi”, “Përtejurës ” etj. Në këto poezi, imazhet e virtyteve, veseve, të shtresëzuara, sepse njeriu sa është një mëkatar aq edhe vdekatar. Ati vigjëlojnë si“gungaçë” në trupin tonë, duke mos kapur “vizualisht” në tejpamjen tonë, (ngjyrat përthyhen nga rrezet e dritës) ama imazhet sociologjike përshkallëzohen, sepse: Vdes/ njëqinherë në ditë/ e prapë ringjallet f,20, (“Fjala”),sespe nuk mbajmë përgjegjësi për atë që themi. Jemi fatkeqë, për veprimet tona, por aspak edhe besatarë të fjalës, se kur vdekja/ nuk ka pse të ngutet/ dhe ashtu/do na zë/rrugës/për tek ajo, f.25, (“Vdekja”), ashtu e paqtë “vdekja” zbret nëpër shkallët e poezisë dyvargore, si një fjalë që tingëllin e qullët, por ulërima e vdekjes “këmbëkryqet” brenda nesh. Fundja poetët, nuk e kanë krijuar vdekjen, por e “shpërfillin” nëpërmjet poezisë, ama edhe ato vetë janë vdekatarë, por të lavdishëm. Fundja, çduhet lavdia postmortum! Poeti nuk “shet moral”, por rilexon Biblën pa intertekst dhe tregon, se viytyti është mburojë e pandëshkueshmërisë të së keqes, është fjala për diçka të pranishme tek vetë njeriu, “…fizionominë e paqtë të atyre që janë të dënuar të shpresojnë gjithë jetën”, sipas Bodlerit.

Shpalimi i dytë: (skicim portretesh nëpërkohë), në udhëtimin poetik, “thyhen” kohët në portrete njerëzish. Risjell pak lavdi nga Skënderbeu… pak fjalëguri nga Shkreli…pak timëringa dëshmorët, me poezi më të gjata por brenda vargimimit [4-rrokësh, 6-rrokësh dhe 7-rrokësh]. Kohës i plasi buza,/ liria u zu peng/ mes shkëmbinjve, f .35, në poezinë (“Vitet e dritës”) një stil tipik të Shkrelit. Liria dhe guri, dikotomia qëndrestare e univerit të shqiptari, janë si buka dhe gjaku, si fjala dhe besa, si nëna dhe fëmija, jemi qëndrestarë të përbetuar të lirisë, së munguar prej shekujsh, andaj edhe aradhët tona të lirisë shtresëzohen nëpër histori. Radhitja poetike e poezive “Vitet e dritës”, “Bacaloku,”, “Fjalëgur”, “Dëshmori”, “Maestro”, “Dëshmori i pafat”etj, “pragohen” tek koha hipotetike letrare dhe koha njerëzore (e (tej)çuar kot për kotësinë tonë egoiste), në triptikun vargor: pak kohë për vete/ pak/ kohë f.44, me shprehësi të anaforës dhe asonacës.

Shpalimii tretë: (esenca e dashurisë është edhe puhizë edhe ëndërr/zhgjëndërr), është kaplimi i dashurisë, që mëton ta çojë atë në botën e ndjenjave. Një oqean ku “mbytet” çdo poet, por në lëngun e saj jetësor, një purpuri zjarrmuese do çohet dhe do gëlojë, udhëve të botës. Ishte Psika dhe Erosi, Romeo e Zhuljeta, Desdemona e Otello, Tristani e Izota, Sulamina e Solomoni etj. Në këtë shpërfaqje poetike, poezitë janë të shkurtra, kanë një mbartje metaforash të thukëta madje metaforë fantazmagorike, si të Reshpes: hëna u përvodh tinës/ zjarrit të fshehur/fjetur ndër vite, f.53 (“Prapë dashuria”) duke kurthëruar lexuesin me procedime leximesh (arrin në përfundimin se një tekst ideal është ai që është i kthyeshëm, ose i hapur për shumëllojshmërinë më të madhe të interpretimeve të pavarura dhe jo kufizuese në kuptim), nuk ka gjetje të reja elementesh poetike, sepse kodet poetike të dashurisë janë Universale, por tharmi dhe thurja estetike janë vetanake tek Anton Marku. Fjalëpak, titujt shpalues dashuror si: “Dashuria”, “Aromë gruajë”, “Degët e qershisë”, “Prapë dashuria ”, “Puhizë”, “Dialekti i dahurisë”, “Imazh”, “Guacë”, “Ti”, “Mos”, “Kopsat”, “Bredharake”, “Brenda meje”, “Po u ktheve”, “Humbje”, “Kthimi”, “Nesër”, “Ndarje”, “Gri”, “Ofshamë”, “Atje”, “Fushat pa flutura”etj. Poezia (“Aromë gruaje”) një pamje filmike të Al Paçinos, që “nuhat parfumin” e një gruaje përtej verbërisë, sepse dashuria “shihet” me zemër jo me sy.

Vargjet dhe u fungosëm/ në valët/ e thellësive tona, f 51, (“Degët e qershisë”), në vargjet dyvargore, thuret dëshira e ngjizjes, është si (“Qershia”) e Migjenit, në tokën ku lëngu i kuq, purifikon epshin dhe “lëngun” femëror të gjakderdhjes, nga derdhet përroi i mitrës që pret ngjizjen. Epshi mashkullor, shkërmoqet në thellësitë femërore deri në pafundësi, kur kurmi është njësia unike e vlimit. Qershia, fruti lëngëpupurt i “mëkatit” të seksualitetit, (të qeltë dhe paqtë) ndjell fundosjen e fundit, brenda hirit të gruas, që pret të ringjallë jetën, me ngjizjen nga fara mashkullore. Vargjet; nga këmisha/zhveshe më shumë/ se vetëm veten/…hienë f.81, poezia (“Gri”), ku poeti, dëshmon një erotikë të ëmbël, simboli i trupit dhe hiret e gruas brenda dhe jashtë këmishës. Ajo duket “cullake” sipiktura “Lindja e Venusit” e (Sandro Botiçel-it), duke vazhduar një dashuri-lojë, me ishe/(s’)ishe;ti nuk ishe/e do duhet të ishe/atje ku nuk ishe f.83 në (“Atje”). Poezia (“Brenda meje”), edhe pse/gjunjë tanë/ nuk u prekën asnjëherë/ti fle çdo natë/ në ëndërrën time f. 67, femra-origjinë Eva lakuriqe. Kur (Gustave Courbet-i), me pikturën e tij nudo “Qendra e botës” bëri shumë zhurmë, saqë edhe u censurua, për imazhin e saj erotik. Tabloja pa duar e kokë, vetëm me seksin e femrës shalëhapur, me barkun dhe gjosksin (frymëzim nga e dashura irlandeze e Courbet), tregon se nga vijnë. Të gjithë vijmë nga seksi i femrës, të gjithë jemi bijë dhe bija të Evës. Pranda quhet “origjina e botës”.

Shpalim i katërt: (pabesia është “toka e djegur” e marrëzisë ) vijon me poezitë: “Udhëve të botës”, “Porosia”, “Flakëhedhësit”, “Sabotuesit elirisë”, “Borë mbi Ballkan”, “Tokë e djegur”, “Monolog i fqiut”, “In memorian për atdheun”, “Andej lumit”, “Lëndiane dhembje së madhe”, “Malësorët”, poeti është “introvers” ndaj temës “së kalbur” të emigracionit. Madje ai e “përbuz” atdhetarinë e shtirur, apo kurbetin (aq vulgare sot në modermitet), sepse: kundër fatit u ngritën/ eëcn më shpejt se hija/pelerinat e huaj i shtrinë përdhe, f.94 , koha ka zvetënuar jo qëllimisht, por bashkëjetesa e papërlyer (duke u ngritur lart kultit të pranimit imja/jotja/jona/e huaj), në rrjedhat e reja të kohës, gjeneratat kanë tjetër gjuhë: gjahtarët kishin vënë në thumb/farat e hedhura/stinëve të gabuara f. 97, nga (“Borë mbi Ballkan”), duke shpalosur haptazi në triptikun tij Dantesk, se Ballkni nuk është “fuçi baroti”, por është esenca e bashkëjtesës shekullore me fqinj miq,gjakpërzier e gjuhëpjekur në një sofër dhe nën një çati deri tek “Monologu i fqinjit”, për kohën e vonë, se stinëve të gabuara, janë urrejtjet etnike, që “përçarësit” brenda nesh, të veshur me diplomaci, na kanë ripushtuar përsëri, por me gjuhën dhe armët tona. Antoni, nuk është plangprishës, por as patriot demedo (çdo kush kërkon më të mirën për veten dhe familjen) që të “tredhë” atdheun, se harresa ska zë, por ka fjalë: në dritaren e historisë/ varur mbetën/legjendat për ujkun ebardhë/dhe zogun e zi/që kurrë miq nuk u bënë, f.98 nga (“Tokë e djegur”).

Shpalim i pestë: (në kërkim të vetvetes, para njeriut), kapërcen humnerat dhe na duke ndërtuar “ura” fjalë që poetët, do shkoqnin nga kalliri i “grurit dashuror”, por kujtesa njerëzore herëherë shkurtohet, herëherë zgjatohet, rrokulliset në rrokullimën e vetes, për të gjetur shtigjet e mendimit, e ndienjave, vizione ku çdo kush ka jetën e tij, të ndërtruar përtej caqeve ose brenda caqeve të (pa)mundësisë materiale dhe Hyjnore. Lutjet, blatimet, thyerjet, kurthërimet, rrëzimet, ngritjet dhe ringritjet në serinë e fundit të librit; “Estetikë”, “Degët ethyera”, “Fal”, “Pyetje”, “Liria”, “E diela”, “Emri yt”, “Nxirë”, “Gurëzuar”, “Ndryshe”, “Gurët përgjatë Danupit”, “Ikja”, “Testameti”, Pasqyra” etj, janë vijimësa e poezive të shkurtra , ku gëlon në “zbërbojën” e fjalës mizëria e jetës njërëzore. Vëzhgues i hollë , Marku në topikën e fjalës së tij, gdhend edhe detaje, edhe çaste të vogla, por thotë shumë për njeriun dhe poetin fjalëpak. Vargjet: dheut tënd/ mëri mos i mbaj/dhe po të baltosi ndonjëherë f. 112 (“Fal”), falja nuk është mëshirë për atdheun por katarsis, për mëkatet e “mënjanimit”, “frikës”, “përdhosjes”, kur tek (“Pyetje”); nga erdhën/gjithë këto njolla/ në fytyrën time? f.113, sepse njollat e turpit janë gjarpërinjtë e zinj që futen rrëshqanjazi nën lëkurën tonë të babëzitur për pushtet, famë e pasuri, kur o NJERËZ, jemi vdekatarë: në varreza/shpirti që nuk enjohu mëkatin/i bëri strehë/gurishteve f. 124, tek (“Gurëzuar”). Për të kuptuar drejpërdrejt kumtin poetik të poetit, ndryshe të jetojmë, ndryshe të të falim, ndryshe të dashurojmë, ndryshe të luftojmë , ndryshe …ndryshe…ndyshe të mendojmë:

të gjitha fijet e dritës

u këputën

në anën tjetër të erës

shëtitën fjolla bore

gurë të bardhë

nën ujë

marrin frymë, 125, “Ndryshe”.

Si përfundim: Anton Marku, ka skalitur një simbolikë lirike sociale, jo tipike klasike, por moderne, radhitur ndër ata poetë që flasin pak, (me vargje) por topika gjuhësore figurative është thellësisht metaforike, të josh ta njohësh dhe ta lexosh për të kumtuar të tjerëve, se poezia nuk është mirazh, por mesazh: për jetën, dashurinë dhe NJERIUN!