Kristaq Turtulli: Lulja e fundit

KRISTAQ TURTULLI

LULJA  E  FUNDIT

Kushtuar piktores Sofia Zengo Papadhimitri.

novelë

I

Kur infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi po dilte prej dhome, dëgjoi që i tha:

-Sofi, dielli shkëlqen përjashta.

-Përjashta..! u përmend Sofia dhe u përpoq të shtynte disa shirita të trasha, të dallgëzuara errësire që i qëndronin të ndera mbi qerpikët e qullur.

-Po, është harlisur jeshillëku.

- Jeshillëku!- mërmëriti Sofia dhe pësoi në trup drithërimë. Iu bë sikur shiritat e errëta nisën të holloheshin, u bënë  të përhime dhe ajo lëvizi kryet për t’i larguar.

-Thuaj shyqyr, na kalbi shiu.

Përjashta?! Jeshillëku! Përsëriti Sofia me vete pa hapur sytë. Iu bë sikur tisi i përhimët u largua e mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, si humbëtirë, lumi u shndërrua në ujëvarë pastaj zhduk në honin e thellë...

Ajo shtrëngoi sytë fort të ndalonte ikjen e harbuar të gjirafave, lënë jeshillëkun të prehej dhe lumi të mos zhdukej në gropën e vet. I donte muajt prill, maj dhe qershor, me shpërthimin e mrekullueshëm  të luleve dhe jeshillëkun e harbuar mahnitshëm. Oh! Si i doli prej mendjes! Ndoshta ngaqë u mbërthye prej kthetrave të sëmundjes. Hapi sytë ngadalë, iu duk sikur përpara syve iu ndeh një perde transparente që lëkundej prej erës dhe një ishull magjik lundrues mes shelgjeve të thyera. Paska erë dhe, nuk dua që ishulli magjik të ketë shelgje të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt, mërmëriti dhe bëri të kthehej në brinjë. Menjëherë e preu një dhembje e padurueshme në shpatullën e majtë. Kafshoi buzën për të mos bërtitur dhe i mbajti sytë një copë herë mbyllur sa të merrte veten.

Ishte vetëm në dhomë dhe mund të shprehej hapur. Mund të ankohej, të rënkonte prej dhembjeve të trupit dhe vuajtjeve që ndjente, pse jo, edhe të bërtiste. Ta marrë dreqi. Ngandonjëherë, kur nuk mundesh ti përballosh më dhembjet, e ndjen të nevojshme edhe të bërtasësh. Jo për tu ankuar, ta dëgjojnë të tjerët, të qajnë hallin. Por vetëm për tu çliruar. Si për të bërë një përpjekje të mundimshme, për të shkulur dhe flakur tutje, kthetrën e keqe që të ka mbërthyer trupin. Por ajo, Sofia dhe vetëm ajo do ti duhej ti përballonte të gjitha. Ose ta lëshonte veten, të ligështohej, të qullej, të bërtiste. Infermierja do rrudhte vetullat, do mblidhte buzët pas shpine dhe ti ngulte fët e fët në këllk, një morfinë për ta qetësuar...

II

I shoqi dhe djemtë kanë ditë dhe net që i qëndrojnë pranë dhe përkujdesen për të. Djemtë, të mirët, të bukurit e nënës; Jani dhe Vangjushi i rinë tek koka e shtratit dhe bëjnë kujdes të mos i bjerë tuboja e oksigjenit. I fshijnë djersët, syzet e përmbytura prej avullit. Sytë e tyre janë gjithë merak dhe dashuri, aq sa ajo nuk guxon ti vështrojë drejt e në sy, sepse e di, menjëherë do të përlotet. Por nëna gjithashtu e di mirë, nuk duhet të përlotet. Nuk mund tu a shtojë edhe më tepër merakun të dashurve të zemrës. Ata janë të rritur tashmë, burra, por për nënën mbeten gjithnjë fëmijë të mrekullueshëm...

Ktheu ngadalë vështrimin nga i shoqi, Akile. Iu duk i dobësuar dhe sytë i kishte të buhavitura. Lëvizi pakës buzët e përthara prej sëmundjes, donte ta porosiste, të kishte kujdes veten. Mbase dhe diçka tjetër që nuk ia kishte thënë më parë. Të shtrenjtit e saj, burri dhe djemtë iu dukën shumë të lodhur. Mos ishte një budallaqe e pafajshme që lodhte të mirët e saj! Shtriqi pakës trupin dhe u foli ultas:

 -Sot ndjehem më mirë. Do bëni mirë të shkoni në shtëpi të çlodheni një copë herë.

Ata e vështruan njëri tjetrin me dyshim.

-Je e bindur mama, kur na thua të shkojmë? - e pyetën djemtë.

-Po, shkoni,- këmbënguli Sofia dhe shtoi me zë të dridhur:- Paçi uratën bij.

-Djemtë le të shkojnë. Mirë do jetë të qëndrojmë një copë herë së bashku,- iu lut Akile.

Të bijtë vështruan në sy dhe të pavendosur bënë për nga dera. Sytë e tyre ishin të trishtuar, të merakosur dhe të lodhur prej pagjumësisë.

Akile priti sa u mbyll dera. Sofia ndjeu përbrenda një shkundje të fortë dhe iu duk sikur e zuri sakaq malli për të bijtë. Morri frymë thellë me zor, por e nxori ngadalë të mos i binte në sy të shoqit. Me bisht të syrit vështroi nga Akile, i cili lëvizi diçka pjerrtas, duke iu anuar pak shpatulla në anën e majtë. Asaj iu duk sikur i shoqi u lëkund, iu morën mendtë.

-Çfarë ke?- e pyeti Sofia e shqetësuar.

Akile nuk i ktheu përgjigje. U përpoq të buzëqeshte, iu afrua pranë, i mori me kujdes dorën e zbehtë. Ia ledhatoi gishtat e hollë, delikatë, gati transparentë. Në to dalloheshin shkoqur damarët blu dhe disa njolla të vogla në ngjyrë kafe. Ato gishta të gruas së tij, kishin krijuar gjitha ato vepra të mrekullueshme. Një jetë e derdhur në art, në telajo. Qindra piktura, pejsazhe, portrete. Ia ngriti dorën me kujdes, e afroi pranë buzëve, e puthi. Sofia fërgëlloi prej kënaqësisë.

-Jam mirë e dashur, jam shumë mirë. Ndjehem mrekullisht mirë kur të kam ty,- i tha Akile. Ai përkuli pak kryet dhe mbështeti faqen parruar në dorën e ftohtë e delikate të gruas. Iu duk sikur dora e saj u drodh. Akile shau veten, që nuk u tregua pak më i kujdesshëm. E pyeti gjithë merak:- E dashur, mos të shpova me këto qime? Më fal. Të premtoj që kur të vij, do jem i rrojtur, i qethur, i pastër si pëllumb.

Sofia u përpoq të vinte buzët në gaz.

-E më parë më ke shpuar me qime. Të kujtohet dhe çuditërisht ndjehesha mirë.

Akilit i qeshi gjithë fytyra dhe ngriti supet si i zënë në faj.

-E di,- tha:- Na rrëmbente puna krijuese, harroheshin, nuk e shihnim kohën si vraponte, por ndjeheshim vërtet shumë mirë.

Sofia kundroi fytyrën e tij me dashuri:

-Më jep pasqyrën e dorës, të lutem,- i tha të shoqit:- Është në sirtarin e komodinës.

Akile kaloi shpinën e dorës mbi mjekrën e parruar dhe e vështroi me habi.

-Dua të krihem. Të bëj buzët me të kuq. Të jem e bukur. Më duket sikur jam e thinjur e rrëgjuar deri në kockë,- foli ultas Sofia dhe mbajti me vështirësi psherëtimën. Ta marrë e mira jetën e shkurtër që të mplakën e ikën shpjet si hapje mbyllje sysh dhe nuk kthehet më, ia bëri me vete.

-E ëmbla ime, je e bukur si një lule,- i tha Akile.

-E di..!- foli zëmekur Sofia. Asaj i dukej se i shoqi kishte qenë gjithnjë ai që mbante çelësin për të hapur dyert e gëzimeve të jetës.

- Për mua je e mrekullueshme,- i foli me seriozitet Akile.

-Oh Akile, të lutem,-mërmëriti Sofia dhe ju duk sikur buzëqeshja e tij ishte pak e lagësht. Ajo përsëri kish nevojë për atë njomështi burri, për të njomur buzët e zhuritura prej sëmundjes i tha:- Më ndihmo të ngrihem.

Akile e ngriti të shoqen me kujdes, duke e mbajtur nga shpatullat. Vendosi dy jastëkë te koka e shtratit që ajo të mbështeste shpinën. Me njërën dorë i mbajti pasqyrën, ndërsa me dorën tjetër e ndihmoi të krihej dhe të bënte buzët me të kuq. Por buzëkuqi mezi i shkiste, i pengohej në thatësirën e buzëve të saj.

-Këtë buzëkuq ma dhurove në pesëdhjetepesë vjetor,- i tha Sofia.

Ai luajti kryet në shenjë pohimi. Sofia u lodh, krahu iu var dhe gati sa nuk i tha të shoqit më puth, por i bëri me shenjë ti hiqte jastëkët e tepërta dhe i shtri në shtrat duke marrë frymë me vështirësi.

- Të kam dashur dhe të dua Akile..,- foli ultas Sofia, por u lodh shumë shpejt. Iu duk sikur i tha shumë pak, për sa kishte menduar. I bëhej sikur qepallat i po i rëndoheshin prej një peshe të huaj. Sytë iu mbyllën vetiu.

-Edhe unë të kam dashur dhe të dua fort,-i foli zë dredhur Akili. Sa e rëndësishme dhe e pazëvendësueshme është gruaja në jetën thyer te një burri.

 Sofia nuk po i përgjigjej. Ajo qëndronte symbyllur, po bënte të pamundurën të ndalte rëndesën e brengën e madhe, që i ishin grumbulluar në kraharor dhe po ngjiteshin me shpejtësi drejt syve për tu shndërruar në lot. Nuk mundi. Diku në vatërzat e syve ndjeu lagështirën përvëluese:

- Më dëgjon Sofi?-e pyeti i shqetësuar Akile.

-Të dëgjoj. Vallë a mjafton një jetë për tu dashur? - i pëshpëriti Sofia. I hapi sytë me ngadalë dhe vështroi nga i shoqi. Sa i rëndonin qepallat e syve: -Të lutem Akile, të drejtën më thuaj, a është mjaft një jetë?

-Jo shpirti im, jo. Kurrë nuk mjafton një jetë për tu dashur,- mërmëriti, gati në ngashërim Akile.

Atij iu drodh trupi, u zgjat dhe e puthi me majat e buzëve në ballë. Ajo lëvizi kryet ngadalë, kërkoi buzët e tij. Ai e puthi lehtë. Buzët e gruas ishin të thara dhe digjeshin. Ai u tërhoq ngadalë dhe mori me vete nxehtësinë dhe thatësirën e puthjes së lodhur. Ata ndenjën një copë herë pa folur duke vështruar njëri tjetrin  në sy.

-Të lutem, mos qaj- iu përgjërua Akili.

-Lotët janë prej temperaturës së brendshme,- u justifikua Sofia. Akile u zgjat, ia hoqi syzet i fshiu sytë e më pas syzet.

-Të faleminderit Akile, tani shko. Djemtë të presin,- i foli Sofia zë ulët dhe e vështroi me dashuri. Do më pëlqente të qëndronim së bashku edhe pak, gati sa nuk i tha. Në buzë ndjente akoma lagështirën e njohur të buzëve të tij. Sa mirë është kur të pret dikush, mendoi. Akilen e presin djemtë, diku pas derës. Ndërsa atë shpejt a vonë e prisnin të tjerët, të largëtit...

Akile luajti kryet i bindur. I përkëdheli butë edhe një herë dorën e dobësuar, të gruas dhe eci me hapa të ngadalta drejt derës. Qëndroi, u kthye nga shoqja dhe i tha:

-Shërohu sa më shpejt Sofi. E ndej tmerrësisht mungesën tënde. Nuk mund të fle pa ty, më duket sikur jam me një këmbë, me një dorë, me gjysmë ëndërr, pa flladin e mëngjesit dhe pa ngjyrat e mrekullueshme të ylberit. Je gjysma e trurit tim Sofi, pa ty nuk më punoj e të jetoj si duhet...

-Akile!- ia bëri me përgjërim Sofia.

Ai e përshëndeti me dorë dhe u largua me hapa të kujdesshëm. Shpatullat i dridheshin lehtë.

Sofia mblodhi duart në gjoks dhe me shikim të përlotur ndoqi shpinën pak të kërrusur të njeriut më të dashur, burrit, bashkudhëtarit të jetës, që humbi pas derës. Rënkoi thellë. Akile ishte burrë hijerëndë i fortë dhe i talentuar. Një nga skulptorët më të mirë. Ajo nuk mund ta harronte atë moment, shumë vite më parë, kur pa Akilen elegant, të veshur shik, teksa zbriste me shkathtësi shkallët e prej mermeri të bardhë, të fakultetit.  I thanë që ai student është shqiptar si ty, por ajo nuk guxoi ti afrohej...

III

Kishte kaluar një natë të vështirë dhe ishte përpjekur të mos e jepte veten. Akile dhe djemtë nuk bënë asnjë dremkë gjumë. Megjithëse ia fshinin për të mos e merakosur, ajo e kishte marrë vesh. Vuante prej sëmundje të rëndë, nga një formë kanceri në gjak. Doktorët në heshtje ulnin kryet dhe ngrinin supet, pra nuk kishte shpresë për shpëtim. Thuhej se, diku gjetkë, mund të parandalohej sëmundja dhe ndoshta gjendej shpresa për shërim. Andej, gjendeshin mjete dhe mjekime më të përparuara. Por kjo, ‘andej,’ diku gjetkë, pa përcaktim, ishte përtej kufijve, si të qe botë tjetër. Dhe për ikje dhe kurim jashtë shtetit, as që mund të bëhej fjalë.

Burri së bashku me djemtë ikën. Sofia mbajti vesh një copë herë hapat e tyre të rregullta tek ecnin në korridorin e pavijonit. U lehtësua që dërgoi të dashurit të çlodheshin. Ata po bënin shumë për të. Por njëherësh u ndje e dobët dhe tmerrësisht e vetmuar. Ajo e ndjente shumë më tepër mungesën e tyre dhe e dinte që do tu mungonte përherë. U mblodh kruspull dhe dënesi. Ambienti i spitalit iu duk jashtëzakonisht i ftohtë, sikur e kishin futur në një masiv akulli dhe kockat i ishin bërë akull. Mos u zemëro dhe mos u tremb, i dha zemër vetes.

Sofisë i dhembte i gjithë trupi. Herë pas here fryma i pengohej diku në gjoks. Mori frymë thellë, përsëri e shpoi dhimbja e fortë në gjoks dhe iu përgjigj në shpatullën e majtë, aq sa u përlot. Është vërtet e mrekullueshme të mos kesh dhimbje në trup. Tuboja e oksigjenit e ndihmonte mjaft të mbushej me frymë. Shyqyr që ishte dhe oksigjeni! 

Nuk i durohej të hapte sytë dhe të bridhte shikimin përtej dritares, paçka se i digjnin. Aty, jashtë, shkëlqente dielli dhe kish shpërthyer jeshillëku. Sofia e adhuronte natyrën plot dritë dhe kolor. Mrekullohej prej madhështisë së magjisë së papërsëritshme të Nënës natyrë dhe thoshte gjithnjë: nuk ka gjë më të përkryer se ajo. Sa herë ulej pranë telajos së bardhë, të pikturonte. Mbyllte një çast sytë, e riprodhonte vetëtimthi në mendje, pamjen që kishte përpara. Mbushej me frymë dhe pëshpëriste me vete:

Sa do mund të mësoj dhe të marr, të hedh në telajo, bukuritë e kësaj mjeshtre të madhe. E cila të dhuron pa u kursyer të gjitha; ngjyrat, format, linjat dhe intonacionet. Mua më duhet ta bëj timen, të pamundurën, tu lë përherë njerëzve, të dashurve, një vepër, një inicial të vogël, një kujtim...

IV

E paduruar vështroi përjashta dritares. U fërgëllua prej kënaqësisë. Ishte fillim qershori dhe molla e madhe përkarshi ishte mbushur e gjitha me gjethe të gjelbra. Oh zot sa bukur! Çfarë kthjelltësie të qiellit! Çfarë mrekullie! Çfarë ngjyrash të mahnitshme! Oh nëne si përthyhen, dridhen, dhe lëkunden rezet fosforeshente të diellit! Si të jetë një fustan, i madh, i bardhë, gati i tejdukshëm nusërie! Toka ishte veshur me petkun gjelbër, shpërthyes, të fund pranverës. Bari i jeshilët, gjethet dhe pemët dridheshin prej kënaqësisë së ripërtëritjes. Diku në të majtë, tek një dege të njomë, dalloi një lule të vonuar, me petale pakës të fishkura. Por gjithsesi, lulja qëndronte akoma me stoiçishëm në degën e hollë të pemës.

Sofia donte me gjithë shpirt që ajo lule e vonuar, me gjethe pakës të fishkura dhe transparente, të qëndronte sa më gjatë aty, në degën e pemës.

Një fluturzë e vogël, krahëshkruar u ul në degën që ishte më pranë dritares. Sofisë iu ndal zemra, se mos ajo flutur në ulje rrëzonte petalet e lules. Por ulja e fluturës ishte e butë. Përsëri iu duk sikur ndjeu drithërimën e lehtë të kërcellit të njomë dhe bulëza vese nisën të pikonin prej saj. Jeta i ngjan luleve, gjetheve dhe fluturave që ndihmojnë dhe shtyjnë në mënyrë të natyrshme njëra tjetrën. Më pas vijnë vemjet, që gërryejnë gjethet, si dhe insektet e tjera. Vijnë pastaj erërat  e forta, ndërrimi i nxituar i stinëve, ciknat... Në fund, e pamëshirshme, zemërgure dhe kur nuk do ta presësh, vjen vdekja, e cila fshin me kosë gjithçka që do të thotë: Asgjë...

Fatalisht njeriu është tmerrësisht i përkohshëm, mendoi Sofia dhe psherëtiu. Përse të jetë kështu, përse? Kjo përkohshmëri sfilitëse, ç’merituese, përse? Ajo është artiste dhe i përjeton më shumë se të tjerët. I trokiti sëmundja e ligë, pikërisht atëherë kur ishte në valën e krijimit, pjekjes dhe shpërthimit artistik. Kur mund ta gëzonte më shumë jetën me Akilen, djemtë, me dasmat e tyre dhe me nipërit dhe mbesat.

Një sumbull loti iu rrokullis prej syrit dhe i qëndroi mbi mollëz. Po qaj, vërtet po qaj! Gati sa nuk foli me zë. Po qaj prej dhimbjeve apo prej trishtimit? Jo, nuk duhet të qaj! E fshiu lotin me të shpejtë. Jo, kurrsesi nuk duhet të qaj! Nuk mund të pranoj përfundimin shpartallues: ASGJË. Sepse kam lënë diçka. Jo, kam lënë më shumë se diçka që e injoron asgjënë. Por përsëri është një asgjë?! Sofi, kujdes, i hoqi vërejtje vetvetes. Kuptohet, ne nuk jemi të përhershëm. Ndërkohë, përgjatë jetës, bëjmë diçka, krijojmë jetë dhe vepra dhe i lemë pas. Njëlloj si natyra dhe tek njeriu, krijimi dhe vetëm krijimi, është e përhershëm dhe e patjetërsueshëm. Këto fjalë ia thoshte gjithnjë Vangjeli, babai i saj i mrekullueshëm.

Sofia përshkundi kryet dhe lëshoi një copë herë trupin të prehej. Jo, nuk duhet të mendonte për gjëra të mërzitshme e të trishtuara. Por ç’të bënte, shumë gjëra veprojnë në kundërshtim me atë që do dhe dëshiron. Para që gjithash ishte grua, nënë dhe artiste...

Përpara saj, natyra kishte shpalosur të gjitha ngjyrat, si një qilim të madh. Sofia nuk kish kohë ta mundonte veten për gjëra munduese, pesimiste, sido që ndjente dhembje në trup dhe nuk kish shpresë se mund të jetonte gjatë...

Së pari duhet të kesh shkallë të lartë ndjeshmërie, pastaj mund të jesh artist. Po nuk e ndjeve, e përjetove nuk mund ta realizosh atë që do.

Si tani, një vit më parë, bëri peizazhin e fundit. Shkuan familisht për të bërë plazh diku nga jugu, nga bregdeti. Dita ishte e nxehtë. Qielli ishte i kthjellët, si në pasqyrë. Disa dallgë të lehta vinin ngadalë, duke nanurisur dhe lëpinin shkëmbinjtë e zbardhur si eshtrat e një dinozauri. Ajo nuk u zhvesh të bënte plazh. I hanin duart për punë, bukuria që kish përpara e joshte. U ul në verandë dhe nisi të vështronte horizontin e pafund.

-Mama, eja bëj plazh së bashku me ne,- e ftuan djemtë.

-Sofi, ke nevojë për pushim dhe ujë të kripur deti,- i tha Akile.

Sofia vendosi dorën si strehë mbi ballë dhe u buzëqeshi ngrohtë. I shoqi nga dita në ditë po bëhej më dhembshur dhe i kujdesshëm me të. Ajo ndjente se diçka jo fort e këndshme po ndodhte në trupin e saj, por nuk donte ta bënte veten. I ngjante vetja si një mollë e lartë, që donte të dhuronte gjithnjë lule dhe fruta. Por përrenj idhnakë, të rrëmbyeshëm, nëntokësorë, kishin filluar ti gërryenin rrënjët. Ajo dita ditës ndjente lëkundjen e shkundjen dhe mos mbështetjen ndaj tokës. Kur çdo ditë që shkonte dhe nuk bënte gjë e mundonte, ndjehej bosh.

Prandaj nuk kish kohë të shëllërej pa ndonjë qëllim dhe vlerë nën rezet e ngrohta të diellit. Para së gjithash nuk mund të linte atë mbresë të papërsëritshme që e ngacmonte në shpirt: Natyra kishte një transparencë të mrekullueshme. Valët e vogla, shkumëbardha, vinin gjithë naze, me shushurimë të lehtë, fërkoheshin pas bregut dhe shkonin. Diku më tej, shkëmbinjtë e mëdhenj, të bardhë, të lëmuar prej dallgëve. Kaltërsia e papërsëritshme mbizotëruese, qiell dhe ujë.

Me një nervozizëm të pa kuptuar iu përvesh punës, filloi të përziente ngjyrat dhe ti hidhte në beze. E kaltra ishte theksuar, por që kishte një lëvizje të pandierë, befasuese. U shkri me natyrën, hidhte ngjyrat me vrull. Lart në qiell dalloi një zog të madh, që fluturonte qetë dhe rëndë. Iu duk si shqiponjë. Sa mirë sikur të jetë shqiponjë. E vështroi ngulët atë shpend të bukur, iu lëbyrën sytë.

Dielli si një saç i nxehtë kishte mbetur pezull në qiell dhe nuk lëvizte. Sofisë iu përcëlluan shpatullat dhe qafa nga rrezet e forta të diellit. Ajo ishte në kanotiere. Por kur vuri nënshkrimin dhe përfundoi peizazhin ndjeu kënaqësinë e krijimit, njëkohësisht dhe përcëllimin e lëkurës.

-Po hë moj Sofi, bëj pak kujdes dhe për veten,- u ankua butë Akili. E kuptonte fort mirë të shoqen dhe magjinë e krijimit, artist ishte dhe ai. Pas një copë herë shtoi:-Sofi, ia vlente qëndrimi në diell, bëre vërtet një punë të bukur.

Sofia e falënderoi me një puthje të shpejtë.

Akile i tha Sofisë të shtrihej nën çadër dhe me seriozitet nisi të përkujdesej. Ia mbuloi të djegurat me kos të freskët. I dha një aspirinë të plotë, për ti qetësuar dhembjet.

V

Në dhomë hyri infermierja, duke mërmëritur me mërzi. Ajo la në tavolinë një broke në ujë. Sofia e vështroi në mënyrë pyetëse, përse më le këtë broke me ujë.

-Më duket se ju ma kërkuat, harruat!- ia bëri me zë të grindur infermierja gjoksmadhe.

-Ah po, vërtet,- ia bëri kot Sofia.

 Infermierja e vështroi me dyshim dhe doli duke mërmëritur:

- Njëra kërkon ujë dhe harron, ndërsa tjetri, aty matanë, ka gjithë ditën që ankohet, kërkon oksigjen...

Sofisë i dukej sikur buza i thahej, i bëhej trokë, prandaj i kërkoi ujë. Ndoshta për shkak të oksigjenit. Edhe harroi. Ngaqë e magjepsi natyra. Mendoi ti kërkonte të falur. Infermierja iku. Ajo kishte emër të ngatërruar diçka midis Esmeraldinës dhe Enkelajdinës. Për të mos e fyer e thërriste shkurt, Dina. Por fytyra e saj është mjaft interesante, sidomos profili, mollëzat e kërcyera si kubanet, me nishanin e zi nën buzë. Fytyra e saj ishte shumë ekspresive dhe me të vërtet dilte një portet shumë shprehës. Të qe ditë tjetër dhe të ishte diçka më mirë, do ti lutej Dinës ti bënte portretin. Vështroi duart, me damarët blu nën lëkurë. Ato tashmë nuk kishin më gjallërinë e mëparshme, kishin filluar ti rrudhoseshin e ti mpiheshin. Ajo nuk e kërkonte kurrë plogështimin e gishtave. Donte që ato të ishin gjithnjë të shkathëta, energjike.

Iu kujtua kur ishte studente dhe në klasë kishin sjellë për model një plak të çuditshëm, me kominoshe, këmishë të grisur në jakë, të zbardhëllyer. Këpucë të shtrembra dhe të ngrëna në majë. Ai plak ishte leshra gjatë, mjekërgjatë, të gjitha borë të bardha, të kërleshura, të pakrehura. Me hundë të kërcyer, me buzë të trasha dhe sy vezullonjës, protestues, i paqetë, si poetët e lashtë grekë. Në klasë hyri duke u kollitur Vikatos, pedagog kryesor i lëndës së pikturës dhe portretit. Ai mbahej si portretisti më i madh i Greqisë. Vikatos ishte një plak i imët, tullë në çaçkë të kokës, vetëm me pak flokë të bardha anash. Ai ishte rreth të tetëdhjetave. Sa hyri në klasë, fshiu ballin me shami dhe instinktivisht sytë i shkuan dhe iu mbërthyen mbi modelin e plakut. I cili qëndronte ulur në stolin e drunjtë, në pritje, shpatullvarur dhe i menduar.

Piktori i madh qëndroi një hop i befasuar pa ja shqitur sytë modelit. Pastaj, pa e bërë të gjatë u bëri zë studentëve ta ndihmonin si sillnin kavaletën. U tha të shtrydhnin bojërat dhe ju përvesh punës, pa përdorur penelat, por vetën duart dhe gishtat. Përziente, punonte ngjyrat si të ishin brumë, i hidhte në telajo. Filloi të krijonte format, linjat portretit të plakut dhe hijet. Studentëve nuk ju dukej se kishin përpara një plak tetëdhjetëvjeçar, por një djalosh të fuqishëm që punonte, me shkathtësi dhe shpejtësi të mahnitshme, pa ndërprerë mbi telajo. Befas profesori plak u plandos i dërmuar në stol dhe me shpinën e dorës fshiu djersët që i binin çurkë. Studentët e kishin rrethuar përqark dhe ndiqnin gjithë sy e veshë krijimin e profesorit të famshëm. Një moment atyre ju duk sikur përpara kishin vetëm një përzierje ngjyrash të forta, të ndezura të hedhura rrëmujshëm. Profesori u kthye nga studentët dhe ju buzëqeshi me përtesë.

-Kthehuni me shpinë nga punimi dhe ecni disa hapa,- u tha, heshti një hop dhe shtoi,-do tu them unë kur të ndaloni dhe të ktheheni.

Studentët e bindur dhe të hutuar bënë siç ju tha profesori. Ndërkohë piktori plak punoi me shpejtësi mbi portretin, i dha finesën e fundit.

-Ndaloni dhe kthehuni,- dëgjuan studentët zërin e lodhur të profesorit.

Studentët u kthyen dhe klithën të befasuar. Përpara tyre gjendej një portet i mrekullueshëm plaku, sikur ju fliste, gati të kërcente me padurim, të dilte prej telajos dhe të qepej pas tyre. Portreti kishte dritë hije të forta dhe një ekspresivitet të mahnitshëm...

Sofisë i kujtohej një ditë e ftohtë dhjetori, kur u sëmur prej gripit, me temperaturë dhe nuk shkoi në shkollë. Në klasë hyri profesori plak Vikatos dhe vështroi rreth vetes. Priti. Pranë tij nuk u afrua njeri si zakonisht, për ti marrë pallton, bastunin dhe kapelën e zezë republikë. Profesori hodhi vështrimin në auditor dhe pyeti menjëherë:

-Ku është shqiptarka?

Ai ishte mësuar, që vetëm vajza e brishtë me syze, Sofi, kishte të drejtë ti afrohej profesorit plak dhe ti a bënte këtë shërbim. Nga auditori i klasës dëgjoi një zë të ulët dhe të thatë:

-Sofia është e sëmurë, profesor.

Profesor Vikatos u kthye ngadalë. Hodhi me padurim bastunin me kokë të argjend nga një dorë në dorën tjetër. Përfshiu me shikim të shpejtë të gjithë auditorin. Studentët qëndronin të ulur përpara kavaletave, në pritje, me fletët e bardha të vizatimit të fiksuar në to. Profesori plak, u kollit. Ndjeu që po nervozohej dhe tha:

-Shqiptarka, qenka e sëmurë dhe ju qëndroni akoma këtu!

Studentët vështruan njëri tjetrin të hutuar, pastaj lëvizën të shqetësuar nëpër stola pa ditur se çfarë të bënin.

-Sofia është e huaj dhe nuk ka njeri kush ta shikojë, - u tha profesor plak Vikatos dhe e ton të prerë shtoi:- Mendoj të anulohet mësimi për sot dhe të shkojmë bashkërisht në konvikt për ta parë.

Profesori plak Vikatos, kur pa talentin e spikatur të studentes, u përkujdes ti mësonte Sofisë të fshehtat, linjat e kapshme e të fshehta të portretizimit. Kur pedagogu ishte në ditë të mirë e thërriste pranë dhe i thoshte:

-Pa eja këtu ti, shqiptarkë e bukur, na i trego punimet më të fundit.

Ai merrte punimet në duar, ulej në tavolinë. Rëndë -rëndë vinte syzet dhe i kundronte me kënaqësi portretet e freskëta të vajzës së re, duke ia bërë:

-Çëëk...çëëk, çëëk, mirë, mirë. Vetëm vëzhgo, vizato, gjej sekretin, ekspresiven dhe portreti do të flasë vetë.

Sofia u rit me artin, pikturën. E dashuronte me gjithë forcën e shpirtit. Fletoren, lapsnin dhe karbonin i mbante me vete, ngado që shkonte. Ajo realizoi me qindra portrete të punuara me karbon, laps e vaj, me atë përhumbjen e pikëllimin e largët të njerëzve të thjeshtë, që i rrethonin ato në jetën  e përditshme. Natyrat e qeta, herë me një farë melankolie vesore, të tufave të luleve e herë me atë kuisjen e tyre të pasur e të vrullshme. Peizazhet e shumta me ajër të tejdukshëm të ndehur mes pemëve.

VI

Sofia e harroi shpejt ujin dhe infermieren Dina me mollëzat e kërcyera si kubanet. Natyra, e madhërishme, shtrihej përpara saj, e ajo ishte përfshirë në magjinë e ngjyrave. Sa mrekullueshëm! U drithërua. Një moment iu bë të ngrihej me vrull, si dikur. Të flakte teshat e spitalit, të vishte përparësen e punës, të vendoste kanavacën, këtu në dritare, të shtypte tubetet, të punonte ngjyrat. Të ngulej një copë herë si zakonisht, të thithte të gjithën pamjen, pastaj të fillonte të punonte, të pikturonte pa pushim, pa pushim, pa pushim. Oh, të mos kish kurrë pushim dhe fund! Të përfshihej prej misterit të krijimit. Të krijimit të një mundimi të paemër. Të hidhte magjinë e dhuruar në magji të krijuar...

Iu kujtua si në film jeta e saj. Qyteti i vendlindjes në gji të maleve. Rrugicat e njohura, të drejta, me kalldrëm. Shtëpia e vogël, e thjeshtë, me mindere, ngritur në njërën prej rrugicave me kalldrëm. Shtëpia e babait të saj gjithnjë ishte e mbushur me cicërimat e vajzave të vogla, të lindura si kotele njëra pas tjetrës. I kujtohej fort mirë babai i saj, Vangjeli, me dollomanë e gjatë të zbardhëllyer dhe të përlyer gjithnjë nga bojërat. Ajo ashtu e mbante mend të atin, në këmbë, stoik, flokë shpupuritur. Si një sfinks i paarritshëm, me penela nëpër duar, hipte dhe zbriste nëpër skela, vizatonte, krijonte, jepte dhe merrte me shenjtorë e perëndi.

Baba i saj Vangjeli Zengo i përkiste brezit të katërt i traditës së madhe, familjare piktorë-ikonografë, si rrallë të tjerë në atë kohë. Breza me radhë piktorës, prej familjes së tij, brodhën në këmbë dhe në kalë, në çdo stinë të vitit, anë e kënd Ballkanit dhe Evropës. Ata vizatuan e krijuan qindra dhe mijëra ikona dhe mure kishash si rrallë të tjerë në Ballkan e gjetkë. Tradita familjare e piktorëve- ikonografë fillon me mjeshtrin dhe nismëtarin, Nikolla Zengo ( i Vjetri), që jetoi midis gjysmës së dytë të shekullit të 18 dhe gjysmës së parë të shekullit nëntëmbëdhjetë. Vazhdon me Andrea Zengo i biri i Nikollës, i cili shkoi pas të atit qysh kur ishte ende fëmijë.  Më pas vjen Papajani Zengo ( Jani Ndoni Zengo) etj.

Por babai i saj Vangjeli ishte ndoshta më i mirë i më të mirëve, jo vetëm i fisit të tij por i shumë piktorëve të tjerëve. Gjurmët e punës së tij gjenden në dhjetëra kisha e manastire anë e kënd Ballkanit. Vangjeli me durim dhe përkushtim, qysh vajzat ishin të vogla, i mëkoi me dashurinë për artin dhe pikturën.

Fëmijëria e Sofisë ishte vërtet e varfër, mbasi gjithë ekonomia e familjes varej prej penelit të kryetarit të saj. Shumë herë, për muaj të tërë familja hante të njëjtin ushqim; bukë e thatë, që zbutej me verë dhe me pak sheqer për të tre vaktet. Por përsëri harmonia dhe morali ishte i lartë, shtëpia ziente nga zërat fëminore dhe nga këngët që përhapeshin në oborret dhe rrugicat rrethepërqark. Në atë shtëpi nuk dëgjoheshin grindje dhe sherre. Arti asnjëherë nuk të lë kohë të mpakesh.

 Një mbrëmje vjeshte një fqinj i tyre, takoi të atin në rrugë. U përshëndoshën, drodhën nga një duhan, pastaj komshiu i tha:

-Ore Vangjel. Ti je babai shtatë çupave dhe nuk ke djalë, apo jo?

-Po babai i shtatë çupave jam,- i tha.

-Si është e mundur o Vangjel, çdo natë kur kthehem nga puna, unë dëgjoj këngë dhe hare në shtëpinë tënde?

Babai vuri buzët në gaz:

-Dëgjo këtu o mik,- i tha,- unë nuk kam shtatë çupa, por shtatë çifligje.

Komshiu e vështroi me habi, gati me nënqeshje. Nga do ti gjente çifligjet ky zanatçi, zograf, që bridhte si muhaxhir kishë më kishë! Hëm, ka një taborr me çupa dhe nuk di nga ti a mbajë. Hëm, nuk e thonë kot; që kur lind vajzë qajnë edhe strehët e shtëpisë. Jo një, por shtatë! Hej bela! Zografi i shkretë, që na ngjan më shumë me bojaxhi, nuk e mbulon dot diellin me shoshë!

Por i ati i saj, Vangjeli ishte intelektual, që shikonte shumë larg. Ai e njihte mirë madhështinë e pavdekësinë e artit. I mësoi vajzat e tij të mbanin penelin pranë që në vogëli. Me ikonat që i ati dhe paraardhësit e tij pikturonin.

Sofisë i kujtohej mirë fëmijëria. Kur luante në cep të dhomës dhe drita e qiriut luhatej. Nëna ndizte një qiri tjetër dhe ia vendonte babit në tavolinë. I dukej i magjishëm ai kënd ku punonte i ati. Braktiste lodrat dhe ngujohej me ndrojtje përpara ikonave të përfunduara, që shkëlqenin. E vështronte e mahnitur lëvizjen shkathët të penelit e shkëndijimin e ngjyrave. Krijimin e figurave dhe trishtimin  mahnitës të shenjtorëve. Kërkonte me ngulm të gjente se çfarë fshihej përtej atij sfondi dhe atij trishtimi mahnitës.

-Zoçka ime, dëshiron të mësosh të luash me magjinë e penelit dhe të ngjyrave?- e pyeti i ati.

 Ajo luajti kryet dhe i afrohet më pranë të atit, pa i ndarë sytë në ngjyrat e freskëta që vezullonin. Motra e madhe ishte bërë qyshkur piktore dhe çirake e parë e të atit.

-Arti është shumë më i gjerë dhe i madhërishëm se këto ikona,- i tha i ati, pastaj e mori në pëqi dhe nis ti përkëdhelte flokët.

 -Fshiji duart kur u prek flokët vajzave, se do tu a bësh si lesh arapi,- i tha nëna.

-Ri rehat, o grua. Çupat duhen të mësohen qysh tani me erën e ngjyrave.

Ato filluan të ushqeheshin dita ditës me dashuri për këtë mjeshtri. Ato ishin pjesëtare të një mjedisi familjar sa të ndjeshëm nga ana e dashurisë për njëri tjetrin, aq dhe të rreptë nga ana e punës, ku orët e ditët kalonin duke përvetësuar mjeshtërinë artistike. Ato bënin çmos me këmbëngulje tu bëheshin krah të atit të tyre në bërjen e ikonave dhe në dekorimin e kishave. Babai u dha profesione vajzave të tij, duke u siguruar atyre mësuesit dhe shkollat më të mira që qenë në atë kohë...

VII

Flutura krahëshkruar fluturoi një copë herë mbi degë pa vendosur se ku të ulej. Sofia po e përgjonte pa i lëvizur qerpiku. Flutura një hop u ul mbi një gjethe të blertë, por siç dukej nuk ishte e kënaqur. U ngrit, rrahu flatrat, qëndroi pezull në ajër. Fluturoi, u fërkua pas gjetheve të blerta dhe si për inat të Sofisë shkoi e u ul mbi lulen e vetme. Asaj iu mbajt fryma. Mos, gati sa nuk thirri. Përse u ule aty, po sikur lulja e vetme të shkërmoqet dhe të rrëzohet prej rëndesës tënde të pakujdesshme? Shko, fluturo kudo, por jo aty.

 Flutura, si për inat të saj, rrahu disa herë flatrat delikate. Kujdes, moj flutur, mirë që u ule mbi lule, por të lutem, mos u tund dhe u shkund, pëshpëriti Sofia gjithë ankth. Flutura gjithë indiferentizëm u ngrit prej lules. Pa u kushtuar rëndësi merakut të hapur, të gruas së sëmurë që e vështronte me shqetësim, përtej dritares së spitalit. Fatmirësisht asgjë nuk ndodhi, fletët e lules u drithëruan por nuk ranë dhe Sofia mori frymë e lehtësuar. Zemra e fluturës është e brishtë si zemra ime.

Përse iu fiksua pritja e ankthuar e rrëzimit të natyrshëm të lules? Përnjëherësh iu kujtuar motra e vogël Antoneta, më e bukura ndër vajzat, që vdiq nga skarlatina në moshën tetë vjeç. Motrat e më të rritura e thërrisnin lule dhe ëngjëllushe. Qysh atëherë iu krijua bindja, që lulet janë delikate si e motra, Antoneta. Dhe fluturat janë gjithashtu delikate. Kanë rrjedhur shumë e shumë vite dhe motra e vogël është lart në qiell pranë babait dhe nënës. Sa shpejt ikën njeriu, si era, sikur nuk ka qenë kurrë! E ajo, Sofia ishte bërë më delikate se delikatet...

Por nuk dua të jem e tillë, a do mund?!

Sofisë iu kujtua se sa me emocion priti ditën kur shkoi të studionte  në Akademinë e Arteve të Bukura të Athinës. Në vendin, e Fidias dhe të Praksitelit. Në antikitet u zhvilluan në shkallë të lartë artet e bukura dhe kultura. Babai i kish parë së afërmi. Tani i erdhi radha asaj ti shihte dhe ti prekte. Ajo pa nga afër Akropolin dhe kryeveprat e artit klasik, teatrot ku e luajtën tragjeditë e famshme të Eskilit, Sofokliut, Euripidit, etj. Motra e saj Androniqi, e cila sapo ishte diplomuar, bëri një vit studime në skulpturë, me qëllim ti qëndronte afër motrës më të vogël. Ato të zëna krah për krah ngjitnin shkallët e ngurta të Akropolit. Dhe ajo kështu filloi të ngjiste shkallët e artit të madh, pikturës.

Iu duk sikur kish djersirë. Një hop bëri çudi, në dhomë nuk ish dhe aq vapë sa të djersinte. Me cepin e çarçafit fshiu qafën që i ish holluar...

I erdhi nëpër mend viti i fundit i shkollës së lartë, provimi i fundit për marrjen e diplomës. Në vendlindje, në Shqipëri sapo ishte ndehur terri i rëndë i pushtimit dhe në kufij po bëheshin provokime për një luftë më të zgjeruar, botërore. I bëri kërkesë drejtorisë që provimet përfundimtare ti bënte në muajt e pushimeve të verës. Dita e provimit i ra ta bënte së bashku me një student vendas por që e kishte vitin e gjashtë. Ai mundohej të merrte diplomën  dhe nuk arrinte dot. Sofia e kish ndeshur shpesh herë atë student shtatshkurtër dhe kokëmadh nëpër korridoret e fakultetit por nuk i kish kushtuar rëndësi. Të dy, të ulur në pozicione të ndryshme po bënin vizatimin e një gjysmë trupi. Fytyra e studentit ishte zbehtë, shumë e trishtuar, njëlloj si ikonat që pikturonte i ati. Flokët kaçurrela i vareshin ankueshëm në fytyrë. Vizatonte e fshinte me nervozizëm dhe mërmëriste nëpër dhembë me vete:

-Kush e dëgjon çukullisjet e tim eti, në qofte se më shkon huq dhe këtë radhë. Më mirë të vras veten.

Sofia e dëgjoi. U zgjat me kujdes dhe vështroi nga punimi i tjetrit. Përnjëherësh konstatoi që vizatimi i tij kishte përmasa më të mëdha se masat natyrale që kërkoheshin nga komisioni.

-Shko merr në tjetër letër me vulë,- i pëshpëriti ajo.

-Çfarë! - ia bëri ai i hutuar dhe kapsalliti qerpikët.

-Të thashë. Shko shpejt merr një letër tjetër me vulë, sa komisioni nuk e ka mendjen,- i foli me të shpejtë ajo, e shtoi,- dhe grise  të parin.

Shoku i kursit e mblodhi menjëherë mendjen. U ngrit prej stolit si vetëtima. Tërhoqi me shpejtësi një letër tjetër, me vulë dhe ia dha Sofisë.  Ajo me zhdërvjelltësi dhe përpikëri e vizatoi modelin në përmasat natyrale. Sytë e tij e vështronin me mirënjohje.

Kur dolën rezultatet fituan të dy. Shoku i kursit sa nuk fluturonte nga gëzimi.

-Oh, nuk di si të falënderoj. Nuk do dëgjoj më gjëmimin çmendurak të tim ati. Ai është një njeri i pasur dhe do që unë të bëhem pa tjetër piktor. Të them të drejtën nuk jam dhe aq i prerë për tu bërë piktor i mirë.

 Ai nxori një çek nga xhepi dhe i tha Sofisë:

-Për ndihmesën që më dhe, do ta shpërblej. Hap gojën, thuaj një shumë, sa të duash dhe unë do ta firmos menjëherë.

Sofisë iu qesh. Nuk e kish menduar që të ndihmonte dikë me para. Ajo tashmë e kishte fituar një byzylyk të artë. Të tjerat nuk i hynin në sy..

-Mua më mjafton një faleminderit,- i tha dhe i zgjati dorën ta përshëndeste.

Tjetri ngeli gojë hapur. Hapi krahët si ti thoshte, si të duash dhe iku.

Sofia me rezultate të larta në universitet mori rrugën e kthimit për në atdhe. Makina tundej dhe shkundej në rrugë e dëmtuar. Qielli ishte i vrenjtur me re. E shoqëronte nga pas një ankth dhe peizazh i zymtë. I rënduar me lëvizjen e nëndheshme, gjëmimet dhe lufta e përgjakshme.

Kur Sofia mbërriti në shtëpi, nuk e gjeti të atin. Babai i saj i mrekullueshëm, Vangjeli, i cili si rrallë tjetër prindër. Punoi me penel natë e ditë. I morri përdore të gjitha vajza e tij. I ndihmoi me të gjitha mundësitë. I mësoi të ishin të guximshme. I dërgoi nëpër shkollat më të mira. U hapi dritare të rëndësishme në jetë. Kishte vdekur disa javë më parë. Trupi i tij i lodhur prehej midis dy qiparisave. Asaj i mbeti peng që nuk mundi ta takonte.

Ajo ishte plot vrull e jetë dhe çdo mbrëmje kur nuk realizonte atë që donte, thoshte me vete: Iku dhe një ditë, çfarë bëra unë, asgjë. Pas dy vjet pritjeje filloi nga puna, por përkushtimin ndaj pasionit të pikturës asnjëherë nuk e braktisi. Ditë pas dite javë pas jave dhe vit pas viti. Pyetja: çfarë bëra unë sot? Analiza e vetvetes, për një ditë në qoftë se ishte pa fryt, e shoqëronte në çdo hap të jetës së saj.

VIII

Sofia u mbështet në bërryla dhe me vështirësi u ngrit pak ndenjur. Rregulloi jastëkun në shpinë. I dhembnin të ndenjurat, i gjithë trupi i shponte prej qëndrimit shtrirë. Por atë e kishin përfshirë kujtimet e shkuara, të bukura. Ajo ish përpjekur ta vlerësonte e ta përjetonte të bukurën  dhe ta jetonte jetën...

Iu qesh, kur iu kujtua vajzëria e veshur me pantallona dhe hipur në biçikleta. Nëna rrahu pëqinjtë dhe bëri kundërshtim të butë, mbasi i besonte babait.

-Ç’ është kjo hata o burrë, të më dalin çupat me pantallona, kur shoqet e tyre nuk guxojnë të kapërcejnë pragun e shtëpisë!

-Ja që është, o grua e dashur. Vajzat e mia janë ndryshe, nuk janë si të tjerat, - ia pat babai duke qeshur, por vështrimin e kish të menduar. Kish merak si do pritej nga bashkëqytetarët e tij. Por tashmë vendimi ishte marrë.

Sofia kishte dëgjuar për Xhorxh Sandin, shkrimtaren franceze që vishej si burrë, e cila me kurajë sfidoi kohën  dhe mendësinë. Babai i  saj mund të mos kishte dëgjuar për atë grua shkrimtare dhe ajo nuk e pyeti kurrë. Por arti të zbulon ca shtigje, dhe të hapën ca rrugë, që të tjerët nuk mund ti gjejnë...

 Ato ishin të parat vajza që filluan të ecnin me siguri në fushën e artit të madh, pikturës. Gjithashtu, ato ishin të parat vajza që mësuan të ngisnin biçikleta nëpër rrugët dhe rrugicat e qytetit. Përplasej ndonjë dritare nxitimthi pas tyre hidhej në ajër ndonjë sharje dhe pëshpërimë pezmatimi. Qyteti tinëzisht përgjonte, i përgojonte, mërmëriste, por dhe priste. Çfarë po ndodh me këto çupa të zografit, mos janë të shkrehura, të pacipa, që guxojnë e bredhin me pantallona dhe u hipin biçikletave!? Ç’po ndodhte vallë, mos u prish bota!

Por ato vajza ishin shembulli i përkushtimit dhe sakrificës. Me biçikleta shkonin në punë dhe me to shëtisnin nëpër rrugët e qytetit. Për më tepër, hipnin si djemtë majë skelave në kishat e reja, për të pikturuar basoriliefë, shenjtorë dhe perëndi. Të udhëhequra nga babai i tyre i qetë dhe pa fjalë.

Veprimet e saj dhe të motrave ishin krejtësisht të pazakonshme për kohën dhe mundësinë. Ato nuk e bënin prej qejfit, por prej nevojës, të fitonin kohën dhe bukën e gojës. Qytetarët shqyen sytë të befasuar me surprizën e zografit, dhe të  çupave të tij të veshura si burrat. Ndërkohë ato vazhdonin të kacavirreshin nëpër skela dhe pikturonin në praninë e vazhdueshme të kalimtarëve të qytetit, ku të gjithë e njihnin njëri tjetrin. Një qejfli ngriti sakaq këngën:

Nuk ka si bukuroshet tona,

Janë si drita,

Të veshura me peliçeta,

Hipin në skela dhe biçikleta.

Babai i saj qe i ndërgjegjshëm për hapin delikat por të vendosur që hidhnin në jetë vajzat e tij. Ai e dinte mirë se nuk ishte një fjalë goje të nxirrje çupat nëpër rrugët e qytetit veshur me pantallona. Të kacavirreshin nëpër skela, të pikturonin mes kalimtarëve të shumtë. Babai i saj përgjatë gjithë jetës së tij e kish përballuar me guxim dhe vendosmëri. Ai ishte artist, piktor dhe ndryshe nga të tjerët. Prandaj dhe ato duhej të mësoheshin me të njëjtën ndjenjë, përgjegjësi dhe civilizim. Me ndjenjë krenarie çka  bënin dhe përgjegjësi qytetarie çka vepronin. Babai në vite u dhuroi bashkëqytetarëve ikona mjeshtërore, u pikturoi kisha, ku shkonin faleshin dhe shpreheshin. Të gjitha këto përbënin fillesën e rëndësishme të mirësisë. Dhënies çka mund të japësh të tjerëve. Sepse do vijë një ditë, do të kuptojnë dhe vlerësojnë. Përgjegjësia personale dhe familjare u përkiste atyre, për të krijuar vepra të bukura emancipuese shoqërore.

Gjithsesi. E gjithë veprimtaria e fisit të saj, në breza, por dhe e familjes, motrave, ishte një sfidë dhe përballim, që kishte në thelb një farë sakrifikimi. Një dashuri të vështirë e të ndërlikuar me karakter emancipues ndaj vetes dhe bashkëqytetarëve.

 Kur qyteti dremiste, nën petkun e muzgut. Hamejtë dhe tellalli thërrisnin që në pikë të mëngjesit dhe vendi hiqej mos e këput. Ajo dhe motrat e saj bënë hapa të madha, si rrallë të tjerë. Nga muret e kishave e të manastireve që pikturonin, shkuan me dinjitet me veprat e tyre në muret e galerive të artit. Në muret e shtëpisë së saj dhe nëpër galeritë artit anë e kënd vendit varen me dinjitet pikturat, portret dhe peizazhet. Ajo mendonte se me pikturat e  saj kishte vënë një tullë modeste në godinën e madhe të artit dhe të kulturës. Ndërsa dikush me çiltërsi i kishte thënë:

-Sofi, duhet ta dish mirë, pikturat e tua janë një kolonë e rëndësishme në godinën e artit.

Ajo kishte buzëqeshur me modesti. Ajo, të motrat dhe familja e saj ishin munduar të bënin më të mirën, në shërbim të vendit të artit dhe të kulturës...

I kujtohej kur bëri kompozimin e demonstratës së parë dhe në qendër, vendosi njeriun që u vra. Që hëngri plumbin e parë. Dikush me indiferentizëm i tha:

‘Sofi, mendoj të vësh në qendër të kompozimit tënd figura që sot janë të rëndësishme e në pushtet, po të duash të fitosh pikë. Ky i gjorë ish veçse një shakaxhi. Doli të shiste sheqerka, e rrëmbeu turma dhe plumbi e mori rastësisht, e vrau.

Sofia e vështroi me dashamirësi dhe i tha:

 -Vetë historia është grumbull rastësish në dukje të rëndomta. Prandaj dhe i vrari është një pjesë e rastësisë që quhet histori...

IX

Sofia largoi me vështirësi jastëkun që kishte nën shpinë dhe e vendosi poshtë nën kresë. Ndjehej tmerrësisht e lodhur por shpirtërisht e çlodhur. Dielli shkëlqente dhe natyra dukej sikur këndonte. Lulja ishte në degë dhe era e lëkundte lehtë.

-Uh, ç’ ditë e vështirë sot për mua. Më shastisi kokën pacienti i dhomës përballë,- hyri në dhomë duke u grindur Dina, infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi, shtoi:- Ka gjithë ditën që ankohet, bërtet, kërkon oksigjen. Ku ta gjej unë oksigjenin kur vetëm një bombol me be është në gjithë pavijonin.

-Vetëm një oksigjen paska në gjithë këtë pavijon? - e pyeti si fajtore Sofia. Me vete shtoi, dhe këtë tub me oksigjen e paskam privilegj ta kem vetëm unë!

Infermierja luajti kryet në shenjë pohimi. U vërtit si kot një copë herë nëpër dhomë. Qëndroi përpara dritares dhe vendosi duart në gjoks.

-Ua, paska një lule atje në degë! Nuk e kisha vënë re,- ia bëri e habitur, pastaj shtoi:- Të them të vërtetën ai pacient është shumë rëndë.

-Jepi oksigjenin tim,- i foli ultas Sofia.

Dina, infermierja u kthye dhe fërkoi nishanin e zi. Qëndroi pranë shtratit të saj dhe e vështroi gjithë habi.

-Po ti si do bësh pa oksigjen?- E pyeti.

-Më duket sikur ndjehem më mirë,- foli ultas Sofia dhe mbylli sytë.

-Sofi, je e sigurt çka thua?! - e pyeti përsëri Dina, infermierja. Dhe lëvizi shpatullat me indiferentizëm.

-Po.

Sofisë i dukej sikur vërtet ndjehej më mirë, por ndërkohë i bëhej sikur trupi po i shkrihej. Dina, infermierja iku së bashku me tubon e oksigjenit. Dhoma dhe korridori i spitalit dergjeshin në qetësi. Zëri i lartë, ankues i burrit të sëmurë në dhomën përballë ishte fashitur. Asaj iu bë sikur me qindra piktura i lëviznin përpara syve, portretet që i donte aq shumë: ‘Portret gruaje me shall’, ‘Portret plaku’ ‘ Autoportret’ etj, të tjera.

Hapi sytë dhe vështroi tavanin e bardhë, diku në qoshe të dhomës dalloi një pezhishkë dhe merimangën që po kacavirrej me nxitim nëpër fillin e saj. Nuk donte të kthehej nga dritarja. Le të mbante në memorie imazhin e lules në degë dhe të fluturës krahëshkruar mbi të. Merimanga mbërriti në rrjetën  e saj. Befas u lëshua poshtë mbajtur pas një filli. Sofia largoi sytë prej aty. Sytë i digjnin në cepa. Bëra mirë që i dhashë atij njeriu të panjohur bombolën me oksigjen, mërmëriti.

 Megjithatë, Sofia me ngadalë ktheu kryet majtas dhe vështroi përtej dritares. Më në fund lulja dhe fletët e saj ishin shkërmoqur, kishin rënë prej degës. Ato ishin përzierë me gjelbërimin e tokës. Dega e njomë, e brymtë, lëkundej lehtë, si fajtore dhe gjethet e gjelbra fërfërinin.

Sofia u çudit, si nuk e pat ndjerë erën që kishte fryrë përjashta, kur koha ishte aq e kthjellët. Vërtet të ketë fryrë erë përjashta, apo i kishte ardhur koha që petalet e lules të shkundeshin dhe të binin?

 Dhe jeta e artistit, njeriut, është si ajo lulja delikate, në degë, ia bëri Sofia me vete. Qepallat po i rëndoheshin gjithnjë e më tepër, derisa iu mbyllën. Në vatërzat e syve lagështia përvëluese po bëhej e padurueshme. Por sytë nuk mund ti hapte...Lulja dhe jeta. Jeta dhe lulja, përsëriti si në jerm..

Fare pranë ndjeu zëra. Me siguri duhej të kishin ardhur të dashurit e saj, burri Akile dhe djemtë; Jani dhe Vangjushi. Kur shkuan në shtëpi dhe erdhën? A mundën të flinin? Djemtë janë të rinj dhe gjumi i çlodh u bën mirë...

Ata po i flisnin, i fshinin ballin, i fërkonin duart, një tjetër i ledhatonte flokët. Dukeshin të shqetësuar. Përse shqetësoheshin, ajo ishte mirë, shumë mirë. Nuk ndjente asnjë dhembje në trup! Sofia bëri të lëvizte qepallat, të hapte sytë. Ç’ishte kjo peshë e rëndë, e pamëshirshme mbi qepalla?! Hiqu tutje, më lër të shoh.

Sofia u përpoq tu buzëqeshte, por lëkura i dukej sikur qe e tendosur. Ajo lëvizi buzët për tu thonë, se i donte shumë dhe të mos bëheshin merak. Gjithçka do të kalojë, jam më mirë. Me të vërtet jam shumë mirë. Dikush e puthi lehte në buzë, ndjeu lagështinë e njohur. Me siguri duhej të ishte Akili, i shoqi. U fërgëllua. Kishin kaluar së bashku një jetë të mrekullueshme, artistësh. I dashur, për mua ke qenë gjithçka dhe të dua fort, fort. Nuk mjafton një jetë për të jetuar së bashku. Vallë e dëgjoi Akile. Sigurisht që duhet ta ketë dëgjuar, sepse i foli shpirti. Sa zhurmë që ka përreth. Iu duk sikur e kthyen në brinjë dhe i bënë gjilpërë. Por ajo nuk ndjeu gjë. Të dashurit e saj vazhdonin të fërkonin duart, ti fshinin ballin dhe ti ledhatonin flokët...

 Donte ti falënderonte. Nuk pati kohë. Rreth e përqark shihte ngutje. Përse vrapon kjo kohë aq shpejt! Iu bë sikur po e thërrisnin prindërit, babai Vangjeli, si gjithnjë i përlyer fund e krye  me bojëra, në këmbë, si një sfinks dhe motra e vogël Antoneta...

Iu bë sikur përsëri mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, humbëtirë. Perdja transparente lëkundej prej erës dhe ishulli magjik lundrues po humbiste mes shelgjeve të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt... Më pas ndjeu një dritë të fortë, vezulluese dhe më pas mijëra shkëndijime shumëngjyrëshe që përhapeshin ngado. Disa duart po e ngrinin ngadalë, butë. Gjendej krahëhapur. Ndjehej shumë e lehtë, si pupël. Iku ngadalë, u ngrit mes vezullimeve...

Pas dy orësh në dhomën  përballë, vdiq dhe ai burri me tubon e oksigjenit në gojë...