Gëzim Llojdia: Shqipëria e Durhamit në italisht

“SHQIPËRIA E EPËRME”  E EDITH DURHAMIT PERKTHEHET NGA ITALIANET

Nga Gëzim Llojdia

1.

Studiuesja italiane Dr. Olimpia Gargano e cila mbuloi përkthimin e parë  në gjuhën italiane, të veprës së Mary Edith Durham  ” Nella terra del passato vivente”  "High albania", më njoftoi se është botuar  në Itali në 27 janar 2016. “Zbulimi i Shqipërisë në Europë në fillim të shekullit të njëzetë “. Mary Edith Durham  e quan Ballkanin:” Toka e jetës së shkuar” te botimi i saj :” High Albania 1909 ( Shqipëria e epërme) me këtë titull,

” Nella terra del passato vivente”,përkthyer në gjuhën italiane me rreth 368 faqe  nga published Besa,Lecce.Një artiste antropologe në Ballkan, Mary Edith Durham nga Londra  në Shqipëri,shkruan  përkthyesja ,Olimpia Gargano.

2.

E lindur në Londër më 8 dhjetor 1863, Mary Edith Durham i përkiste një familje të klasës së mesme të traditave të ngurta. Gjyshi i saj i nënës ishte Ëilliam Ellis, shkrimtar, themelues i shkollave dhe ekonomist i njohur në rrethin e Gjonit Stuart Mill. Babai i tij, Arthur Edëard, ishte një mjek  i njohur i spitalit, ai shpiku një pipëz për traketomi që mban emrin e tij dhe portreti i tij ,shfaqet në mesin e pikturave të galerisë kombëtare  në Londër.

Dr.O.Gargano, më tej  në parathënie shprehet:Pasioni për hulumtim ishte një dhuratë e familjes. Tetë vëllezër dhe motra  kanë rezultate të rëndësishme në punët shkencore dhe sociale.Njohja me profesionin mjekësor ka shtypur gjurmë të rëndësishme në punë dhe në jetën e Edith,  thotë Gargano në parathënie të këtij botimi, siç tregohet jo vetëm nga vëmendja e përkushtuar për gjendjen shëndetësore të vendeve të vizituara, por edhe nga mënyra se si ishin të koordinuar për të dhënë ndihmë  personale,personave të lënduar në konfliktet, që ishin krijuar  në rajonin e trazuar të Ballkanit.Në rrugëtimin,  që do të marrë, ajo kthehet në  një etno-antropologe  rrugëtimi,filloi në gusht të vitit 1900, kur ajo erdhi në Trieste të hipte në një anije  për të mërguar në një kohë në Malin e  Zi. Në ato vite, shteti i  vogël i qeverisur nga princi Nicholas  i cili i kishte dhënë bijat e tij për martesë te familjet mbretërore të aristokracisë së gjysmës së Evropës, ishte një destinacion  i preferuar për vizitorët e huaj. Atëherë kryeqyteti, Cetinje, ishte mbushur me vizitorë të etur për tu zhytur  në atmosferën, që tregonin  sytë e tyre të mishëruara në folklorin "tipik"  ballkanik.

-Në një sezon kulturor ,thotë O.Gargano,në të cilin kronikat letrare britanike kanë  regjistruar suksesin e rrëfimit të stilit ruritano, i vendosur në shtetet e vogla imagjinare të Evropës Qendrore dhe Lindore, opera komike  në të cilën janë konsumuar si komplote të pangjara sa joshëse, që principatat në sajë të një  miniature,  të një imazhi të zgjuar ishin  bërë një vend  kartoline, ku edhe kamerierët në hotelet e veshur me kostum tradicional, ishin një tërheqje e papërmbajtshëm për pushuesit në kërkim të ekzotikes në familje, duke regjistruar  një  qasje të lehtë në brigjet e Adriatikut lindor . Edith Durham ishte gati 37 vjece. Trajnuar në akademinë mbretërore të arteve, ishte një piktore  e aftë dhe ilustruese. Siç do të shohim, krijimet e  e saj duke filluar nga peizazhi me bojëra uji, për përfaqësimin e ngjarjeve të mëdha publike në ilustrimet shkencore dhe arsimore.O.Gargano vijon më tej:” Me gjendjen  e vajzës së tij më të madh dhe e pamartuar u la me detyrë për tu marrë  me kujdesin e gruas së ve dhe nënën e saj të sëmur, për një njeri me  karakter të pavarur si ajo, një kufizim i tillë i lirisë personale, ishte paradhomë e depresionit të zi. Me udhëtimin në Mal të Zi,  thuhet më tej në parathënien botuar në gjuhën italiane,duhet të ketë qenë një pushim për të rifituar forcën e saj, ajo ishte duke luajtur me këshillën e mjekut dhe kush e di, një frymëzim personal që, ndër të gjitha vendet e mundshme, ku jeta e saj  do të kishte marrë një kuptim krejt të ri.Së bashku me një mik ,ajo u përfshi në një anije me avull të shoqërisë  austriake  Lloyd në Trieste dhe me shpresa të mëdha, por shëndeti  i dobësuar , kështu filluan udhëtimet e saj, në portet e Adriatikut lindor. Ndërsa bashkatdhetarët e saj shtyheheshin  në rrugët e qytetit për të ndjekur itineraret e rekomanduara, ajo u përpoq për të fotografuar perspektivat e pazakonta dhe kontaktet e drejtpërdrejtë me njerëzit e rajoneve, që  përshkronte. Nëse bukuria  e  Ballkanit Lindor e kishte kapur, tani ajo donte për ta kënaqur këtë pasion në mënyrën e vet, me mjete të hulumtimit dhe eksplorimit në fushën e saj,thotë Dr.O.Gargano.Hulumtimi i saj është kryer me metodën e vëzhgimit pjesëmarrës, që në ato vite kishte filluar të praktikohet nga etnologët nga profesioni. Ajo ishte vetëm  në vitin në 1901  dhe ka hyrë për herë të parë në Shqipëri,në bordin e një anije me avull ,që e ka transportuar atë nga brigjet shqiptare të Malit të Zi  në ato të liqenit të Shkodrës. Në fakt, që nga momenti i parë ajo ishte tërhequr nga ajo tokë e panjohur, post-osmane në zemër të Evropës,thotë përkthyesja O.Gargano. Në dritën e qendërsinë në  tokën e shqiponjave, që ajo do ti  marrë ditët në  jetën e saj të ardhshëm, përshtypjet që ka  pasur në takimin e saj të parë në një distancë, kjo tingëllon gati si një parandjenjë.Duke vijuar më tej,  Gargano thotë se :midis  viteve 1905 dhe 1909, ajo bëri një nga veprat e saj më të shquara.Me një gramafon  , transportuar   me mushka nga fshati në fshat, ajo regjistroi këngë tradicionale dhe muzikë të zonës në mes të Malit të Zi, Serbisë, Bosnjës dhe Shqipërisë Veriore.Angazhimi i  saj bëri që shumë shpejt të tërheqë vëmendjen e dijetarëve të shquar.Hulumtimi i kryer në mes të Shqipërisë dhe Kosovës,i  materialeve  aktuale vëzhgimore ka bwrw qw  sir Ëilliam Ridgeëay, president i institutit antropologjik mbretëror, ta quaj  atë "eksperte të famshëm në fushën e Balkanit ". Katër vjet më vonë, revista folklori botoi një artikull nga James Frazer dhe Edith Durham .Më vonë, Frazer ka cituar Durhamin  në veprat e tij, përfshirë edhe degën e njohur. Dhe të mendosh, që vetëm disa vite më parë ajo  nuk  ishte dëgjuar kurr në fushën e antropologjisë,përveç librave, shkrimeve  dhe eseve, Edith Durham ishte një korrespondente edhe kontribuese  në shumë gazeta të kohës së  saj, shkruan përkthyesja italiane ,në parathënie.Ndër sendet e shumta, që mbajnë firmën e saj, ne do të nxjerrim në pah një material me  rëndësi të veçantë  për njohurit  tona të botuar ndonjëherë në antologjitë e gazetave, që janë dedikuar.Në vitin 1911 u shfaq  nw Neë York Times, dy faqe, që denoncojnë dhunën dhe represionin e qeverisë turke ndaj shqiptarëve.Ajo ishte gruaja e parë ,që emërohet nënkryetare e  institutit antropologjik mbretëror dhe anëtare themeluese  e shoqatës anglo-shqiptare. Hulumtimi i saj në fushën e njohur  kanë bërë një kontribut të madh për balkanistikën: në qoftë se sot ne e dimë aspektet e kulturës dhe historisë shqiptare ,përndryshe do të kalonte  në heshtje, ne u jemi shumë borxhli për punën e saj si një studiuese  e vëmendshëm për çdo detaj të kulturës materiale, si dhe dëshmitare  e palodhur e ngjarjeve, që vështirë se gjenden  në ndonjë hapësirë  të shtypit ndërkombëtar. Shih, për shembull,thotë përkthyesja italiane O.Gargano, në kapitullin e tetë të këtij libri, historia e mbërritjes të klaneve malore të Shkodrës kryesuar nga bajraktarët përkatës,nw  një paradë tw madhe me  më shumë se 1,500 burrave me  kostumet e tyre më të mira për të festuar kushtetutën e vërtetë, një faqe antologjie e historisë evropiane, deri më tani ka mbetur në hije.

Në këtë pikë një mrekulli:shkruan Dr.O.Gargano,  Ballkani në përgjithësi dhe Shqipëria në veçanti, kanë shumë për të thënë për  Edith Durham. Por çfarë dimë ne të tjetrët  në lidhje me Shqipërinë?Dr.O.Gargano  sjell ambientin krijuar në Londër  dhe jep shumë shpegime  të domosdoshme të aktivitetit  studimor të Durhamit, në territoret veriore ku merr domethënie zbulimi i Shqipërisë në shekullin e njëzet.Në bazë të këtyre objekteve, hipoteza jonë është se hyrja në fushën e kërkimit antropologjik është nxitur nga talenti i  saj artistik. Në fakt, kontaktet e  saj të para me popullsitë e Ballkanit kanë ndodhur në saj të vëzhgimit pamor:  e pajisur me një bllok fletësh vizatimi , një pasaportë për tu bërë miq me vendasit, duke vizituar fshatrat deri tani të pashkelura, ajo hyri në cdo shtëpi dhe filloi të nxjerrë nën syrin e saj vëzhgimor shushatjen e njerëzve, që kurrë më parë se kishte parë dikë që mund të bëjë portrete.

Si dhe ka një funksion përshkrues, vizatimet e panumërta dhe fotografitë e bëra gjatë hulumtimit të  saj  janë një përqendrim të etnografisë, as më shumë e as më pak si dorë për udhëtarët e huaj të shekujve më parë. Së bashku me koleksionet e saj të objekteve, kostume, bizhuteri artizanale të cilët ju  dhuruan institucioneve kulturore britanike shoqëruar me shënime të hollësishme shpjeguese, ato formojnë një trashëgimi të krijuar me  vetëdije për të lënë dëshmi të një bote ende pothuajse të panjohura, për pjesën tjetër të Evropës.

Kjo duket të jetë ndjenja e letrës, në të cilën, me dorën e  saj të qartë dhe të saktë, Edith Durham ofron  dhuratën e saj të çmuar të Ballkanit, një grup prej tre albume të mëdha, të etiketuara dhe  që përmbajnë skica, fotografi dhe të dhënat, që kanë të bëjnë me periudhën prej viteve 1900 deri në 1914, dhe respektivisht me titull "Serbia", "Mali i Zi", "Albania". Institutit antropologjik mbretëror i afroi  këto tre libra me vizatime, fotografi dhe shënime, me shpresën se, në të ardhmen  mund të jetë me interes, si një dëshmi e kushteve të jetesës shumë primitive të Evropës Lindore në fillim të shekullit të njëzetë. Në gusht të vitit 1914, erërat e luftës evropiane e detyruan  atë të kthehet në Angli. Ajo u kthye në Shqipëri për herë të fundit në vitin 1921.  Mary Edith Durham vdiq në Londër  në15 nëntor  1944. Disa javë më vonë, në Tiranë, partia komuniste e Enver Hoxhës mori pushtetin  dhe vendi ra nën një regjim diktatorial për gati gjysmë shekulli,përfundon parathënie e librit ” Nella terra del passato vivente” shkruar nga Dr. O.Gargano, përkthyer në gjuhën italiane me rreth 368 faqe  published Besa,Lecce.

Në pasthënie të kwtij libri prej 368 faqesh thuhet:Scutari, 8 maj, 1908. Në dritën e hershme të agimit, Edith Durham dhe  shoqëruesit e  saj dalin vjedhurazi nga qyteti për të hyrë në zemrën e Shqipërisë, në zonat që zakonisht konsiderohen të  rrezikshme dhe pothuajse asnjëherë nuk hulumtohen nga udhëtarë të huaj. Në qoftë se një shekull më parë Lord Bajroni kishte festuar  në Shqipërinë Jugore, përkushtimin me vargje madhështore  të Çajld Haroldit, rajonet veriore mbetën të fshehura në mister: tokat ishin të "papërshkrueshme nga  turqitë" dhe si  kufi në mes të islamit dhe krishtërimit.

E pajisur me një bllok fletësh vizatimi, kamera dhe gramafon  me të cilën ajo ka regjistruar regjistrimet e para të këngëve popullore të Ballkanit, në mes të komuniteteve të largëta dhe fshatrat e vogla, emrat e të cilëve nuk janë shënuar edhe në harta. Se udhëtimi në  të panjohur e çoi  atë për të mësuar zakonet dhe traditat origjina e të cilëve janë të humbur në mjegullat e mitieve, të një universi të  vogël në afërsi të bregdetit të Adriatikut Lindor, ishte mrekullisht në buzë të kohës dhe historisë.

Tani, që Shqipëria ka lënë pas izolimin  e gjatë të cilin ajo kishte qenë e mbyllur para sundimit osman dhe diktatura komuniste atëherë, ky libër u ofron lexuesit italiane një udhëzues për zbulimin e një prej trashëgimisë më të vjetër deri tani pak e njohur në  kulturën  evropiane.

Mary Edith Durham (London 1863-1944), piktore dhe illustratore, filloi t'i përkushtohej hulumtimeve  etnografike me rastin e udhëtimeve të saj  të para në Ballkan. Duke filluar nga viti 1908 dhe për pjesën tjetër të jetës së saj  interesave të saj dhe  të studimit dhe aktiviteteve të saj sociale dhe humanitare të fokusuara në Shqipëri, e cila e mbështeti  në mënyrë aktive kauzën për pavarësi kombëtare. “Toka e jetes së shkuar” është i pari përkthim italian :” High Albania  (1909.Ajo gjithashtu shkroi ese dhe dha kontributet etno-antropologjike dhe ishte një korrespondente për disa gazeta.Olimpia Gargano, një bashkëpunëtore e  kërkimeve shkencore , mëson  gjuhët italiane dhe latine në shkollën e mesme " të Ventimiglia. Përkthyese letrare nga anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, mban një doktoraturë në letërsi krahasuese në universitetin e Nicës, Sophia Antipolis dhe universitetit të Napolit .Hulumtimi i saj fokusohet në analizën e imazhit të Shqipërisë në letërsinë moderne dhe bashkëkohore, me vëmendje të veçantë në veprat e Mary Edith Durham, Alexandre Degrandi, Ugo Ojetti.

3.

Përmbajtja e lëndës, përfshin këta kapituj:Toka e së shkuarës së gjallë

Toka dhe ligji,Kastrati,Shkreli, Gruda dhe Hoti,Selca,Vukli,Boga, Reci Pulati- Gjani , Plani,Thethi, Shala,Dukagjini,Nikaj,Shala,Ardhja e kushtetutës në tokat e diskutueshme,Gjakova,Deviçi,Prizreni,Lura,Mirdita,Kthimi i Prenk Pashës

epilogu.

4.

Parathënie.Nga Mary Edith Durham - shtator 1909.

Nëse një libër s’flet dot vetë, është e kotë të flasësh ti për të. Ndaj dhe s’do çoj kot veçse pak fjalë për një parathënie. Në dy librat e mi të mëparshëm për ballkanin, u përpoqa të tregoja se cilat qenë pikëpamjet kombëtare, qëllimet e aspiratat, si dhe cila qe mënyra e sjelljes apo zakonet e serbëve, si dhe të popullsisë të përzierë të maqedonisë.

Të njëjtën gjë po bëj tani për popullsinë e shqipërisë së epërme.E pata të vështirë të përzgjidhja nga grumbulli i materialit të mbledhur gjatë udhëtimit tim tetëmujor, së bashku me ato që kisha mbledhur gjatë vizitave të mia të mëparshme në shqipëri, ndërsa nga ana tjetër, për shkak të mungesës së vendit qesh i shtrënguar të heq pothuajse po aq material përsa i takon folklorit, zakoneve dhe traditave, sa dhe ç’kam përfshirë në libër. Ky është një vend që njihet aq pak nga udhëtarët anglezë sa që e pashë të udhës të jap më parë një vështrim gjithëpërfshirës të tërësisë së vendit, pa u ndalur shumë në hollësi të fushave të veçanta të studimit, duke preferuar më mirë të sjell ç’më kanë thënë njerëzit, sesa të parashtroj pikëpamjet e mia. Sa për pikëpamjet e të huajve për ballkanin, tashmë besoj se pjesa më e madhe prej nesh tashmë janë lodhur me to.Çdo sukses që mund të kem arritur, ia kushtoj vetëm ndihmës bujare dhe dashamirëse që gjeta gjatë gjithë udhëtimit nga të gjithë pa përjashtim, por në mënyrë të veçantë nga françeskanët dhe priftërinjtë misionarë të malësisë dhe udhërrëfyesi im marko; por po ashtu, mikpritësve dhe udhërrëfyesve nga të gjitha racat dhe fetë që unë pata. Njerëz besnikë, kurajozë, e mikpritës, të cilët ndoshta është e shkruar në librin e fatit të mos i shoh më, por “kur njeriu tregohet i njerëzishëm e i mëshirshëm me të huajin, kjo dëshmon se është qytetar i botës; e se zemra e tij s’është një ishull i ndarë nga tokat e tjera, por një kontinent që me to bashkohet.” Por takimi me ta s’do jetë i kotë, nëse nga kjo dëshmi e shkurtër disa nga lexuesit e këtij libri do kenë mundësi të mësojnë diç më shumë për karakterin e fiseve të malësisë.Dhe më në fund, do thoja se megjithëse kreva hetime mjaft të kujdesshme në shumë vende, përpara nqaqë s’mbaja shënim një zakon të caktuar, s’ka dyshim që mund të ketë dhe gabime, për të cilët përgjegjësi mbaj vetëm unë.