Gëzim Llojdia: E pa Çezari - ku gjëndet Oriku

E PA ÇEZARI - KU GJËNDET ORIKU

Nga Gëzim Llojdia*

Me një grup studiuesish gjerman shkolla e verës Daad shkuam në këtë qytet antik në gjirin e Vlorës .Megjithëse kishim një shoqërues me një vërtetim nga DRMK ,oficeri ndaloi autobusin tek hyrja për në bazën detare të Orikut  dhe mbas mbajti shënim bëri me dorë.- D.m.th hyni në bazën detare të Pashalimanit. Nga porta  e hyrjes deri në Orik,rruga tregonte  shumë  përse dimri i shkuar kishte lënë gjurmë të thella në udhë. Kafshimi i detit të egërsuar ishte shprehja e ngulur në asfaltin e rrugës. Barrierat që kishin vite ndanë rrugës, paskan hequr keqazi nga egërsimi  këtij deti.Hyrja për në Orikun antik dikur ka pasur një port hekuri lyer me ngjyrë kafe. Dhe përmbi të kishim vendosur një tabelë me fotografi:”Parku arkeologjik Orikum”, të gjithë këto shenja i përkisnin kohëve të shkuara jo shumë të largët, tre vjet më parë. Asgjë nuk shquhej prej tyre,mirëpo vizitori i huaj që shkonte me këtë Mercedes të vogël rreth 20 vetë,shikonte plotë kureshtje duke pyetur ku fillonte kufiri i zones arkeologjike. Rruga dikur mbahej pastër nga barishtet sepse vegjetacioni aty është problemi numër një, tregonte “fytyrën e pushtetit ku bimësia shprehte potencën e saj përmbi  një mjedis që duhej të tregonte kulturë dhe mirëmbajtje. Aty dikur ne krijuam një parking  për automobilat rreth e qark një bime përpara ndërtesës. Aty radhë-radhë vendoseshin automobilat,ata vinin për të vizituar Orikun,qytetin antik në Adriatik për të cilin flet vet Cezari. Tre vjet më parë hapëm një rrugë për të deportuar deri tek murri rrethues që shtrihej në lagunë dhe fare pranë ka qenë porti i brendshëm. Porti i  përmendur prej Cezarit është lokalizuar ne lagunën 2.2 km të gjate dhe 1.2 km të gjere, e cila ka formën e një trekëndëshi me baze të drejtuar nga deti. Prej tij ajo ndahet nga një rrip ranor, në perëndim të të cilit shkruan historia gjendet kodra e qytetit. Në ekstremin perëndimor  po sipaskësaj kronike ,bankina përshkohet prej një kanali, i cili e lidhte lagunën me detin. Në brendësi të lagunës nën pasqyrën e ujit, shihen gjurmët e një muri 1.80 m të gjerë, i cili lidhet me dy brigjet e saj. Kemi të bëjmë me një bankinë për akostimin e anijeve e cila, duke u nisur nga gjerësia e lagunës në këtë vend, arrinte rreth 200 m gjatësi .Rruga ishte pastruar edhe një vit më parë nga pjesëmarrësit e ekspeditës zvicerane të cilët kanë 5 vjet që gërmojnë në këtë qytet antik. Zyrat ne krijuam te  ish furra e bukës një ndërtesë  e vjetër të cilës i hodhëm  një shtresë betoni dhe e izoluam nga ujërat e lyem me gëlqere nga jashtë dhe e pajisëm me moblije për ta kthyer në një vend pune normale brenda parkut arkeologjik, na la një shije të hidhur. Katandisur e braktisur siç mësuam edhe e kanë vjedhur madje edhe veglat e ekspeditës së huaj  krijonte më së shumti një shëmti. Në të majtë të zyrës rreth 5 objekte arkeologjike të cilat ishin ekspozuar nga gjetjet  e bëra në vitet ‘58-1959 pas gërmimeve të para nga ekspedita shqiptaro-sovjetike, e drejtuar nga Dhimosten Budina dhe Kabilina  kur ekspedita e parë nisi të gërmojë në Orik ishin kthyer përmbys  ,të rrëzuara në mëshirë të fatit. Frymëmarrja e kohëve të fundit tek fytyra e zbehtë e  këtyre objekteve ruante kërcënimin e një dihatje të vështirë. Mushkëria e copëzuar  nuk ndjente më sëmbimet e zemrës .Por ajo nuk ndjente më, as klithmën e dalë nga fundi i shpirtit. Pak përpara rënies së ftohmës së parë. Pak përpara ardhjes së dimrit të parë. Atë ditë , vesa kristalore pikonte, loti kullonte lot, përmbi monumentet e kulturës tonë. Dëshpërimisht shpreha indinjatë. Një arsye është sepse këto objkote ne i mblodhën nga godinat ushtarake. Ushtarakët ishin kujdesur që këto objekte të mos humbisnin dhe pasi kishin vënë ushtarët ti lyenin me gëlqere të bardhë i kishin vendosur përpara godinave për zbukurim. Aso kohe  me kovën   një skrepi me shumë kujdes i sollëm përpara godinës për tu bërë pjesë e vendit nga ku ishin larguar duke i ekspozuara përpara asaj. Gardhi i lyer dekorativisht ruante  vetëm tre dërrasa se pjesa tjetër ishte zhdukur. Për të krijuar këtë gardhë sollëm nga Vlora dërrasat i lyem ,dy ditë  punua punuar për ta zgjatur nga godina drejt zonës së teatrit. Bari ishte rritur dhe mezi lëvizej. Kompleksi i banesave ndjente peshën e rëndë të zaptimit të bimësisë që kishte tre vjet pa u vënë më dorë. Ky kompleks u pastrua për rreth 4 muaj duke e bërë të vizitueshme sepse  vegjetacioni e kishte fshehur çuditërisht. Kompleksi i banesave j-l në Orik doli në dritësim në vitin 2009 nga punonjës e ZMPA Amantia-Orikum. I njohur por ekzistenca e tyre nuk shfaqej nga vegjetacioni 10 vjeçar që kishte krijuar një pyll të madh të dendur madje me Google earth fytyra e kompleksit të banesave shënonte ca njolla gri të bardhë,ndonëse pamja ulee objektivit ulet deri në disa këmbë lartësi. Përjashta këtij kompleksi ishin vetëm 3,objekte godina ,shkëmb i gdhendur në formë banese-gjysmë,sepse dihet që struktura tjetër e tij mund të ketë qenë me dru,u shprehen specialistët zviceranë që gërmuan një vit më parë në Palokastër. Rreth muajit shkurt në ditët-ikjet e tij dhe në muajt mars,prill 2009 filloi pastrimi i godinave. Ishte një territor,që zinte rreth 2500 m 50×50 m ku vegjetacioni përbëhej nga xina,drizë,ferrë,dhe bimësi shkurroje deri në 1.5-2m. Ky territor duhet të ketë pasur një pastrim diku pas viteve në 1990. Pastrimi synonte të hapte zonën e cila u zonifikua nga pamjet e google earth duke shënuar me pika të verdha në hartën satelitore zonë ku do të përfshinte pastrimin e bimësisë. Pastrimi i vegjetacionit ishte i vështirë duke ditur edhe shkallën  e madhe të rrezikshmërisë që kjo zonë në vitin 1997 ka mbartur material luftarak për shkakun e bazës së Pashalimanit. Ky kompleks u vu në pah pas pastrimit të territorit në vitin 2009. Përbënë një pjesë të arkitekturës urbanistikës së qytetit. Kufizimi me rrugët të drejta që ngjiten në kodër(shkallare)tregon zbatimin e sistemit “Hipodamik”  i përket shekullit të IV,para Krishtit. Tipi  i banesës me”Megaron” me oborr të brendshëm ku ka gropa për grumbullimin e ujit,kombinohet me ndërtesa të thjeshta,njëkthinëshe dhe dyqane në pjesën e poshtme. Katet e dyta mendohet se kanë qenë të ndërtuara prej druri. Aktualisht sipërfaqja është 2500m .Gjithsejtë janë 11 komplekse me 2-3 godina.Aktualisht vegjetacioni është duke treguar portretin e tij në këtë sipërfaqe. Pranë  vendit që ne e njohim si teatri gjetëm një pjesë të ekspeditës zvicerane që kryente punime. Pjesa tjetër e ekspeditës së huaj  gjendej te murri rrethues. Ekspedita zvicerane- shqiptare e cila e ka fillesën e saj nga viti 2008 me prezencën e saj në stinën e vjeshtës me gërmimet dhe sondazhet e kryera në këtë zonë antike është ndër të vetmet ekspedita, që i ka mbetur besnikë këtij qyteti. Kjo ekspeditë vijon punën e saj prej 5 vitesh në Palokastër, kodra e akropolit ku gjenden rrënojat e qytetit të Orikut. Ekspedita është miratuar nga Këshilli kombëtar i Arkeologjisë dhe drejtohet nga pala shqiptare Dr Sajmir Shpuza ,Instituti i Arkeologjisë dhe nga pala zvicerane Prof Jean Paul Deskoudres. Objekti ishte për gërmimet në qytetin antik të Orikut, përqendrimi në ato objekte që u gërmua në vitin 2012. Kodra e Paleokastres, me sipërfaqe rreth 5 ha qarkohej ne rrezen e saj prej një muri mbrojtës 950 m të gjate. Në pjesën e sipërme të kodrës gjendej një mur i dyte, i cili krijonte Akropolin. Përveç tyre, një mur i tërthortë me drejtimin lindje – perëndim e ndante kodrën në dy pjesë simetrike me njëra – tjetrën. Ekspeditën në mesditë e gjetën te  monumenti që tash e thërrasin teatër mirëpo nga gërmimi besohet se mund të ketë një funksion tjetër.Dy ishin frontet e punës të përqendruar në këtë sektorë. Së pari gërmimet në objektin e quajtur  teatër i qytetit  ku gjatë gërmimeve është gjetur një kanal që është nën dyshemenë duke bërë të dyshohet për ekzistencën e mëtejshme të teatrit  si objekt i tillë mund të jetë një monument por me funksion tjetër  dhe pranë murrit rrethues ku ndodhen kazermat e ushtrisë shqiptare. Gërmimet në ditët e kësaj vjeshte  në këtë pjesë ishin përqendruar tek sheshi i orkestrës .Gërmimi ka zgjatur dy javë dhe krahas përcaktimit të vendodhjes  së teatrit dhe pjesë e anekseve të tij u zbulua edhe një transhe nën dyshemenë e këtij objekti jo shumë e madhe por gjithsesi ,përmbante shkallë zbritje dhe një madhësi 4-5 m dhe gjerësi jo më shumë se 1m. A do të quhet më teatër?S’dihet?

Ekspeditat arkeologjike, gjatë këtyre 5 viteve synimi ishte të gjendej baza e hershme e qytetit. Pikërisht gjatë këtyre kërkime ata kanë hasur në një fragment muri, i cili i përket periudhës shekullit III p.e.s., si edhe gjurmë më të vona, të cilat i përkasin periudhës së Justinianit. Dr.Gonata Consagra pjesëtar i ekspeditës zvicerane që po kryen gërmime në Orik, shprehet se synimi i këtyre sondazheve është jo vetëm njohja më e mirë monumenteve të qytetit, por edhe krijimi i një kronologjie sa më të sakte për sitin. Ajo është e përbërë nga një ekip prej 11 studiuesish dhe studentësh të Universitetit të Gjenevës, si dhe rreth 10 punonjës shqiptarë. Ekspedita e parë e përbashkët zvicerane-shqiptare u udhëhoq nga drejtori shqiptar , dhe drejtori zviceran, Jean Paul Descoeudres dhe një ekip studiuesish dhe studentësh të Universitetit të Gjenevës. Gërmimi i parë i ekspeditës u krye në vitin 2008 me sondazhet në kodrën e Palokastrës. Më pas gërmimet vijuan në murrin rrethues në pjesën perëndimore të qytetit si dhe në murrin rrethues që zgjatet në det. Gjatë kërkimeve arkeologët janë ndeshur në një material të pasur arkeologjik. Muri rrethues nuk është i vetmi. Ata kanë gjetur edhe amfora të cilat mendohet se i përkasin shekullit V-VI p.e.s, të cilat mund të kenë shërbyer për transport vaji ose vere. Amforat e gjetura janë dëshmi i hershmërisë së qytetit antik të Orikut.

Fatin më të keq e kishte pësuar altari. Vegjetacioni e kishte kapluar objektin. Altari. Vendodhja -25 m. Përmendët ne gërmimet e vitit 1958-60.Dh.Budina.

Gjetjet:1-bazament me 9-10 blloqe guri,2-bazament me,3-friz me gdhendje 2,4-blloqe te muratures 3-5,5-qeramike(qeramike hollë te gjitha të shkatërruara).Altari i madh. Përmendët si zbulim në gërmimet e vitit 1958 në gjendjen që është sot. Altari i vogël sipas Ugolinit ndodhet në muzeun e Vlorës. Ka shërbyer si podium në ceremonitë fetare dhe ngjan me altarin e Apolonit zbuluar në rrënojat e Pompeut .Shek I pes. Duhet sqaruar roli i gurit kuadratik në të  majtë,  që  mund të  jetë  bazament skulpturor ose pjese e murrit anësor në një tempull. Në perëndim të teatrit gjendet altari.Nga gërmimet dhe pastrimet e kryera janë nxjerrë në pah. 1-bazamenti. 2-pjese te kornizës se poshtme me gdhendje lineare.Mungojnë pjesët e sipërme që shërbenin për procesionin fetar. Koha :Shekulli IV para Krishtit.

Oriku në këtë stinë të mbylljes së turizmit ngjasonte me një pikturë të turbullte ku gjithçka ishte trazuar. Murgjit  në këto anë kanë jetuar përtej kënetës te kisha e Marmiroit, megjithëse muret e vakëfit i ngritën me gurët e këtejmë sot mund të kishin një parathënie me dy kuptime. Oriku u ndërtua si port  që do të thotë urë lidhëse për përtej e përkëtej,mes andej e këtej. Një qytet, port i vogël në këmbë të Akrokerauneve ,(vargmali i rrufeve fillojnë në Karaburun,vijojnë me majën Qorre,Pogonicën,majën e Shëndelliut 1404m,Gjinikën -Qeparo,Dobrat -Kudhës )që në një farë mënyre do të bëhej ferri i veprës së vet . Edhe nëse e krijuan eubeasit që u kthyen nga Troja.

Lufta zhvillohej mes trojaneve te Mikenes dhe trojaneve te Dardanise. Sipas "Odisea"-s se Homerit, nw atë kohe, diku rreth Butrintit tw sotëm, ishte një qytet i lulëzuar, i quajtur  Feaka e Skerise. I pari i vendit quhej Nasution, i cili e priti me përnderime Odiseun, Mbretin e Itakes. Ne pallatin e Nasutiomt këndoi rapsodi i Skerise:

'Ti, o udhëtar, qe breth i vetmuar neper bote,/ Sa te hysh ne kufirin tone, do takosh Nausiken e bukur,/ Vajze fisnike e bije Mbreti!/ Ajo te fton ne pallatin e saj,/ Ku te presin me dashuri, te gostitin me vere ne gota ari!/ Dhe kur ti te ikesh, ajo mbetet aty,/ Fanarendezur per udhetaret e pafat!/ Ti, o udhetar, Feaken mos e harro!/.

Përshkrimi për këtë qytetet antik është i njohur me emërtimet si : Oricus, Orikos.

Është përmendur me këtë emërtim nga autorët :(Hecat Fr 75 ap Steph B. sv;….. Herodi IX 92;.. Scyl P. 10;. Polyb vii 19;. Scymn 440;.. BEST Ad Dion 321;. Orikon, Ptol iii 14 § 2;…. PlinIII 26).

Autorët e mësipërm e quajnë:një qytet dhe port në Iliri, jo shumë larg nga Apolonia dhe goja e Aous.. Aous i njohur në burimet e kësaj periudhe .Kuptimi është për lumin ujëshumë Vjosa.Derdhja e këtij burimi kryhet në Mifol.

Legjenda ia atribuon themelet e saj Euboeans për kthimin e tyre nga Trojës .(Scymn. LC) dhe Apollonius (Argon. iv 1216.)

Flet për ardhjen e një pjese të Colchians në këtë port,dhe kështu Plini e quan atë një koloni Colchian. Orikumit është i njohur në histori si një strehë e frekuentuar nga romakët në komunikimet e tyre me Greqinë, nga të qenit të saj shumë e përshtatshme për të vendosur në kalimin nga Brundusium dhe Hydruntum.

Para erës sonë viti 214, qyteti u mor nga Philip V. i Maqedonisë, por më pas ra në duart e Romakëve dhe M. Valerius Laevinus, i cili komandoi në Brundusium, me një ushtri të vetme dhe një flotë të vogël. (Liv. XXIV. 40.)

Aty shkonin e ktheheshin udhëtarë,lundrathyer,pushtues  më së shumti mizëri. Kështu historia tregon sepse ajo gjendet e gdhendur në memorien e njerëzimit por edhe e shkruar në kronikat e Romës ,Bizantit,Stambollit,Moskës etj dhe në memoriet e homerikëve shqiptarë se askush nuk ja kishte dalë, megjithë furtunat (Vërtetë e kishte vënë nën sundim por jo shumë gjatë)  shquhej shkallarja,puset e  ujit, një murr i zhytur në lagunë  dhe në nëntokë ruante ende peshën dhe hijen e tij.

Oriku antik (rreth 5 ha, zonifikuar si PA Orik) bashkëjeton sot me bazën detare( forcat shqiptare pjesë e NATO-s),rrënojat e tij mbi dymijë e pesëqind vjeçare  janë dëshmi e tregojë hijen  që u bëhet në kohët sotme duke i katandisur në këtë gjendje ku nëpër rrugët e tij mbeteshin të qarta vetëm gjurmët e bagëtisë(bajgat e lopëve).

Cezari dhe kronikanët e kohës theksojnë  pranin e tij në këtë port të vogël.Romakët  gjatë luftërave civile, qytetin  e parë që  pushtuan trupat  e Çezarit ,quhejOrik.

Pas fushatës së vitit 167 pr Krishtit, Paulus Aemilius hynë me trupat e tij fitimtare nga Orikumi  për në Itali. (Plut. Aemil Paul 29…) Cezari, pasi kishte zbarkoi trupat e tij në PALAESTE (Lucan iv.460;. Comp caes pes iii 6,) ose plazhi i strehuar Palasë, i rrethuar nga koka e rrezikshme e maleve Ceraunian, brenda një dite të zbritjes së tij, marshuan drejt Orikumit, ku një skuadrilje e flotës Pompeian ishte stacionuar. (Iii Caes. BC 11;… Apianit, BC II 54) .

Oriki  ka deklaruar mosgatishmërinë e tyre për të rezistuar, konsulli romak dhe Torquatus, guvernatori i  dorëzoi çelësat e kështjellës, Cezarit.

Flota e vogël të cilën ai  e kishte sjellë me forcat e tij u hodh deri në Orikum, ku porti u bllokua nga fundosje e një anije në gojën e saj. Cnaeus, bir i Pompeius, bëri një sulm të gjallë dhe  ka rrekur ta mbajë nga katër anijeve të djegur në pjesën tjetër. (Iii Caes. BC. 40.)

Ajo vazhdoi si një strehë  e rëndësishëm në Adriatik. (. Hor. Carm Iii 7 5;…. Propert Eleg I. 8, 20; Lucan iii.187.) P [. 493].

Ajo do të duket nga Virgil (x Aen.. 136) se Orikumi ishte i famshëm për terpentinë e saj, ndërsa Nicander (Ther. 516) aludon për arka druri.

Qyteti u rindërtua nga bujari e madhe e Herodes Atticus. (Philostr.. Att saj. 5.)

(Lucius Vibullius Hipparchus Tiberius Claudius Atticus Herodes, njohur ndryshe si Herodes Atticus.( Herodes Atticus kishte një reputacion të shquar për punën e tij letrare dhe ishte një filantrop dhe mbrojtës i punëve publike. Ai ka financuar një numër të projekteve të ndërtimit, duke përfshirë:një Stadium – Athinë,odeon – Athinë,një teatër në Korint,një stadium në Delfi,banjot në Termopile,një ujësjellësi në Canusium në Itali,një ujësjellësi në Alexandria Troas,një Nimfaeum (një burim monumental) me gruan e tij në Olimpia , mirëbërësi të ndryshme ndaj popujve të Thesalisë, Epirit, Euboea Boeotia dhe Peloponez).

Goja e lumi e Dukhades është një varg i lagunave në mes i cili shtrihet Orikumi, mbi faqen e quajtur tani Erikho, (në 1818) vetëm nga dy ose tre kasollet midis, gjurmët e një ujësjellësi. (Smytb, Mesdhe, fq. 46).

Emri i pranishëm (Iericho, Anna Comn. XIII. P. 389) është shqiptim në rrokjen e fundit, si në fjalën e lashtë, dhe Ee zëvendësuar nga një ndryshim O dialektik të përbashkët. (Pouqueville, Voyage, vol Ip 2,64;….. Leake, North Greqi, vëll I. Pp 36, 90) Një monedhë e Oricus ka për llojin e saj një kokë të Apollonit. (Eckhel, vol. II. P. 167.)

Me këtë histori ,qyteti antik sot duhet të dëshmonte shumë.Të vetmit që aty punonin ishin pjestarët e huaj dhe shqiptarë të ekspeditës zvicerane.Ekspedita do ti mbyllte punimet në fund të shtatorit.Më tej vjeshta  dhe  cigrima  e dimrit, do të kërkonin rishtazi një copë truall të ri. Ajo që mbetet është dhimbja. Dhimbja gërryhen brigjet e shpirtit tonë. Nëse nesër, vegjetacioni do të zaptojë krejt qytetin antik,  frymorja e përditshmërisë së qytetit antik  do të heshti përgjithmonë. Dhe ky lajm nuk vjen për mirë por që duhet korrigjuar dicka në statusin që mbahet.

*Master.Anetar i Akademise Evropiane te Arteve

Autori ka drejtuar parqet arkeologjike Amanatia-Orikum