Vangjush Saro: Rëndësia e gjetjes artistike

Rëndësia e gjetjes artistike

Përsiatje

Nga Vangjush Saro

Ndërsa lexojmë e rilexojmë letërsinë më të mirë të krijuar në kohëra - në këto radhë kam parasysh kryesisht prozën dhe disi më pak dramën - vetvetiu na bëjnë përshtypje: rrëfimi i veçantë, thurrja e pamërzitshme e ngjarjeve, forca imponuese e tekstit, vizatimi organik i personazheve, etj. Dhe themi me vete se pikërisht për këtë, ato vepra na pëlqejnë, ndonjëherë shoqërojnë breza të tërë me dritën e tyre artistike. Por ka edhe diçka tjetër që mbase peshon më shumë se të gjitha këto mjete të rënda të ‘farkëtimit’ të një krijimi artistik. Një nga të fshehtat më të mëdha pse na pëlqejnë ato krijime, pse ato jetojnë shumë dhe bëhen pjesë e përjetimeve njerëzore edhe pasi e kanë konsumuar gjatë lavdinë e tyre, është gjetja; gjëja e veçantë dhe interesante, që ngjiz krejt veprën, që shkakton emocione të forta dhe prodhon kujtime të pashlyeshme te lexuesi. Në një kuptim, gjetja është “gjysma” e krijimit artistik.

Në këto radhë nuk do të citoj, po shfaq thjesht disa mendime të mijat, sikundër edhe shembujt iu përkasin shijeve dhe pëlqimeve vetiake. Por nëse tema e këtij shkrimi i qaset herë pas here një pikëpyetjeje të kohës, asaj se ç’po ndodh sot me letërsinë, edhe me atë shqiptare, një përgjigje mund të jepet duke kërkuar rreth termit “gjetje”, si dhe duke rishfletuar një sërë krijimesh të kohëve të ndryshme. Mbase kështu, mund t’i qasemi sadopak argumentit të mësipërm, që ndjek edhe interesin sa i takon mbijetesës së krijimeve më të mira në kohëra. Kështu, përtej forcës së mitit, “Odiseja” i Homerit mbështetet pikërisht mbi një gjetje, duke plazmuar një hero dhe një gjendje krejt të veçantë: një njeri që përplaset me gjithçka, që do të ngadhnjejë mbi çdo gjë të panjohur e të frikshme, edhe pse në shumë episode ka humbur të vetët dhe rrezikon të mos e shohë kurrë vendin e tij, gruan, djalin. Midis frikës dhe guximit, sajimeve dhe realitetit, urrejtjeve dhe dashurive më të thella, ai për asnjë çast nuk heq dorë nga aventura dhe kërkimi, paçka se dikur i dorëzohet fatit, që në fakt është “hija” e të gjitha bëmave të tij.

Njëlloj anijeje në aventurë, me vela të shkalafitura, është edhe kërkuesi tjetër i fatit, Don Kishoti i M. Servantesit, që shëtit nëpër shekuj me ëndrrën e tij për të ndrequr botën dhe (apo) për të prodhuar famë(!) Shumë shkrues janë përpjekur të gjejnë te ai personazh budallanë dhe zotërinë që “i ka ikur koha”. Jam i bindur se prirja e Don Kishotit për të ndrequr botën, është vlera më e madhe dhe njëherësh, trishtimi më i sinqertë që përndjen çdokush teksa lexon a përfytyron aventurat e tij, në dukje komike. M. Prust thoshte se në librat e bukur të gjitha kundërthëniet janë të bukura. Por ndërkaq, ne me të drejtë pyesim: Pse ai u jetoi kohërave? Ka një sërë krijimesh të shkrimtarëve të tjerë spanjollë të shkollës së Rilindjes Evropiane, madje edhe të tjera vepra të vetë Servantesit. Por Don Kishoti, të paktën prej pesë shekujsh, na mahnit me bukurinë e vet; tashmë romani është cilësuar si një nga librat më të lexuar ndonjëherë në kohëra, është ekranizuar pafundësisht, është dramatizuar, është bërë balet. Performimi i tij në kaq shumë arte, flet vetiu për një gjetje të jashtëzakonshme, që patjetër është përcjellë nga një mjeshtër i madh.

Gjithë në këtë vijë, ne gjithnjë pyesim dhe duam të ftillojmë veten dhe të tjerët në lidhje me atë se çfarë e bën një vepër të rëndësishme, jetëgjatë? Përse, bie fjala, “Romeo e Zhuljeta” e U. Shekspirit edhe sot e gjithë ditën tërheq vëmendjen e publikut, rivihet pareshtur në skenë dhe jeton si një rast artistik proverbial? Në themel të veprës është gjetja e madhe e dashurisë së pamundur dhe e vdekjes së njëhershme që i vë kapak floriri kësaj dashurie. Hasmëria mes dy familjeve e pengon realizimin e saj, por njeriu priret të shkojë edhe më fuqishëm drejt piketës që është e ndaluar, e panjohur...Ky pasion i madh performon në sfondin e luftës për tregje dhe hegjemoni - në kushtet e lindjes së kapitalizmit - rafsh ku kapen mjaft studjues e dashamirës të artit për të kategorizuar veprën. Megjithatë, gjetja është më e rëndësishme se sfondi. A mund të jetonte aq gjatë dhe a mund të ishte kaq e njohur përralla madhështore e Andersenit “Rrobet e reja të mbretit” pa gjetjen e vet? Një mbret i budallallosur nga siguria dhe boshllëku, që del lakuriq në turmë, turma që hesht dhe një fëmijë që guxon të thotë të vërtetën.

Edhe “Ana Karenina” ka shumë kohë që shtegton me dramën dhe me fatin e saj të dhimbshëm nëpër botë. Mund të thuhet se është një nga gjetjet më origjinale të L. Tolstoit; çka është e vështirë të përsëritet për “Lufta dhe paqja”, që ashtu si një numër i madh veprash të spikatura (“Të mjerët”, “Evgjeni Grande”, “Budenbrokët”, “Tragjedi amerikane”, “David Koperfild”, “Saga e Forsajtve”, “Vilet e zemërimit”, etj.) marrin përsipër të vizatojnë me durim një epokë të caktuar dhe jetën e sjelljet e banorëve të të gjitha shtresave, madje edhe të disa breznive. Një e rrëfyer pa fund, ndoshta gjer në lëkundje të raporteve me lexuesin. Kurse krijime të tjera, të dorëzuara te magjia e gjetjes, duket se komunikojnë në mënyrë edhe më bindëse. Kështu, disa nga tregimet dhe novelat e A.Çehovit, pikërisht falë gjetjes, shkojnë te lexuesi me një shpejtësi të papërfytyrueshme dhe e prekin atë në shpirt. Tregimi i vogël “Vanka”. Një fëmijë që heq e vuan në dyqanin ku e kanë punësuar dhe që të gjitha brengat e tij ia shkruan në një letër gjyshit të vet, të cilit i lutet të vijë e ta marrë. Mbi zarf, i shkreti djalë, e shkruan kështu adresën: Gjyshit në fshat...Tani përfytyroni Rusinë e paanë dhe pastaj vlera e gjetjes shkëlqen vetiu.

Me “Frymë të vdekura”, N. Gogol edhe sot e kësaj dite na kujton se si mund të zhbëhet njeriu, për pasuri, për votë, për t’u bërë pjesë e një liste...Kurse Pinoku i vogël i K. Kolodit, një copë dru, që në atë kohë gdhendur në mënyrë moderne, i mbeti botës trashëgimi në trajtën e një mëdyshjeje për atë çka jemi, por edhe të apelit për pak dashuri. Shkrimtarët dhe artistët më të mirë gjithnjë i qasen publikut me gjetje. Jo çdolloj subjekti e çdolloj e rrëfyere, përbën një gjetje. Atje ku kjo e fundit mungon, fillon shtrin rrënjët e veta e zakonshmja, në mos mediokriteti. Një krijues profesionist gjithnjë tenton të kuptojë nëse po i qaset sadopak lexuesit me krijimin e tij. L. Cerroll me “Liza në botën e çudirave” ka ndërtuar një “botë” në dukje kaq larg realitetit; në të vërtetë, e gjithë hamendja dhe aventurat e këtij libri, burojnë nga ngurtësia e po atij realiteti, në të cilin vetë autori jetoi mes thashethemesh. E kundërta ndodh me “Aventurat e Tom Sojerit” të M.Tuen, ku gëlon bota reale, konkrete, e përditshme, bota e frikshme e shpërblimeve dhe e ndëshkimeve, e interesave dhe gjallesave gjithfarë, në sytë e një çamarroku që guxon dhe kërkon pareshtur...

Nganjëherë, i tërë sistemi krijues i ngjan “argëtimit” të një fëmije, që luan, prish, ndreq, kërkon, sistemon gjithë çka përpara dhe, në këtë ndërkohë “loje”, shpirti i dridhet, qoftë edhe për më të voglin episod. (D.Aligieri dhe “Komedia Hyjnore”. H. De Balzak dhe “Komedia njerëzore”) J. Hashek e shpie heroin e tij të çuditshëm në qindra episode, ndërkohë që personazhi interesant edhe vetë s’pushon së rrëfyeri. Por gjetja e tij qëndron përmbi të gjitha anekdotat dhe historitë groteske që ai rrëfen. Dhe kjo gjetje është kaq e rrallë: realitetit me kaq shumë dritë e hije, personazhi ka zgjedhur t’i përgjigjet me braktisje. Shvejku i tij, sado që është brenda të gjitha ngjarjeve dhe aventurave, madje i udhëheq ato, me shpirt ndodhet shumë larg, si të thuash iu ka vënë kryq të gjithave, duke ndërtuar botën e vet, ku shumica e gjërave përthyhen a shndërrohen në grotesk.

Gjetja është përherë shumë e komportueshme me realitetin, pavarësisht nga stili dhe shkolla që ndjek autori. Le të kujtojmë një çast novelën “Metamorfoza” të F. Kafkës. Gregor Z. mund të jetë çdokush prej nesh. Në rrethana të caktuara. Dhe kjo është kaq për të qarë. A nuk na ndodh të gjithëve “metamorfoza”, ashtu si personazhit të tij, kur ata që s’kanë më interes, të largohen në mënyrën më prozaike; ose kur në atmosferën e ligështisë e trysnisë politike, aksh njeri i mjerë thotë se është ballist, por kur ia do puna bëhet prapë komunist, në u dashtë edhe fashist…S. Beket, me dramën e tij “Në pritje të Godosë”, në pamje të parë tallet pa sens me ekzistencën njerëzore. Dikush pritet të vijë, ndërkohë që biseda e dy personazheve vërtitet rreth gjërave më të rëndësishme të jetës. Po kush është Godo? Shpesh, komunitete të caktuara, tamam si te drama “Në pritje të Godosë”, rrinë syhapët e veshngrehur pa le se ç’do të vijë e ç’do të ngjasë, në një limonti e mjerim që rrëshket deri në grotesk. Të tjerë autorë të njohur të kohëve moderne i besuan të pazakonshmes, kërkimit gjer në skaj të një dimensioni të humbur. “Ulisi” i Xh. Xhojs është një shembull i rrokjes së krejt botës njerëzore në të gjitha problemet dhe thashethemet e saj dhe ku koha nuk pranon asnjë njësi matëse; J.Saramago krijoi duke i besuar surealizmit të kombinuar me elemente të konkretësisë dhe pragmatizmit, por gjithë duke eksperimentuar deri në përzgjatjen e frazave (edhe mbi një faqe) dhe mospërdorimin e shenjës së dialogut, etj. Megjithatë, në themel të veprave të tyre, gjithnjë pothuaj ka një gjetje, siç është bie fjala parodia e Xhojsit me etapat dramatike të “Ulisit” antik.

Shpesh në letërsinë më moderne apo që kërkon përtej skemave të realizmit, janë thirrur “armët” klasike të këtij të fundit: vizatimi deri në përsosmëri i karaktereve,  pritja me durim dhe kompozimi i ngjarjeve duke lënë ndezur dritën e suspansit të vazhdueshëm, ndeshja me të pamundurën dhe tjetërsimi; këso përkimesh i drejtojnë në sukses shumë autorë të njohur. Te “Plaku dhe deti” e E. Heminguejt, peshkatari plak nuk mëton thjesht të ushqehet; bota e tij është deti i paanë dhe jeta e tij është lufta (personale) me të panjohurën e përditshme, çka i ka dhënë aq krenari e privatësi shpirtit të tij rebel, në kërkim të vazhdueshëm e në një pritje pa fund. Edhe Markez-i “poemën” e tij naive “Kolonelit s’ka kush i shkruan”, e ka ndërtuar mbi një pritje e suspans që zgjatet pambarim. Koloneli në pension pret t’i sjellin pensionin; pret me një durim e stoicizëm të pashoq. Gjithaq me stoicizëm e fisknikëri menaxhon ai edhe jetën e vet të mjerë. Kurse F. Dostojevski te “Idioti” e ka mbështetur gjithë gjetjen e vet mbi pafajninë e naivitetit që përplaset në murin shkëmbor të jetës së rëndomtë. Xh. Oruell te “Ferma e kafshëve” e ka parë jetën - pas premtimesh të transformuara në diktaturë e batërdi - në dritën e një analogjie të skajshme.

Sfida rikthehet si pjesë e gjetjes artistike te “Fëmija i pestë” (D. Lesing); përballja me një qënie të pazakontë pas një lumturie të zgjatur. U. Golding te “Perëndia e mizave” (përkthyer në 26 gjuhë dhe shitur në miliona kopje në mbarë botën) flet për përballjen e një grupi fëmijësh britanikë - të braktisur në një ishull për shkak të një aksidenti ajror gjatë një lufte - me sfidën për të mbijetur dhe për të ndërtuar një shoqëri të organizuar e demokratike. Po ashtu, te vepra “Alkimisti” e P. Coelhos, njëlloj kokëshkrepje për aventura dhe jo thjesht ëndrra, bëjnë që bariu Santiago të përshkojë jetën reale dhe mitet me statusin e “alkimistit” kërkues, ndërkohë që gjithherë dëgjon zërin e zemrës, kundrejt zërave të tjerë. Dhe thesarin e ëndërruar e gjen në vendlindjen e tij. Një bari që ka tronditur botën letrare*.

Natyrisht, gjetja nuk është një qëllim në vetvete dhe as mund të sajohet me sforcime të padobishme. Gjetja vjen në kushtet e një zhvillimi të caktuar shoqëror dhe të një realiteti që ngarkohet paprerë me dukuri e shenja ndryshimi të pashmangshëm; të gjitha këto dikur e grishin shkrimtarin e mirë. Kështu, duket se edhe përhapja pa kriter dhe në mënyrën më bajate e letërsisë plot psherëtima dhe aventura pa fund - krahas gjithë rrethanave të ndërrimit të rendit feudal me atë kapitalist që po lindte - e çuan M. Servantesin te ajo gjetje perfekte me titullin “Don Kishoti i Mançës”. “Eugjen Onegin” e A. Pushkinit vizaton një pamje gjithë pikëpyetje (në Rusinë e shek. 19) dhe ku vaniteti dikur do të shpërbëjë një shoqëri që s’mund t’iu besojë më raporteve të vjetra; ndërkohë që te “Portreti i Dorian Greit”, Oskar Uajlld parasheh lëvizje dhe dukuri që shumë shpejt do t’i shfaqen botës si një pikëçuditëse e madhe.

Zakonisht, një shkrimtar i mirë, e sjell nëpër mend paq se ç’do të shkruajë, ku do të përqendrohet mundi i tij, si do të kompozohen ngjarjet, cilët do të jenë personazhet që do të mbartin idetë dhe vizionet e tij dhe ç’vend do të ketë në vepër secili prej tyre; ai i shikon ngjarjet si të gjalla. Vizioni i tij për veprën mund të performojë me kalimin e kohës, por në themel gjithsesi mbetet gjetja, pa të cilën mund të mos fillosh të shkruash asfare...Realisht, në këtë trajektore të trishtë vërtitet bota letrare prej shumë kohësh; po ashtu, fati i krijuesve dhe i krijimeve të tyre, shpesh të paragjykuara, të pakuptuara, për fat të keq ndonjëherë edhe të palexuara. Gjetja, si ëndërr dhe si punë e rëndë, si shpëtim apo si pamundësi për të shkuar më tej, gjatë gjithë kohës, i qëndron krijuesit mbi shpinë, njëlloj Guri i Sizifit, që simbolizon deri diku vetë fatin e tij. Më në fund, kjo e gjitha është njëlloj lufte, mundim që shpesh herë nuk shpërblehet, madje merr edhe trajtat e zhgënjimit; por krijuesit vetë qasen në këtë “llavë” të frikshme, duke përzgjedhur midis shumë vuajtjeve të tjera...

...................................

* “Alkimisti” e filloi jetën nga një shtëpi botuese braziliane vetëm për 900 kopje. Pikërisht për shkak të gjetjes e subjektit tërheqës, si dhe të forcës artistike, vepra njeh sot një tirazh prej 65 milionë kopjesh dhe është përkthyer tashmë në 71 gjuhë. (Sipas një sondazhi të para disa kohëve të BBC, ky libër qëndron në krye të një liste me 100 veprat më të lexuara të kohërave; (në anglisht). Pas tij, renditeshin “Liza në botën e çudirave” i L. Cerroll, “Ferma e kafshëve” e Xh. Oruell dhe “Ana Karenina” e L. Tolstoit.)