Gëzim Llojdia: Kujtimet e Ismail Qemalit

KUJTIMET E ISMAIL QEMALIT-U PËRKTHYHEN NË SHQIP NË VITIN 1968 NË KANADA

Nga Msc GËZIM LLOJDIA

Teki Gjonzeneli erdh në Vlorë nga Kenosha ,SHBA.Dhe si dhuratë nga  më të çmuarat ishte ky  libër i rrallë.Libri ka ngjyrën e kuqe në kopertinë si dhe një shkabë të zezë. Shkruhet Ismail Qemal Vlora. Kujtimet. Brendia  e parë pas ballinës:Ismail Qemal Vlora. Kujtimet. Përktheu nga anglishtja:Reshad Agaj. Faqja vijuese:The memoirs of Ismail Kemal Bey.Edit by:Sommerville story.Ëith a preface by Ëilliam Morton Fullerton.Copyrght by Constable Publisher London.permison granted for publication in the Albanian Language Ja. 9th.1968.Harmony Priting limited Toronto,Canada. Faqja tjetër: u kushtohet dëshmorëve te atdheut dëshmorëve te  flamurit atyre qe ranë ne çdo vent dhe ne cdo kohe per Shqipërinë  e lire e te pavarur për flamurin e shenjte te Skënderbe Kastriotit dhe te Ismail Qemalit.Perkthenjesi. Fryte, drite e Shqiperise,Jashte nga qytet i erret,T'i veg dermen dhelperise /E tegezog na te mjeret./Ti qe kur dole nejete,/ Qe kur beri nena djale,/Koken e mbajte perpiete./ Edhe shpirtin zjarr e vale.(Nga "Kalendari Kombiar" i vitit 1900)  (Kushtuar Ismail Qemalit nga Poeti i ri  i asaj kohe Duqe J. Baba).

Bjene Telat ven e vine,/Po na tundin Shqiperine,/Toskerin, Gegerine,/Me cdo vend me cdo krahine:/Qe ne Shkoder neJanine,/Qe ne Vlor' e nePrishtine:/Opopo g'fitoj Urine!Opopo g'u ngrit rremeti!Seg u tunt si vale deti:Posi det qe vjen me vale,/Po vjen rende e me ngadale,/E po ndjek Small Qemale:/Smail-burri i shpje ne VloreMe Flamur te kuq ne dore,/Me Flamurin e Lirise,/Mu nde thelp te Shqiperise!/Shqiperi moj Shqiperi!/Hidhe lark ate shami/Qe te treti ne te zi/Ne vajtim e roberi!       ("Bjene Telat" — Rapsodi nga       poeti Lasgush Poradeci).

Në faqen pasardhëse gjejmë:Pietro Scaglione qe përshkruan këtë udhetim historik teIsmail Qemalit na ben nje sherbim te shquar. Ne te shohim me habi dhe me dridhje te forta shpirti se vellezerit e  gjakut tone e pritne A tin e Kombit te udhëhequr si te thuash nga një fuqi profetike se Ay nje dit'e do  t'a nxirrte Atdheun ne drite. Kjo cerdhe e mrekulluarshme e arbresheve na del para syve ne ate kohe te target te 1903 si nje qender ku valojne kenget e bukura te Arberis me  banden ne krye dhe ku Shoqeria  Kombetare  Shqipetare gvillon aktivitetin e vet per çlirim te Atdheut. Shumeinteresante te vrehet se si, qysh ne ate kohe Ismail Qemali sheh rezikun  e Shqiperis nga Rusija dhe kerkon t'i hape  syt dhe Italise vete duke dashur qe te kupetojne se fati yne dhe i atyre vete eshte i njejte andaj duhet te ndihmojme njeri tjetrin . . .Po kush  ish ky Pietro Scaglione dhe g'ka bere? Qe nje shqipetar i flakte nga arbreshet e Siqelise i cili lindi ne Plana dhe sosi ditet e e tijne Shtetet e Bashkuar teAmerikes. Nuk dihet as data e llndjes as ajo e  vdekjes. Ka qene shume i varfer dhe vetemesoj si autodidakt i shtyre me teper qe t'i sherbej idealit tij qe aqe me bugitje  i valonte ne zemer. Ne Shtetet e bashkuar nxorri per  disa  kohe  nje  gazete  me emrin "Afrimi" dhe ne 1929 e ndryshoj ne "Albania".  Gjithe jeten rrojti  i varfer se  gjtthe g'kish i prlshte per bo time.Vellimi  nga eshte nxjerre  pershkrimi  i  udhetimit  teIsmail Qemalit ne Siqeli quhet "Historia e Shqiptareve te Italise" dhe mban gjithashtu  nje perhyrje nga Lumo Skendua (Midhat Frasheri) i cili ne ate kohe ndodhej ne Barcelone (8 Prill 1921).Qofte perhyrja e Midhat Frasherit qofte parethenja e Prof. JosefKadlkame lavderojne  vepren e ketij arbreshtt te flakte PetroScagliones. Ne perhyrjen  e Midhat Frasherit lexojme  midis tjerave:  "Kam degjuar se arbreshet, passi dalln nga kisha,  burra,na dhe femije,  kthehen nga dielli — drejt asaj pike ku ne kujtim' tyre jane  varret e stërgjysheve — bien ne gjunje dhe kendojne  e kantike  patriotike. Nuke di ne jeten t'ime gje me te mallengjyeshme dhe  me  poetikerisht sentimentale se keto lutje,  qeeshte dhe nje hov,  një klithje e zemrës drejt një vendi prej te cilit fati I verbër i ka gkeputur po qegjaku nuk i le t'a harrojne...

Cili ishte nxitësi i kujtimeve të Ismail Qemalit ? Pjesë nga parathëna nga Z. Ëilliam Morton Fullerton, shkruar në Paris 17 shkurt 1920: ”Duke paraqitur "Kujtimet" e Ismail Kemal Beut me ane te kësaj  hyrjes t'ime dhe  me ane  te pake  shënimeve te  pa nevojshme, por le te shpresojmë jo absolutisht te pa vlere, unë nuk bej gjë tjetër veçse mbaj një premtim solemn qe i bira gjate muajve qe ne kaluam se bashku ne Paris ne 1917 dhe 1918. Qe natyrisht një gjë e thjeshte për Ismail Kemal Bejne qe te me kërkonte mua një premtim te tille. Ne te vërtetën ky libër  kujtimesh  nuk do  qe  shkruar fare po  te mos kish qene këmbëngulja  ime  e  pa prere. Për me tepër shumë i zënë  drejt  për  drejt  me punët e luftës  dhe  cvillimin  e saj  qe t'i  ofrojshe  mikut t'i bashkëpunimin e përhershme qe kërkonte dhe qe ne fakt kishte nevoje- unë prape se prape  qeshe ne gjendje  qe t'i jepsha ndihmën  e domosdoshme qe rasa lypte. Këto "Kujtime" ne fakt janë  edituar nga Sommerville Story dhe është detyra e te  dy palëve qe te mos lënë asnjë  dyshim  se çdo te  thotë ne këtë rase "Botimi" ne fjale. Dalja e këti libri ne drite qe një pune e vështirë. Gjate prodhimit te kësaj  lande Ismail Kemal Beut i  rane mi shpatulla halle personale shpesh here te renda dhe halle te  tjera me te renda ne lidhje me problemet patriotike te lidhur me te ardhmen e Atdheut Shqipetar. Ay nuk i dha, dhe pa dyshim nuk mundte t'i dedikonte kësaj  pune,tere kohen e tij. Gëzimet dhe enthusiazmi qe nuk i kish te perhereshme, mungesat e tij plot ankth për pune te tjera me te rëndësishme, edhe methodat e tij qe nuk qene te vazhdueshme kur i binte rasa te rikthehesh ne detyrën e mbledhjes se këtyre kujtimeve, e beri punën e redaktimit një barre shume te rende, per suksesin  e veprës te cilën Z.  Story e kish  marre përsipër. Megjithë këtë pa ndihmën e veçante qe Z. Story dha  për  këtë vepre këto kujtime kurrë nuk  do  te kishin dale ne drite.

Në faqen  9 vijnë disa kujtime personale e familjare rreth Ismail Qemalit shkruar nga  Sefa Vlora.  Ismail  Qemal  Bej Vlora  ka lindur ne Vlore me 16 te Vjeshtës se dyte ne vjetin  1844 ne shtëpinë e Familjes Vlora.Vdiq  ne Perugia te Italisë me 24 Jenar 1919. Me pare u varros ne avllin e teqesë se Kaninës simbas porosis  qe kish lënë vete. Më vone me vendimin e qeveris Mbretërore te Shqipërisë u varros në lulishten popullore te qytetit Vlorës. Lulishtja se bashku me ndërtesat qe kane pas qene aty ishin prona e Familjes tij. Këto prona j'u shiten Bashkis se Vlorës ne vitin  1919.  Ismail Beu lindi në godinën  e quajtur te Haremeve. Fati i tij dhe i Shqiperis e solli qe te ngrerë Flamurin tone kombetar dhe  te  shpalle pamvarësinë e vendit ne pjesën e ndërtesave  qe quheshin Selamllëket,.  n'ate kohe pasuria e Xhemil Bej Vlores. Ismail Beu ish biri i  Mamut Beut dhe i Zonjës Hedije, bija e Tahir Beut, nga Asllan Pashallit Libohova- vezirë te Janinës.

Qeramika e portretit të plakut të Vlorës. Sefa Vlora e përshkruan kështu: Ismail  Beu  ka  patur një  shtat  pakës me te larte se mesatarja.Vinte  i  plote  po  jo  i trashe. Një  fytyre  plaku simpatike,  me mjekrën dhe flokët  te bardha i epnin  autoritet dhe respekt. Ka pasur trajta te rregullta, sytë ne ngjyre te qarte,foljen te kadaleshme dhe  te ëmbël. Kur zemërohesh i priste fjalët pa ngritur zërin. Nuk  prishte gojën për asnjeri sidomos për kundërshtarët e  tij .Ata qe e njihnin dhe flisnin me te mbeteshin  te gjithë  pa  përjashtim nden përshtypjen se ish një burrë i mire, i larte nga shpirti dhe i urte. Zotëronte zgjim dhe kulture  te  thelle. Ushqente dashuri te madhe  për Atdhen dhe për lirinë. Ish  kryelarte për vendin e tij. Nuk kish  asnjë interes për pasuri sepse nuk i epte asnjë rendësi pares ne kuletë. Ne se  masim madheshtin e nje personaliteti politik me dashurin e  popullit te thjeshte duhet  t'a pohojmë se ansjë nuk i afrohet  Ismail Qemal Vlorës. Ne seremonin e përmotshme kur varros për te paren here ne Kanine as fshatar as qytetar nuk  qëndroi ne shtëpi te tij: tere faqet  e maleve dhe brigjeve qe qëndronin  gjate  udhëtimit ishne  mbushur  me njërës. Ish nje apoteoze madhështore  e popullit te gjithë pa dallim, dhe një kurore qe  ay  e fitoi me punën e tij te madhe ne shërbim te vendit tij deri  sa dha frymën e fundit. Transferimi i dyte i trupit të tij  nga Kanina ne Vlore ne  1932  pati formën zyrtare po dhe kësaj here populli me te math e me te vogël rrodhi vetiu aty ne sheshin e liris ne Vlore për t'a nderuar Birin e tij te Math. Varrimi ne Lulishten Popullore te Vlorës qe një mendim me vend se kësisoj Qeveria Mbretërore i barroste popullit barren:t’a  ruante duke e patur afër aty ku  kreu  ay  vete veprën e tij historike.

Reshat Agaj:brenda katër muajve e mbarova përkthimin e tere kësaj vepre

Si e përktheu librin Reshat Agaj?Në botimin e dytë të librit :Vëllai i pengut” i Reshat Agaj shkruan: Një dite nëntori te vitit 1965, kur isha duke shkuar ne pune ne Dominion Citrus, duke kaluar rrugën, një autobus me ra pas krahë dhe me hodhi përdhe me  rrëmbim. Qe një aksident i papritur, me shume nga pakujdesia e shoferit te autobusit, se  sa nga pakujdesia | ime. Ndeshja u be  anash, se, po te me kishte rene përpara, do me kishte shtypur ne vend .Kur rashe, i goditur nga pas, instinktivisht, Zoti me mësoi te ve dorën time ne balle dhe duke rene përtokë ne xhade, dora ime e majte iu be mbrojtje kokës, qe u përplas mbi te ne toke. Qe një tronditje e madhe, po nuk pësova asnjë dem, qofte ne kocke, qofte ne ndonjë ane tjetër te trupit. Po nga rënia me fuqi, u trondita shume sa hë për hë m'u muaren mendtë  dhe nejzat e dorës ne  te  mbërthyer, aty ku ngjitet krahu me shpatullën, u shemben. Kisha dhimbje shume te forta e s'mund ta lëvizja dorën fare. Doktori me tha se këto dhimbje vijnë  nga këputja e disa pejzave, qe kane lidhje me krahun e shpatullën  e kështu shkaktojnë shume dhimbje te cilat do t'i kisha për shume kohe. Doktori me dha leje te gjate dhe me rekomandoi kura elektrike  te krahut dhe ilaçe kundër dhimbjes.  Meqenëse dorën fillova ta lëvizja pakëz  dhe pas dy javëve nuk me dhembte si me pare, mendova te përktheja kujtimet e Ismail Qemal Vlorës, qe kisha lexuar me pare dhe ndodheshin ne bibliotekën  e Torontos.  Fillova nga përkthimi, duke mos patur dhe aq besim ne veten time, nëse do ia dilja mbanë punës, ashtu si duhej. Faqet e para te përkthimit ua lexova për mendim dhe këshilla dy shokëve te mi, Viktor Emanolit dhe Zija Boricit, të vetmit që kisha e që mund të me jepnin një gjykim mbi punën time. Me entuziazmin e tyre, ata  më ngrohen dhe mund të them se përfundimisht më nxiten t'i futesha me vendosmëri kësaj pune. Kështu iu vura punës, se kohe kisha plot dhe brenda katër muajve e mbarova përkthimin e tërë kësaj vepre. Me duhet të shtoj se  tere shpenzimet  e botimit u vunë nga Nysret Bejkomalaj, i  cili me tha te nisja botimin se harxhet do  t'i kisha nga ai. Nysreti mori tere paratë qe mblodhëm nga shitja e mese dyqind copëve dhe te tjerat, qe ai ka shitur me vone. Ato cope libra qe mbeten, gati 750-800, ia nisa Nysretit ne Ottaëa, qe t'i mbante atje, ne rast se do te shiteshin me vone, ose ne qoftes e do te hapen  Shqipëria e Kosova a kushedi ndonjë rast tjetër. Librat janë atje edhe sot. Nga falënderimet qe pata me rastin e punës time  letrare, e para ne jete, ishte kënaqësia qe me dha recensioni i te ndjerit Prof. Nexhat Peshkepia ne gazetën e  Komitetit "Shqipëria e Lire", i cili midis te tjerave shkroi: " Bravo! Te lumtë Reshat! Puna jote është e bekuar". Në një  letër tjetër, qe mora nga Mbreti Leka i pare nga Spanja,midis te tjerave, ai me  shkruante:  " Me punën dhe me mundimin tënd na ke  zbardhur faqen dhe na ke nderuar përpara te huajve".Si duket  atyre te Ministrisë se Jashtme ne Londër u kishte ardhur shume mire, se  Ismail  Beu kishte qene  miku  i tyre i ngushte dhe kujtimet e tij na mbeten neve vetëm ne saje te  interesimit te veçante të anglezeve e veçanërisht të Ëilliam Morton Fullerton, një amerikan dhe nga anglezi Sommerville Story, qe shkroi e redaktoi kujtimet ne anglisht dhe beri punën me te madhe.

PARAFJALA  E PERKTHYESIT

Duke  nisur këtë parafjale dëshiroj ne emër tim dhe ne emër te gjithë shqiptareve qe kane ne zemër kujtimin e Ismail Qemalit te falënderoj shpirtrat e Sommerville Story dhe Ëilliam Morton Fullerton për përpjekjet dhe sakrificat qe muarne mbi vete për te na lënë ne Kujtimet e Atit te  Kombit ne gjuhen anglishte.  Sigurisht  ata i bene kombit tone  një shërbim  te shquar dhe për jete u jemi mirënjohjes. Kush janë këta  zotërinj qe na bene këtë nder?  Gazeta e njohur e Times se Londrës ne shërbimin e te çiles ishne te dy ne  kohen  qe redaktuan kujtimet, pati miresin  te na dërgoj kopjen e tre artikujve te ndryshëm botuar ne 1952, nga gazeta ne fjale, me rasen qe Ëilliam Fullertoni ndërroi  jete ne Paris.Ëm. Fullerton qe  nënshtetas amerikan  lindur ne  Norëich Conn., me 18 Shtator 1866 dhe u edukua ne Philipps Academy, Andover,  Mass. dhe ne Harëard University ku mori diplomën ne 1886. U muar qe ne fillim me gazetari dhe hyri ne redaksinë e  gazetës  se Bostonit,  Advertiser,  dhe   pas  pake  muajsh eksperience ne këtë pune u deruga ne Paris si ndihmës  i korrespondentit te famshëm te Times, De Bloëitz, te ciiit pas vdekjes i  zuri vendin për pake kohe deri  sa ne 1911  u hoq duke u marre me shkrime dhe  gazetari. Esht auktor i shume librave  midis  te  cilave "Problems  of Poëer" (Probleme  te fuqisë)  është me e  thella dhe me e  rëndësishmja. Jetoj tere kohen  e tij ne Paris njëra sa  diq ne 1952.  Gjate luftës se pare botërore Ëm. Fullertoni  ish nje nga ndërlidhësit  e Shtabit amerikan me shtabet aleate te Evropes. Per Sommerville Story-n nuk mundem  te marrem vesh asgjë. As Times nuk na tha gjë për te e as Z. Vandeleur Robinson te cilit ju drejtuam  me lutje  ne Londer qe te na ndihmoje ne kërkimet tona nuk mundi te  na thotë gjë për te. Ne te vërtetën Sommerville  Story  është  figura e atij mikut  te shtrenjte  te shqipetareve sepse me durimin e shenjtorit  e vazhdoi punën e mbledhjes se kujtimeve nga goja vete e Ismail Qemalit per gati dy vjet rresht duke e zënë ku te mundesh dhe ky është redaktori i vërtetë,  kurse  Fullertoni qe shtytësi ay qe  e  nguti  Atin  e Kombit te shkruaj kujtimet. Dua  te shënoj me mirënjohje emrin e Z.V. Robinson i cili u mundua mjaft qe te nxjerre nga Times shënimet e sipërme dhe  te vihet ne kontakt me shqepin botonjese te  Londres, The Constables, e  cila  mban  te  drejtën e ribotimit ne cdo gjuhe.

Z. Robinson  me njofton  se  ne Muzeumin e  Londres ndodhet koleksioni i gazetës Le Salut de L'Albanie (Shpetimi Shqiperis) qe Ismail  Qemali botoi për disa kohe pasi u nda nga Albania e Faik Konices si dhe botime te tjera po për arsye pune nuk mundesh te bënte kërkime te tjera. Zoti Qazim Kastrati qe do te kish patur mundësin te me ndihmonte ne këtë drejtim  sikurse me shkruan Z. Robinson  ndodhej shume i sëmurë. Nuk  mbetet tani  veçse te tjerë  shqiptare qe kane mundësit ne te arthmente bëjnë kërkime dhe te shtien drite mbi vitrat e fundit  te jetës se Ismail  Qemalit  dhe  korrespondencës tij  diplomatike  me personalitete shqiptare dhe te huaja qe është e një rendesije te dorës se pare. Sigurisht një jetëshkrim i plote i Ismail Qemalit është detyra e Shtetit te ardhshme shqiptar te lire.

Kujtimet e Ismail Qemalit në gjuhën shqipe janë botuar jashtë Shqipërisë para 42 vitesh, ka shkruan publicist  i njohur Dalip Greca Përkthyesi ishte Reshat Agaj nga Vlora, , i cili ndërroi jetë në Kenosha të shtetit Ëiskons dhe u varros në Detroit më 1981. Botimi u realizua në Kanada nga Shtëpia Botuse Harmoni Printing Limited. Libri është luksoz, me kopertinë të fortë. Në ballinën me ngjyrë të kuqe është shtrirë një shqiponjë në futurim. Libri ka 275 faqe, që përbëjnë kujtimet dhe 52 faqe plus, ku përfshihet parathënia, shënimi i përkthyesit, albumi dhe kujtimet personale dhe familjare rreth Ismail Qemalit nga Sefa Vlora, që në kohën e përkthimit të “Kujtimeve” jetonte në Romë. Në faqen e parë është vendosur shënimi:Përktheu nga Anglishtja Reshat Agaj. Libri ka dhe një album nga jeta dhe aktiviteti i Ismail bej Qemalit, ku mbizotërojnë fotografi të aktit të shpalljes së pavarësisë. Përkthyesi ua kushton librin: “Dëshmorëve të atdheut, dëshmorëve të flamurit; atyre që ranë në çdo vend dhe në çdo kohë për Shqipërinë e lirë dhe të pavarur, për Flamurin e shenjtë të Skënderbe Kastriotit dhe të Ismail Qemalit”.

Për përkthyesin  librit me kujtime të Ismail Qemalit, ka pasur një heshtje të gjatë,një shurdhëri memece  sigurisht ,të pakuptimtë.40 qëndroi nën heshtjen e madhe por të pazëshme emri i përkthyesit Reshat Agaja që solli nga anglishtja në gjuhën  e mëmësisë,kujtimet brilante të Ismail Vlorës.Në vitet, 80 ky autor pak i njohur në atdheun e vet  nxori në dritën e  diellit  jetën e tij ,peripecitë,rreziqet,mundimet ndën rrugëve të botës ku nga përkushtimi i tij atdhetar mbetet përkthimi brenda 4 muajve të kujtimeve  të plakut të Vlorës. Libri  i këtij autori me kujtime titulluar “Vëllai i pengut”  e kumtojnë edhe shumë autorë që janë shprehur për librin si një vlerë e veçantë në publicistikën shqiptare  si: Aleksandër Meksi,Qefalin Hamdia,Prof Nderim Kupi,historianë Nermin Vlora Falaski,Shkrimtari Petro Marko,Dalib Greca,apo Fahri Shaska,Finalanda Qamil Gjonzeneli,Dr Prenjo Imerja,Kastriot Frashëri, dhe të tjerë .Disa fjalë për botimin Ballina e kopertinës është realizuar nga piktori  Fejzo Lala.Redaktori i botimit të dytë është Kryeredaktori i gazetës “Dielli” Dalib Greca. Botohet nën kujdesin e familjes të vëllezërve Reshat dhe Petref Agaj me iniciativën e Finlanda Agaj e bija e Petref Agaj dhe bashkëshortit të saj Teki Gjonzeneli,Monika Gjonzeneli vajza e Teki dhe Finalndës tregoi edhe kësaj radhe dashurinë, e pakufishme për atdheun  e saj të lindjes Shqipërinë dhe krenarinë për historinë e të parëve të saj duke sponsorizuar botimin librit.