Laura Çuka: Satirë e mprehtë që sjellë risi

SATIRË E MPREHTË QË SJELLË RISI NË LETËRSINË SHQIPE

Kalosh Çeliku: Plaga e dhjetë e Babait, roman - Botoi “ASDRENI”, Shkup (2012).

Nga LAURA ÇUKA

Ditë më parë, në prag të Motit Madh (2012) - Njëqind vjetorit të Pavarsësisë së Shqipërisë, doli nga shtypi Libri më i ri me tre romane i shkrimtarit më të lëvduar dhe sharë, Kalosh Çeliku: Plaga e dhjetë e Babait. Autori u paraqit në letërsi me librin: Zogu erdhi me një këngë - poezi (1982), që të arrijë famë mbarëkombëtare me romanet dhe dramat: Varrimi i sorrave (roman, 1988), Qyteti i qyqeve (roman, 1997), Sht?pia publike (roman, 2000), Gratë e mia besnike (roman, 2001), Imzot, lehin qentë (drama, 1993), Babi ka dy nuse (roman, 1995), Kopeja me zgjebe ndjek Autorin (drama, 2000), Kulturofagu (roman, 2006), Djemnusha (roman, 2010), Xhadia (publicistikë letrare, 2011) dhe Rrufjani (2012, publicistikë letrare).

Libri me tre romane: Plaga e dhjetë e Babait, të cilin autori e shkruajti me gjak n? dyluftim me  trusakat?t ditënetëve të Motit Madh, shënon kulminacionin e protestës, ironisë dhe sarkazmës të luftës me penë në krijimtarinë e tij letrare.

Rrugën për në Baba Tomor… Atdheun e Perëndive…Tyrben, ku pihet vera… Lindë poezia… Dhe, bëhet dashuri me Hënën…

Veprimtarinë letrare të Kalosh Çelikut  deri më sot e kanë marrë nëpër duar dhe e kanë vlerësuar krijuesë dhe kritikë letrar: Xhazair Abazi, Hida Halimi, Xhevahir Spahiu, Abdullah Konushevci, Ledia Dushi, Visar Zhiti, Nehas Sopaj, Ramadan Musliu, Remzi Salihu, Sali Bytyçi, Fadil Bekteshi, Odhise Grillo, Qemal Murati, Shyqri Galica, Gani Xhafolli, Rami Kamberi, Laura Çuka, Nazif Zejnullahu, Fatmir Terziu, Safet Hyseni, Mexhit Mehmeti, Lutfi Turkeshi, Zejadin Ismaili etj.

Kritiku i mirënjohur shqiptar Xhezair Abazi, në Rilindja (1988, Tiranë), moti ka shkruar për prozën e Çelikut, romanin satirik Qyteti i qyqeve:

“Shndërrimet sociale dhe sidomos ato politike janë si prizmat shumëfaqësh për personalitetet njerëzore, për klasat dhe shtresat e ndryshme shoqërore. I gjithë shekulli i XX për shoqërinë shqiptare (mbarëkombëtare) ka qenë në të vërtetë një shekull ndryshimesh sa tragjike e fatkeqe, aq edhe të çuditshme. Kombi shqiptar, tani në fund të këtij shekulli “shtrihet” në pesë shtete. Shteti amë, Republika e Shqipërisë, tanimë ka më pak se gjysmën e popullsisë së kombit shqiptar. Më shumë se gjysma tjetër ka mbetur nën Sërbi, Maqedoni, Mal të Zi e Greqi. Ku më shumë e ku më pak, kjo pjesë e kombit ka ruajtur e zhvilluar atë që quhet palca e etnisë: gjuhën dhe zakonet. Ka ruajtur edhe trashëgiminë kulturore dhe madje ka mundur të zhvillojë më tutje atë, siç ka ndodhur veçanrisht në Kosovë dhe me shqiptarët e Maqedonisë.

Por, në fundin e këtij shekulli, kur ndodhën përmbysje të sistemit shoqëror komunist, kur mardhëniet bazë - ato materiale - dhe ato të superstrukturës pësuan shndërrime, ç’ndodh me “oaza” të ndryshme të shoqërisë shqiptare?... Pas disa dhjetë vjeçarësh nën regjime totalitare, ushtarake e diktatoriale, si vjen personaliteti njerëzor shqiptar në këtë fundshekulli, me ç’mendësi, me ç’prurje e bjerrje shpirtërore e morale?... Është shumë interesante kur i gjen këto në një vepër letrare, aq më shumë në një gjini shumëpërfshirëse siç është romani.

Vendi i ngjizjes artistike është Qyteti i qyqeve, ç’ka në rrjedhë të zhvillimit të linjave subjektore, lihet të kuptohet se është një qytet i cili ka “lidhje fqinjësore” me Shkupin e Tetovën. Dhe, është periudha kur ky mjedis përjeton atë që quhet tranzicion, pra kalimin nga një shtet socialist i centralizuar, në një shtet demokratik. Pikërisht ky kalim, kjo “hyrje në liri demokratike”, zbulon edhe thelbin e karaktereve. Dhe, si të thuash, katalizator i kësaj rrjedhe subjektore është vetë shkrimtari, ai është edhe personazh edhe rrëfimtar.”

Trajtat satirike dhe herë - herë groteske, romani i Kalosh Çelikut i ka në rrjedhë të gjinisë së satirës dhe humorit, çka të bën të kujtosh Suiftin, Kunderën dhe librin e famshëm të Roterdamit: Lavdi marrëzisë.

Çeliku, me sa duket - njohës i thellë i kulisave patriarkalo-moderniste, është i pamëshirshëm e gati-gati mizor në denoncimin e tyre. Figura si Dr. Madhi, Nusja me pashterkë të kuqe, Patrioti i Vonuar, Vjollca Rrapi, Rrumaduci, Lumja e Etshme, etj. janë karaktere tipike që e shprehin shthurrjen morale, ndonse si fasade përpiqen të paraqesin një moral qytetar modern, bashkëkohor. Në emër të integrimit në shoqërinë bashkëkohore demokratike, ata kanë shkelur mbi çdo skrupull moral, mbi çdo ideal patriotik e social. Kjo zbulohet natyrshëm, në rrjedhë të ngjarjeve e veprimeve, marrëdhënieve e gjendjeve. Dhe, këto-sidomos gjendjet e marrëdhënieve e karaktereve - Kalosh Çeliku, i jep me mjaft sugjestion. Sidomos janë të realizuara figurat e grave.

Gratë besnike në këtë libër të ndrydhura dikur nga moraliteti i egër patriarkal e ai komunist, tani, në “lirinë demokratike” ato janë kthyer në kukulla me dy shtamba verë jetëdhënës në gjoks dhe qeshin e qajnë me bark. Në të vërtetë gjithë bukuria dhe sekreti i këtyre kukullave të gjalla është fundi i barkut.

Dhe lexuesi, që ka njohur tani këtë Lume të Etshme, mund ta marrë me mend se ku shkon forca dhe aftësia seksuale e Zonjës së Hazdisur, e Vjollca Rrapit, Gungaçit, Dr. Madhit apo e vetë Kreatorit të Modës së Shpirtit… Por të gjithë këto i përmjerë Pasardhësi i Zef Serembes… Madje edhe vetë Shefin, Dr. Madhin, që e heq vallen vetëm me brekë të gjata kërpi, i rrethuar nga “shitëset e lakuriquara e që përdridhen si bollat”.

Romani mes faqeve rrjedh me një dinamikë më të ndjeshme rrëfimi. Veçanrisht në kapitujt e III dhe të IV. “Salloni i librave” është kapitulli i satirës për pseudokrijuesit, snobët e gramafonët e prishur nëpër muze historik të partive politike, pllaka (disku) gramafonit i të cilëve sillet në një vend duke i përsëritur fjalët e këngës patriotike: Gjithë shqiptarët janë Mic Sokola. Kurse “Disko Klubi” dhe “Video Klubi” janë kapitujt e spërderdhjes dhe sfilatës, së pseudoatdhetarodemokratikëve, ish puthadorët e hierarkisë komuniste dhe vetë shokut Tito në “kali të bardhë “ me drapër dhe çekiç në dorë të strukur me një torbë taxhi përqafe nëpër redaksi policore – letrare.

Në panairet e librit, paraqitjen e botimeve të reja sfilojnë botuesit që ngjajnë me personazhet e skeçit të njohur “Doni më për Belulin”, si dhe kritikët teknefesë që i derdhin lëvdatat në përputhje me pijet që gëlltisin, taxhinë dhe tollumbat nëpër ëmbëltore, përkarshi që ju duken si dashnore me katër këmbë nëpër livadhe. Kurse në raunë të parë, na bën me dije autori, kanë zënë vend: Intelektuali i Rrejshëm, Komunisti i Arratisur, Hava e Bit - Pazarit, Kordinatori Liberator, Dr. Madhi, Tata E Madhe, Rrumaduci, Poeti Servil, Nusja me dy shami lidhur për brezi, Honxhobonxho, Rrospia Mashkull, Yllkuqi i Bit - Pazarit, Haxhi Deputeti etj.

Në një përvjetor tjetër festiv apo në një dialog të drejtëpërdrejtë radiofonik ose televiziv, përsëri në plan të parë sfilojnë të njëjtit “burra mejdani” plus Yllkuqi i Shkupit, Gungaçi, dhe sidomos Ebu Xhehli… Mjedise publike, salla, sallone apo studio - thotë autori në roman, “mbushen me patriotë, veteranë e komunistë të arratisur, që kanë bërë flijime të hatashme për liri. Të gjithë këta e kanë shaluar Kalin e bardhë me një këmbë të thyer në Qytetin e qyqeve… E nxorën nga brezi shpatën e Skënderbeut… Topin e Mic Sokolit… Referatet maratonike nëpër histori… E reklamonin veten para kamerave televizive, i çonin grushtet, zërin. Zjarr - flakë e shkrumb nxirrnin nga goja. Ndonjëri, më i përmalluari, dilte dhe e puthte shkabën e zezë në flamur duke i shkuar lotët rrëke fytyrës! Obobooo, sa shumë që e kishte munduar partizanin komunizmi! Vëllazërim - bashkimi!... Fotografia e shokut Tito!... Gjama pllakosi sallën, vaji shpërtheu si në kor… Burrat e mejdanit bëjnë baaam në mes të Qytetit qyqeve!...”

Çeliku nuk e ka lënë pa e prekur në këtë Libër edhe temën e Luftës së fundit në IRJ të Maqedonisë (2001). Kryengritjen heroike shqiptare në Tanushë. Heroizmin e pashoq të luftëtarëve trima të UÇK -së. Kryengritësit që vazhdonin lufëtn maleve. Hafiet e Qeverisë që vazhdonin me propagandën politike. E dogjën Manstirin. Tashti radhën e ka Çairi, thotë autori në këtë libër. Miken që i paraqitet herë pas here përmes telefonit:

“ - Alo, mirëdita… Është zëri i Mikes.

- Tungjatjeta!…

- A, ende je gjallë, nuk ke vdekur… Nuk të kanë vrarë…

- Jo. Tentuan të më heqin qafe… Vdiqa në Voskopojë… Po, për çudi të njëjtën ditë u ringjalla në Korçë...  Me penë në krah kam dalë në mal…Vetëm Ti me dy shtamba verë po të duash më kthen në shtëpi…

- E pamundur… Mua moti më ke murosur përpara “Ilirisë“, në Prishtinë duke ma lënë një gji jashtë për poetët që nuk ikin nga Atdheu…

- Gabim i madh… Lufta në Kosovë mori fund… Erdhi liria… Pavarësia… Murosja është dashur të bëhet nën Rrap, në Bit-Pazar… Ne tashti jemi në luftë dhe nuk ka kush t’u japë gji poetëve që nuk ikin nga Atdheu…”

Babai, që është ngritur nga varret me gjithë “nagant” në brez, pasmesnate papritmas ia hap derën e Shtëpisë:

“Dera u hap dhe hyri im Atë. Kësulën e bardhë ende e kishte në kokë. Xhemadanin dhe sahatin me qystek, përqafe. Tirqit me vragja… Xhemadanin me sumbulla… Struken si gjithëmonë e kishte hedhur krahëve. “Nagantin” me gjithë fishekë në brez…

- Edhe kësaj radhe e keni nisur luftën… I keni rrokur armët…

- Po, baba. Nuk patëm tjetër rrugë, na detyruan t’u ngjitemi maleve… Majave ta kërkojmë shtegun… Lirinë… Zot t’i dalim Atdheut…

- Eh, o bir! Edhe më 1912 -tën, edhe më ’41 -in i rrokëm armët. Ia vumë zjarrin Ballkanit. Po, në fund e pamë se kishim qenë të mashtruar, mbetëm nën zgjedhë. Frikë kam se, edhe kësaj radhe “vëllezërit” do t’ju mashtrojnë në tavolinë. Ne e fitojmë luftën në male, po në tavolinë na i fusin gërshërët, na bëjnë struke…”

Libri me tre romane i Kalosh Çelikut, përfundon me Plagën e dhjetë të Babait:

“Kulturofagu, Buça e Katundit dhe këlyshët e tyre me zgjebe me nga një asht në gojë ende më ndërsehen pas shpine. Punemadhe, atë punë kanë, le të lehin pas Ujk Malit. Përjagen. Nxjerrin gjuhën dy pëllëmbë pas porte. Edhe pse, më dhimben si soj bubi, ashtu të mjerë me nga një asht në gojë… Langaçë, që e përurojnë veten nëpër katunde… Coftina… Shkak, që nuk i vrava me “nagantin“ e Babait, por me armën time të nëntë, penën… Armën e dhjetë me gjithë fishekë do ta marr me vete në varr…

Heu, e ngrita shtambën me verë nën Rrap dhe i bërtita qiellit: Gëzuar! Unë jam Kalosh Çeliku me tre varre… Kokën në Shqipëri… Trupin në Maqedoni… Zemrën në Kosovë…”

Libri me tre romane, Plaga e dhjetë e Babait i realizuar si një satirë e mprehtë, me një gjuhë të rrjedhshme në përshtatje me zhanrin, dëshmon talentin e autorit. Me përpunimin këmbëngulës të frazës dhe dialogut, duke synuar peshën më të madhe të fjalës, Kalosh Çeliku sjellë risi në satirën tonë shqiptare...