Agim Mato: Kronika të Arbërit

AGIM MATO

 

KRONIKA TË ARBËRIT

 

DYRRACHIUM

 

1

 

Galera të dyshimta, si  kuaj tërë shkumbë, lidheshin në skelat e

                        drunjta

dhe piratët e Mesdheut zbrisnin rrugëve të tua

duke kollitur në taverna lagështinë e humnerave ujore.

 

 

Flaka e kaltër e pijes u ndriçonte për një moment qenien

dhe të nesërmen, si shpendë oqeanikë, ndjenin nën vete detin e

                        udhëve të pafund.

 

Dhe të tjera anije, spirancat plot zhurmë,

si kthetra

në brigjet arbërore ngulnin.

 

Nuk dihej nga vinin,

nuk dihej ku shkonin,

nuk dihej se ç’erë u frynte pëlhurat,

mjekrat nga kripa u zbardhëllonin

fatkërkuesve mbi ujra.

 

 

2.

 

 

Dengje e fuçi në sheshe,bagëti, gëzofra, lesh, mëndafsh e kripë

putarga e peshk

dhe gjuhë të ndryshme,sjellje, veshje,

italianë, arabë, çifutë e grekë, frëngj hijerëndë e normandë të

                        qetë;

lloj lloj tregtarë dhe sarafçinj e hamej,

detarë të pirë e kapedanë, nga Bejruti, Venediku, Raguza e

                        Marseja,

Kazablanka e Selaniku, nga Napoli e Pireja.

Grindej ai që shiti

me atë që bleu, oshëtinte Dyrrachium - panair Mesdheu.

 

Limjon, 1980

 

 

 

KARL TOPIA

 

 

Shekspiri nuk arriti ta honepste këtë histori. I çuan dosjen,

                        për Helenën e Anzhuinëve

dhe Karlin e Topiajve nga Dyrrachiumi i Ilirisë. I thanë për

                        skena e mizanskena,

për dredhira, për kulla të larta, për karaktere dhe i përmendën

            Skocinë. Tundëte kokën:

“Interesant, interesant - përshpëriste, - po këto emra frëngj më

 lodhin”

- duke e shfaqur hapur antipatinë për francezët dhe teatrin e

                        tyre.

 

 

Edhe një herë tjetër ja përmendën trinitetin e dashurisë,

pabesisë  dhe vrasjes në mes të një gostie mbretërore në

                        oborrin e Napolit.

“E kush ishte ky Karl francez?”

 – shpërtheu përsëri Shekspiri.

“Jo, jo, mjeshtër, një princ nga Iliria, provincë e Bizantit, nga

                        albanët, ai e rrëmbeu

 në Dyrrachium Helenën e Anzhuinëve, ndërsa e çonin nuse në

                        ishujt Ciklade të Egjeut”. Dhe i rrëfyen

 sërish nga e para aventurën e Tanushit krifëzi.

 “Pa mendo, - i thotë asistenti, - aty janë të gjitha ç’ duhen,

                        tavolina me mish kaproi,

derri i egër e i ngrirë gati për të hunguritur, gotat prej kristali,

                        buzëqeshjet pas tyre, thonjtë e ngjyrosur, pudra,

shikimet provokuese, prekja e këmbëve poshtë tavolinave,

                        fërkimi i pulpave, rrokullima

nëpër gërmaze e lëngut shafran dhe në fund të aktit të parë

rrëmbimi i Helenës së bukur  pasmesnate.”  Dhe shtoi:

Po humbim një rast unik, mjeshtër, mërinë e mbretit që zgjati

 20 vjet në tërë Mesdheun,

dredhinë tinzare të tij për t’u pajtuar me dhëndërrin,

pritja me salltanete në oborrin e Napolit nga mbreti Robert

(a nuk të ngjan si skocez ky emër?),

masakra dhe kokët e prera të çiftit që mbushin me gjak

                        tavolinat e gostisë,

monologun e shfajësimit para të pranishmëve.

do të ishte risi, pastaj, një monolog i kokave të Karlit e

                        Helenës  në mes

të pjatave e pirunëve mbretërorë e sa e sa skena që mund ta

 intrigojnë këtë subjekt të rrallë”.

 

 

Shekspiri heshti. Shtyu dosjen. Pastaj foli: “ Si mund ta mbyt

                        skenën me kaq gjak e

me kokët e prera që hidhen pupthi? Hamleti Pollonin e qëlloi

 prapa perdes

dhe ne nuk e pamë, edhe helmi i përdorur në sa e sa skena

                        është  thjesht konvencion!

Ma hiq! Më sill temën e një komedie gazmore

të shpëlaj nga fantazia ime përfytyrimet që më ngjallët”.

 

Sarandë, 2011

 

 

BOHEMUNDI

 

Pasi skedova nga bibliotekat  të gjitha kronikat për Dyrrach-

iumin,

pasi shfletova një për një relacionet e konsujve në  Iliri,

m’u shfaq Anna Komnena

me librin e dymbëdhjetë të “Aleksiadës”,

ku brënda një regëtime femërore dihaste Bizanti i trazuar i

            Mesjetës,

si një bizon që jepte shpirt i mbuluar nga thneglat e  ushtrive

 kryqtare e të gjysëmhënës.

 

M’u faneps e bija e Perandorit duke treguar me sytë e

 tromaksur  skelat e Dyrrachiumit

të sulmuar nga Bohemundi. Sa herë përmendej emri i tij

Kostandinopoli binte në letargji.

 

Dyrrachiumi rriste muret me arbërit brënda.

 

Flota, si një qyteti i frikshëm lundrues bënte të jehonin steretë

                        nga të dyja  anët e Adriatikut. Hapësirat detare

braktiseshin nga zogjtë dhe peshq të trullosur ngecnin në rërën 

                        e pafund.

 

Po le ta tregojë Anna Komnena,

atë që i treguan të tjerët,

pa e humbur fillin:

 

Bohemundi sosi në Aulonë dhe u vuri me dorën e vet zjarrin

 anijeve,

sepse për ushtarët nuk duhej të kishte kthim.

Nuk duhej të mendonin ushtarët për fatin e familjeve të lëna në

                        brigje të largëta nga ishin nisur.

Duhej të fshihej nga kujtesa Siçilia, kur para qe Dyrrachium.

Dhe Bohemundi mendjekrisur, që pushtonte qytete e limane,

projektonte makina luftarake, breshka kullëmbartëse me

                        kryedash, projektonte

makina gërmuese dhe ato për mbushjen e hendeqeve,

            u grahte kuajve

të ushqente pareshtur ambicjen e të arrinte

 para lajmit në portat e lakmuara.

  

Të rrethuarit prisnin fatin që u qe caktuar.

 

Ndoqën me sy breshkën me kryedash të afrohej,

e shtyrë nga brënda nga  mijëra ushtarë, që ndalën,

hoqën rrotat dhe e bllokuan me shkopinjtë.

 

Kryedashi filloi të trandëte muret e trasha ku mund të shkonin

 pa frikë katër kalorës mbi to.

Retë e shigjetave bënin hije ndërsa fluturonin pa kthim. Dielli

nuk dallohej më. E kishte ndalur qerren e tij të

zjarrtë. Ç’u ishte shkrepur kështu njerëzve?

  

Dyrrachiumi nuk jepej. Të trimëruar të rrethuarit

hapën portën lindore të qytetit prej nga dukej një kalorës

 gjigant prej bronxi

dhe i thanë me ironi Bohemundit:” A e hap kryedashi yt një vrimë

 më të madhe se kjo? Provoje në munde!” Dhe

                        Bohemundi, që nuk zmbrapsej,

me  makinat si urithë, filloi të shponte një tunel, pa e menduar

                        se edhe të rrethuarit

bënin të njëjtën gjë nga ana e tyre, pa e menduar se ushtarët e

 tij do të përvëloheshin

nga flakët prej rrëshire e squfuri të fryrë nga ca kallama vdekjeprurës.

Nuk e kish pë zakon të zmbrapsej

 Bohemundi, nxorri

një kullë lëvizëse si ajo e Babelit, që kalonte dhe retë,  me

                        bazën katrore,

me shumë kate e dyer nga çdo anë, nga binin shigjeta të

                        dendura.

 

Nuk kishte më ditë, nuk kishte natë. Arbërit vërvisnin zjarrin

 e lëngët nga një tjetër kullë, gjersa në dritën

verbuese të squfurit panë të ngazëllyer përflakjen e asaj makine

 vdekjeje, nga dyert e së cilës hidheshin ushtarët si copa flakësh.

 

 

Kështu thotë Anna Komnena në librin ne saj të dymbëdhjetë

me një fije shprese për bizonin e Bizantit,

që i shuhet sërish,

sa dëgjon hingëllimat e kuajve të Bohemundit nga spondi tjetër

                        i Adriatikut.

 

Sarandë, 2011

 

 

LEGJIONARËT

  

Kush e dha i pari lajmin për ekzistencën e një rupi legjionarësh

                        ilirë  të shpallur të humbur 

nga ushtria eAleksandrit të Madh, Pirros së Epirit a  ndoshta

                        vet Skënderbeut? Të dhëna

kontradiktore qarkullonin për dukjen apo përkatësinë, ashtu si

                        për disqet fluturues

me dëshmitarë okularë,  që dëshmojnë para komisionesh,

të ngritura për ekzistencën e tyre.

Këta legjionarë, që shfaqeshin

 pas një drite të purpurt, me një pluhur yjesh që shoqëronte

marshimin  e tyre, i shihnin tek ndalonin

për të pushuar, duke ulur nga supet siluetat e ca kështjellave

ilire  gjysëm të rrënuara,

(dëshmitarët  ngatërronin format e tyre, duke përmendur

                        Rozafën, kështjellën e Kaninës, Beratit, Shkupit,

 Ulqinit, Danjës, Ulpianës, Janinës,

e më shpesh atë të Krujës), ndeznin në mes një  zjarr  të kaltër

ku nuk shquhej dot së largu në se

flinin apo vazhdonin  seancat e një Kuvendi Kohërash.

Kur rinisnin të ngarkonin sërish siluetat e kështjellave gjysëm

të rrënuara

 dhe të largoheshin  në heshtje, duke u tretur në thellësi të

                        mbrëmjes,

 vraponin kuriozët të gjenin të paktën një gjurmë, një grusht hi

nga ai zjarr i çuditshëm,

një mesazh të lënë qëllimisht, për të vërtetuar se kjo nuk ishte

një trill, porse

një dëshmi e pakundërshtueshme  e ekzistencës së legjionarëve

dhe ta përdornin më vonë në debatet e gjata me skeptikët.

“E ç’mesazh?” -  pyesnin ata, në kafenetë e mbushura me tym.-

“Ç’ duan të na thonë

pas mijëra  vjetësh?” Të ndarë në pro e kundër, duke debatuar

                        në faqe interneti, në chat-e, nëpër forume

portalesh, në E Mail-e,

duke thirrur argumente gjithshfarë nga të gjitha  disiplinat,

nuk e kuptonin se, në fund të fundit, ata ishin shndërruar vet në

                        legjionarë.

 

Sarandë, 2011

 

 

ARBËRI E EPËRME

 

                       “Kamnoi (tymi) i dufeqeve
                        gjithë malet mjegulloi”

                         Nga një këngë e vjetër arbëreshe

 

1.

 

 

Nga thellësia e gadishullit, vinin drejt Arbërit makinat e

            hekurta të luftës.

Poshtë helmetave të shihnin sytë e egërsuar të të gjitha

 hordhive që kanë kapërxyer

këta dymije vjet pragun tënd, të shihnin Cezarët, sulltanët,

krajlët, Hitlerët.

 Dhe nuk arrinte kurrë të thahej gjaku i derdhur nëpër limane,

dhe nuk arrinte kurrë të pastrohej bloza e dyfqeve  në frëngjitë

 e  kullave.

Tymi i luftrave ishte e vetmja blozë që mjegullonte  hapësirat

e Arbërit.

 

2.

 

 

Do të të shembnin me tanke shtëpitë (ku ta strehoje

 pikëllimin?)

Do të lëronin vatrat (ku ta gatuaje dritën?)

Do të të thërrmonin djepet e foshnjave (ku ta përkundje të

                        ardhmen?)

 Nuk do të të linin një herë të qetë të uleshe e të  mendoje

punët e tua,

të ndërroje kulmin e shtëpisë që rrëzohej, të gdhendje në gur

emrat e të vdekurve,

të gdhendje govatat ku të sapunisnin gratë

dy lecka, trupin kërthi të një fëmije, shamitë e tyre të  zeza. 

 

 

3

 

 

Përrenj UÇK-je zbrisnin nga qafat e maleve si rezervuarët e

 mëdhenj të revoltës

...Burra shtatlartë si ahe që mbajnë mbi  shpatulla  qiellin,

vajza të turpëshme si mollët: një gjelbërim i pashtershëm që

 kishte gufuar befas

dhe pushtonte horizontet, një katarakt  dritash që shkonte  

të shuante etjen

e fushave të shkretuara të lirive.Ishin Vardari, Drini,

 Shkumbini, e  Kallamaja

 e një gjeografije të shpërngulurish që kthehej në  burimin e

                        vet.

 

Nuk i nxënte më shtrati i shekujve. Çdo hap që hidhje  ishte një

 metër qiell,

çdo fjalë - një pëllumb që mbante shtrënguar në  sqep mesazhin

 e  lirive.

 

 

 4

 

 

Tymi i dufeqeve mjegulloi malet. Ku mund të ishte liria? Ku

 mund të ishte?

Ngriheshin në majë të gishtave për të parë mbi kurrizin e

mjegulluar të kohërave.

Ja, thoshnin, nuk e shikon  lirinë atje tej, larg, në dritësirat e

                        Arbërit,

duke dirigjuar korin epik të pyjeve,

duke dirigjuar valsin  e artë të kallinjëve të Rrafshit të Duka-

gjinit?

Dhe vazhdonin rrugën me një bajame ëndërrash në shpirt,

me një vendosmëri rrepesh, me një fisnikëri ullinjsh.

 

 

RREPET E ARBËRIT

  

Në mes të shesheve të Arbërit ngriheshin rrepet e mëdha.

Në çdo fshat, në çdo qytet, në një rreth të gjerë,

sa zinte hija e degëve, uleshin të urtët e vendit dhe  kalonin një

                        për një

nenet e Kanuneve, si në një Agorà të antikitetit. Këto rrepe, me

 rrënjët që zgjateshin

poshtë dheut, po aq sa dhe në ajër, kanë çarë mademet e

                        kohërave, për të kërkuar

e thithur në damarët e tyre mineralin e qëndresës, të durimit,

pritjes. 

Rrepe të mëdha, në mes të shesheve të Arbërit ku shpalljet e

                        zeza

u ngjanin plagëve, ku degët e përkulura  u ngjanin

në gjysëmshtizë.

Nën hijen e tyre mërzenin ushtritë e huaja, ngjireshin

                        matrapazët, rënkonin

patriotët. Kullat Ejfel të Arbërit ishin këta rrepe të moçëm sipër

                        shesheve,

kuvendeve dhe viteve.Ishin këto qenie gjysmë legjendë,

                        gjysmëpemë.

 

 

PYJET E RAPSODIVE

 

Kullat e tua i rrethinin pyjet e lashtë, sikur t’i rrethonin

                        rapsoditë  e Mujit.

Trualli i legjendave oshëtinte. Rapsoditë kreshpëroheshin si një

shkulm oqeani.

Ç’ishte? Ç’ishte? Era apo gjogju i Mujit që vinte përpara të

                        shtatë krajlat?

 Por befas dëgjoheshin sopatat.Rreth e rrotull binin cifla

                        rënkimesh

dhe rapsoditë rrëzoheshin duke boshatisur qiellin.

 

Për ku i rrokullisnin trungjet e tyre gjuhëprera?

 

 

RROTAT  E HISTORISË

 

Rrotat e historisë kishin ngecur në baltrat e Mesjetës.

Kush do t’i vinte supin për ta nxjerrë që andej,

kush do të bënte zap kuajt e egërsuar për t’i mbrehur në rrypat

dhe ngojcat e rrepta të kohës? Qerrja e saj, me akset

e thyera, prisnte më kot ca kapedanë kokëkrisur,

ca sekretarë e pashallarë, që ziheshin për ca male të  çjerrë, për

 ca lugina të harruara

dhe porositnin këngë për lavdinë e tyre.

 

 

agimmato@yahoo.it