Reshat Kripa: Rini e copëtuar (IV)

RESHAT KRIPA

RINI E COPËTUAR

Kujtime

NJË   JETË   E   VËSHTIRË

Viti 1945. Lufta kishte mbaruar. Krismat e armëve kishin pushuar. Por jo gjuetia e njerëzve. Ajo vazhdonte më e egër se në periudhën e luftës. Por tashti kishte marrë formë tjetër. Viktimat e kësaj gjuetie , në rradhë të parë ishin mendjet më të ndritura të kombit, intelektualët më në zë të kohës, të diplomuar në universitetet më të njohura të botës së atëhershme. Shqipëria po hante trurin e saj. Tragjedia e këtyre njerëzve të shquar ishte se gjykoheshin nga njerëz inkopetentë, që mund të kishin lidhje me çdo gjë, por jo me drejtësinë Ata ishin të aftë vetëm për krime, për gjak. Kështu jo në pak raste teneqexhiu gjykonte mjekun apo avokatin, nallbani profesorin apo shkrimtarin, kovaçi inxhinierin apo klerikun e nderuar.

Turma të egërsuara njerëzish endeshin  rrugëve, të mbushur plot me urrejtje për bashkëqytetarët e tyre. Shqiptarët kundër shqiptarëve. Të paditurit kundër të diturve. Të varfërit kundër të pasurve. Një luftë e re kishte filluar të lulëzonte kudo, Lufta e klasave kishte filluar të zbatohej në çdo skaj të atdheut Në çdo qytet zhvilloheshin gjyqe speciale. Vendime monstruoze të dhëna nga njerëz monstruozë. Me dhjetra të pushkatuar. Me qindra të dënuar. Me mijëra të internuar. Shoqëria shqiptare ishte ndarë në dy kampe armike, në proletarë   “Sans Culotte“ * që duhej të sundonin  dhe  në  borgjezë  që

----------------------------------------------------------------

*      Kështu quhej djalëria kryengritëse e    rekrutuar

në  shtresat  e  ulta  të  popullit,  gjatë  revolucionit

francez të viteve 1789-1793.

duhej  të shfarroseshin. Në qytet sundonte pasiguria. Tregtarët fshihnin  sendet e vyera për   të   mos   ua  grabitur  fitimtarët.  Turma njerëzish të irrituar qarkullonin në qytet duke  ndjellë frikë dhe panik dhe

duke kënduar këngë që të kallnin tmerrin..

Kam qënë i vogël në atë vit të kobshëm, vetëm nëntë vjeç. Por në veshët e mi tingëllojnë akoma, sikur kanë ndodhur dje, këto këngë gjakndjellëse:

Të bashkuar marrim hakun,

Për liri derdhim gjakun,

Mbi kufomat e tradhtarëve do marshojmë!

O Zot, vini veshin!

Mbi kufomat e tradhtarëve do marshojmë!

Tmerr! Marshim mbi kufoma bashkatdhetarësh! Kanibalizëm në mesin e shekullit të   njëzetë.  Një   holokaust    i    r i   po   fillonte   në

vendin   tonë.  Ky holokaust zhvillohej ndaj kujtdo që kundërshtonte rregjimin, ndaj kujtdo që mendonte ndryshe.

*     *     *

Po luaja me Bujarin, djalin e hallës, një moshatarin tim, në tarracën e shtëpisë.  E kishim bërë zakon që të luanim çdo pasdite pasi mbaronim mësimet, kur dëgjoj të më thërrisnin nga rruga. U zgjata te parapeti dhe pashë Xhemilin, shokun tim të klasës

- Do të vish në kinema “Kosova“? -  tha ai.

- Çfarë filmi është?

- Nuk ka film.   Bëhet  gjyqi  i  kriminelëve  të luftës. Do të vish?

Bisedova me Bujarin dhe kurioziteti na  shtyu të pranojmë.  Kur mbërritëm atje, një turmë e madhe ishte grumbulluar para kinemasë. Një pjesë rrinin të heshtur, ndërsa pjesa më e madhe thërrisnin me zë të lartë:

- Kriminelët në litar! Kriminelët në litar!

Me thirrjet e tyre u bashkua edhe Xhemili. Ndërkohë nje grua doli para turmës dhe duke zënë për dore disa gra të tjera filloi të heqë  vallen duke kënduar:

Pa dëgjoni o shqiptarë,

trala tralilala!

Se ç’po bën Balli Kombëtarë

trala tralilala!

Po përpiqet të na ngatërrojë

trala tralilala!

Në vllavrasje të na çojë

Në valle u futën edhe disa burra. Me ta edhe Xhemili.

- Nuk i kanë prurë akoma, -  dëgjova  një  zë prapa meje.

Ktheva kokën  dhe pashë dy burra të veshur mirë. Më tutje ishin edhe  disa  gra  të veshura me të zeza. Ato rrinin në heshtje.

- Janë familjaret e të arrestuarve. - tha burri.

Në këtë kohë mbërritën makinat. Nga to zbritën një shumicë njerëzish, të lidhur dy nga dy me pranga   dhe  u  drejtuan  nga  salla  e  kinemasë. Fytyrat e tyre ishin të zbehta. Sytë shprehnin dhimbje. Turma i shtoi thirrjet e saj histerike. Gruaja që hoqi vallen, filloi t’i godasë me vezë dhe portokalle të prishura. Me të u bashkuan edhe të tjerë. Policia as që e merrte mundimin t’i ndalonte.

-          Ai,     me    kostum     blu,    është     Bahri

Omari, kunati i Enver  Hoxhës. Ndërsa  ai,  pranë  tij,  Kol  Tromara,  - foli me ngadalë burri prapa meje

Pasi qëndruam edhe pak, i thashë Bujarit të largohemi.  Xhemilit  nuk  i  folëm. Ai  vazhdonte  të ulurinte së bashku me turmën. Pas disa ditësh dëgjuam se shtatëmbëdhjetë prej tyre ishin dënuar me vdekje dhe ekzekutuar.

Të nesërmen në shkollë Xhemili më tha:

- Po ju pse ikët ashtu? Si duket nuk ju pëlqeu?

Unë nuk iu përgjigja dhe bëra sikur nuk e kisha dëgjuar. Ai vazhdoi:

- Që sot e tutje nuk jemi më shokë.

- Përse?

- Sepse e treguat veten që jeni borgjez

Ai ishte familje dëshmori. Vëllai i tij ishte vrarë partizan. Më erdhi shumë keq për këtë. Kishim një shoqëri të mirë me njeri-tjetrin. Përse ta prishnim pa ndonjë shkak të dukshëm? Por  ishte ai vetë që po largohej nga unë.

Kur shkova në shtëpi,  pyeta babanë:

- Ç’domethënë fjala borgjez?

- Përse më pyet, mor  bir?

- Këtë fjalë më tha sot në shkollë Xhemili

Më  përkëdheli  flokët  me  ëmbëlsi   dhe   më

tha:

-          Mos  u  vur  veshin.  Ti   je   i   vogël   dhe

nuk  e  kupton. Kur  të  rritesh,  do  ta shpjegojë babai

*     *     *

Një ditë dola në rrugë dhe u drejtova për në sheshin Avni Rustemi. Nuk dija çfarë të bëja. Bujari kishte ikur me të atin. Me Xhemilin isha prishur. Shikoja turmat e njerëzve që venin dhe vinin. Nga minareja e xhamisë hoxha po falte drekën. U drejtova nga dyqani.  Para tij qëndronte kamionçina jonë. Dy puntorë shkarkonin teneqetë e vajit, ndërsa babai bisedonte me Qerim Selimin, shoferin e kamionçinës. Qerimi, sa më pa, vuri buzën në gas.

- Eh, more trim! Do bëjmë një xhiro si në Vlorë? – tha duke më përkëdhelur flokët.

Unë buzëqesha dhe vështrova babanë.

- Jo, jo - foli ai, - vajti vonë dhe makina duhet të kthehet në Vlorë.

Heshta, megjithse dëshira ishte e madhe për të bërë një xhiro. M’u kujtuan ato që na bënte Qerimi me veturën e babait kur ishim në Vlorë, apo kur na shpinte në shkollë. Atë veturë im atë e shiti kur erdhëm në Tiranë dhe bleu kamionçinën, me të cilën transportohej vaji i ullirit nga fabrika e Vlorës në dyqanin e Tiranës.

Kur iku kamionçina  hyra në dyqan. Në një makinë shkrimi që ishte atje,  Besniku  diçka po shkruante. Shkova dhe e pyeta:

- Çfarë po shkruan?

- Nuk është punë për ty. - u përgjegj ai.

U largova. Babai  nxorri  disa  lekë  dhe  duke

m’i dhënë më tha:

- Shko bli  çfarë të duash!

U largova. Bleva një shkumë dhe po vazhdoja

shëtitjen. Ndërkohë,  nga  rruga  Hoxha  Tahsim ,  një

grup njerëzish këndonin:

Përpara në luftë, përpara, urra, urra!

Ndër barrikadat proletare urra, urra!

Rendin borgjez do ta shkatërrojmë!

Përsëri  termi  borgjez. Ai më ndiqte nga prapa kudo. Ndjeva  frikë. Fillova të dridhem. Më dukej sikur ky term do të më rrëmbente dhe dërgonte në një vend të tmerrshëm si ai i përrallave me përbindsha. Ika në shtëpi. Nuk qëndroja dot  aty  U mbylla në dhomë dhe hapa një libër të lexoja.

Megjithatë, kishte edhe njerëz të mirë. Midis tyre mbaj mend Lili Kërçikun. Banonim pranë njeri-tjetrit. Por, mbi të gjithë, ishte  mësues Dhimitri, për të cilin kam folur edhe më lart. Isha nxënës i mirë dhe ai më donte fort.  Kisha  një  pasion  të veçantë për teatrin. Me rastin e mbarimit të vitit shkollor përgatitëm një shfaqje artistike Midis të tjerave interpretuam edhe një skeç të drejtuar nga mësues Dhimitri. Nga  ky skeç  sot më kujtohet vetëm një sekuencë. Dy të rinj shëtisnin dhe bisedonin në një pyll. Kishin humbur pas bisedës së tyre. Papritmas,  para syve u shfaqet një zanë e bukur si ylli. Të dy mbetën të mahnitur nga bukuria e saj.  Akoma  e  kam të  gjallë  atë  skenë.  Unë  luaja rolin e njërit prej të rinjve. Rolin e tjetrit e luante shoku im, Leo Çani, për të cilin vetëm vitet e fundit kam mësuar se  ndodhet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.  Rolin  e zanës e luante Margarita Kristidhi, bija e doktor Kristidhit, një komshia  jonë. Ajo më vonë u bë një pianiste e njohur.

*     *     *

Atë ditë im atë u kthye në shtëpi jo si zakonisht. Ishte i ngrysur në fytyrë. Pamja e tij tregonte një dhimbje të thellë  Gati sa nuk qante prej dëshpërimit. Në dorë mbante një gazetë “Bashkimi“. Nëna e pa dhe e pyeti:

- Pse je kaq i mërzitur? Çfarë ke?

Ai nuk foli, por i bëri shenjë me kokë që ta ndiqte. U mbyllën në dhomën e pritjes. Nuk e di se çfarë biseduan. Qëndruan më shumë se një orë. Nëna doli dhe thirri Siriun, djalin e tezes që banonte me ne.

- Nesër do të nisesh për në  Vlorë për t’i çuar një letër Shyqyriut. -  i tha im atë.

Siriu u nis të nesërmen me autobuzin  e  linjës. Unë  nuk  kuptoja  se  çfarë  kishte ndodhur. Iu

drejtova nënës dhe e pyeta:

- Çfarë ka babai që është kaq i mërzitur?

- E si të mos jetë, more bir! Një pasuri e tërë e vënë me aq mund për kaq vite, vijnë e ta rrëmbejnë.

- Kush do  e rrëmbejë?

- Shteti e kush tjetër?.

Mbi tavolinë ishte gazeta “Bashkimi“. E mora dhe fillova  ta  lexoj.  Në  faqen  e parë ishte një dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor, sipas të cilit shtetëzoheshin  pa asnjë   shpërblim   të   gjitha  fabrikat  e  vajit.  Kuptova   gjithçka.   Ishte  dekreti  që  do  gllabëronte pasurinë tonë.

Shyqyriu erdhi pas dy ditësh. Biseduan me babanë. Në fund ky i tha:

- Merru ti me këtë punë.. Unë  nuk mund të shoh se si do rrëmbehet pasuria jonë. Kur të vijnë të marrin  fabrikën,  mbaj një  kopje  të  proces-verbalit.

Atëhere nuk ndieja gjë se isha i vogël. Tani  që  jam  në  këtë  moshë  e  kuptoj  se ç’domethënë të të grabisin pasurinë dhe ti të mos jesh në gjendje të thuash asnjë fjalë. Kuptoj dhimbjen që duhet të ketë ndierë im atë në ato momente.

Për disa ditë me rradhë në shtëpi nuk kishte bisedë tjetër.  Të  gjithë  mundoheshin  të  qetësonin tim atë.

- Mos u mërzit, Qazim! - i thoshte doktor Bajrami - Kjo nuk është vetëm për ty. Të tjera gjëra do të dëgjojmë në të ardhmen. Mos harro se të tjerët e kanë paguar me kokë. Sistemi që është instaluar, nuk e njeh pronën private.

Doktor Bajrami kishte të drejtë. Pas dy muajsh erdhi një urdhër tjetër. Një tatim fitimi i jashtëzakonshëm i luftës prej 170.000 frangash u vendos nga Këshilli i Ministrave. Ishte një shumë mjaft e konsiderueshme. Kush nuk e paguante, duhej të bënte llogari burgun. U detyruam të shisnim disa sende të tjera të vyera.  Një muaj më vonë u shtetëzua dyqani dhe ullinjtë. Kështu u xhveshëm fare nga pasuria, me përjashtim të shtëpisë dhe të një bahçe të vogël në truallin ku kishte filluar ndërtimi i fabrikës së re  të vajit. Vilën e plazhit dhe  shtëpinë e Llogorasë i kishin hedhur në erë gjermanët, kur u larguan nga Shqipëria.

*     *     *

Viti  1946  ishte   një   vit   ters   për   familjen   tonë.  Shtetëzimeve   dhe   tatimit   të jashtzakonshëm iu shtua dhe dëbimi për  motive  politike  familjarisht   në  Vlorë.  U  dha  ultimatumi. Duhej të largoheshim  brënda dhjetë ditësh.  Ishte një urdhër i Ministrisë së Punëve  të  Brendëshme.  Përse vallë? Familja  jonë  gjatë  luftës  nuk  kishte  patur  asnjë person me Ballin Kombëtar ose Legalitetin. Përkundrazi, dy motrat e vogla, Drita dhe Fatushja, kanë qenë aktivizuar me grupet e fshehta të drejtuara nga  Fronti Nacionalçlirimtar. Po ashtu dy djemtë e hallës, Bardhyli dhe Petriti, kishin qenë partizanë. Dajo Nuriu dhe teze Zyhraja gjithashtu. Sinan Gjoni dhe Shyqyri Alimerkua, që më vonë u shpall hero, dy nga komunistat e parë të qytetit të  Vlorës., ishin kushërinjtë e parë të nënës. Pas  lufte  nuk  kemi patur asnjë të arratisur jashtë shtetit  apo  në  male.   Mos vallë po ndëshkoheshim vetëm e vetëm pse im atë kishte qënë tregtar? Termi  borgjez,  prej  të cilit isha trembur para një viti, po na ndëshkonte. Ishte vetë shteti që po  na  hidhte në kampin kundërshtar. Po na bënte armiq të tij pa dëshirën tonë.

Ndërkohë, Liria ishte kthyer në Tiranë. I shoqi ishte emëruar në Bankën Kombëtare të Shtetit. Qamileja ishte fejuar me Muharem Çoratin nga Libohova.  Drita    me  këngëtarin  e  njohur,  baritonin  Hysen Pelinku, me të cilin u martua pas një viti. Ajo kishte filluar punë si aktore në Teatrin e Shtetit. Ishte ndër themelueset e këtij teatri.  Qëndroi në shtëpinë e doktor Kërçikut ku mbajti dy dhoma  dhe  një  guzhinë.  Së bashku me të ndenji edhe Fatushja që vazhdonte vitin e fundit të shkollës pedagogjike.

Një    kamion    trentaquattro    qëndroi    para shtëpisë tonë. U ngarkuan të gjitha plaçkat e shtëpisë. Me të u nis babai. Nëna me  tre djemtë, Qamilen, gjyshen dhe hallë  Hajrien  u  nisën  me  autobuzin  e  linjës  ose satën  siç  e  quanim  ne  atëhere,  sipas  emërit  të shoqërisë italiane që e kishte në administrim gjatë luftës.

Kishin dalë për të na përcjellë halla me doktor Bajramin dhe fëmijtë, si edhe Liria me Aliun,  Drita me Fatushen. U ndamë me lot në sy me njeri-tjetrin. I dhamë lamtumirën kryeqytetit. Udhëtimi zgjati gati tetë orë  Rrugët dhe urat ishin të shkatërruara. Në çdo hyrje dhe dalje qyteti kishte postblloqe të policisë që kontrollonin dokumentat. Po ashtu edhe në çdo kalim lumi. Ata kaloheshin me trap. Në fillim pasagjerët dhe pastaj automjetet.

Në  Vlorë  mbërritëm  në  mbrëmje. Na  priste Shyqyriu. Pas dy orësh mbërriti edhe babai me plaçkat. U vendosëm në dy dhoma. Njëra ishte dhoma e zjarrit në katin përdhes. Tjetra sipër saj në katin e parë. Shyqyriu ishte sistemuar në tre dhomat e tjera të këtij kati. Dy dhomat që mbetën në katin përdhes i kishte zënë familja e Çelo Bancit nga Tragjasi.  E kishte futur  Këshilli i Lagjes.