Reshat Kripa: Përse?

RESHAT KRIPA

 

PËRSE?

(MONODRAMË)

 

2010

 

Autori: Reshat Kripa

Titulli: Përse?

Redaktor:  Pandeli Koçi

Recensues: Fredi Babani

Kompjuter:  Artan Kripa

 

Sipas motiveve të romanit “Shkallët e ferrit“

 

(Skena është e errët. Përballë një ekran. Në të shfaqen pamje të alternuara filmike. Pamje të luftës për liri, kampesh të punës së detyruar, aksione të rinisë, Enver Hoxha duke folur dhe tituj lajmesh nëpër gazeta që ekzaltojnë mënyrën socialiste të jetesës, gjyqe politike dhe burgje të tmerrshëm, Ramiz Alia duke deklaruar: “Edhe bar do të hamë, edhe gjak do të derdhim“, pushkatime dhe varje në litar, dyndje nëpër ambasada dhe emigrim masiv, rrëzimi i monumentit të diktatorit, fitorja e demokracisë, protesta të ndryshme popullore dhe greva urie, mitingje të partive politike, dhe së fundi pamja e një varreze ku shquhet një varrosh madhështor. Të gjitha shoqërohen me muzikë funebre. Nga jashtë dëgjohen zëra në kor):

 

Agron, ngrehu! Duam të dëgjojmë zërin tënd, fjalën tënde! Të lutemi, ngrehu dhe trego! Ngrehu nga varri!

 

(Vazhdon muzika. Një re tymi ngrihet nga varri. Gjithçka mbulohet prej saj. Dalëngadalë fillon të vijë drita. Në skenë dallohet një shtrat dërrasash mbi të cilin është një dyshek me bar dhe një batanie gjysmë e grisur, katër kanxha të vendosura në mur dhe poshtë tyre dy shkallë, një stol dhe statuja e një luftëtari. Në një anë të skenës Agroni mjaft i zbehtë, veshur si intelektual i viteve 50-60. Afrohet ngadalë në qendër dhe fillon të flasë me një zë që duket sikur del nga varri. Muzika pushon).

 

U ngrita të dashur miq, u ngrita! Të tregoj? Pa tjetër. Por më parë dua të vështroj atdheun. Sa më ka marrë malli! E donim atdheun, por nuk na lejuan. Edhe juve, të dashur miq, ju donim, por na përplasën në humnerë.(Ecën nëpër skenë dhe ndalet para kanxhave në mur) Një muaj i lidhur këtu. (Hipën në shkallët, kthehet nga publiku dhe vendos duart dhe këmbët në kanxhat. Duket si i lidhur në to). Ja kështu. i  kryqëzuar si Jezusi. Dhe hienat që argëtoheshin duke të torturuar. Hienat që ushqeheshin me dhimbjet dhe vuajtjet tona.

(Afrohet në fillim të skenës. Hedh vështrimin diku larg) Çfarë po më shohin sytë?  Kush janë ata tre atje? I shihni? Mbani qetësi ju lutem! Dëgjoni! Ata po jepkan leksione demokracie?.(Duke fërkuar sytë) Mos po më bëjnë sytë?  Le të afrohem  edhe   pak  për të vështruar më mirë. (Afrohet në cep të skenës dhe vë dorën në ballë) Ata janë, ata. Ilia dhe Demiri, operativi i sigurimit dhe hetuesi im. A mund të ngjallen lugetërit dhe të shndrrohen në engjëj? Po ai i treti, a mos është miu i birucave që e fusnin nga qelia në qeli, për të mësuar ato që donin ata? Fatziut, i shkoi jeta si skllav. Njëzetepesë vjet duke u zvarritur si krimb.  Po tani, ç’kërkojnë?

(Duke u drejtuar nga publiku) Si thatë? Dy sigurimsat  qenkan  ngritur

në   përgjegjësi?  Demiri   në   Gjykatën  e  Lartë  dhe  Ilia  në  Prokurorinë  e Përgjithëshme? Kë do të gjykojnë? Mos vallë veten e tyre? Po miu i  birucave? Kryetar shoqate të përndjekurish? Jo, jo nuk ka mundësi. Nuk mund të jenë ata. Ato janë vetëm hije dhe ju e dini se hijet janë si kentaurët e qëmoti, gjysmënjerëz dhe gjysmëkuaj, simbol të dhunës dhe shfrenimit. Si thatë ju atje? Nuk i shihni?  Por hijet nuk duken i dashur mik. Ato janë kudo, djathtas dhe majtas. Madje mund të ketë disa edhe këtu në këtë sallë. Ato janë lënë të enden të lira. A nuk e dini që hijet sjellin fatkeqësi?

(Fillon të dridhet) Kam ftohtë! Nuk kam më gjak në trupin tim. Gjakun ma kanë pirë hijet. Shikoni si lëvizin në errësirë, të gatshme për t’iu hedhur gjahut sipër. Kam ftohtë. Ftohtë. Po shkoj të shtrihem te ai shtrati. (Afrohet) Po ky qenka shtrati im? Dhjetë vjet. Dhjetë vjet të shkulura nga jeta ime. (Shtrihet dhe mbulohet me batanie. Muzikë rrëqethëse.)

(Kalojnë disa çaste. Ngrihet me vrrull) Po unë, ç’kërkoj këtu? Mos erdha nga bota tjetër për të fjetur? Jo, mua më thirrën për të treguar.

(Drejtohet nga statuja e luftëtarit) E more trim! Si nuk t’u nda pushka ndonjëherë? Shekuj të tërë me pushkë në krah. Kushedi sa armiq ke vrarë! Po nga miqtë e tu, a ke vrarë ndonjë? Nuk të kanë urdhëruar të vrasësh? Me këtë pushkë në krah ra edhe im atë. Por, jo duke vrarë miqtë.  Ai ra në luftë me armiqtë.

 

(Pauzë)

 

Nuk e di sepse, por në këto çaste më kujtohet fëminia ime. Më kujtohet ajo kohë kur luanim futboll në fushën e aviacionit me topa lecke. A e dini se ç’ishin topat e leckës? Një grumbull leckash të mbështjella me një leckë tjetër që formonin një top- kaq të madh (me dy duart tregon formen e topit) Në rast se ka ndonjë të vjetër këtu, me siguri e di se ç’ishin topat prej lecke. Une nuk isha ndonjë lojtar kushedi se çfarë. Isha, si të thuash, një mbushës i skuadrës. Shpesh herë në vend që të qëlloja topin, godisja këmbët e kundërshtarëve. Në atë kohë luanim përfaqësuesit e rrugicës sonë me ata të rrugicave të tjera. Në të vërtetë pasioni im ishte shahu. Në atë kohë ishin të paktë ata që luanin shah.  Mua ma kishte mësuar mësuesi i fiskulturës. Kishte vënë re që unë e shikoja me vëmendje kur luante me ndonjë dhe më thoshte:

- Do të mësosh edhe ti?

Unë e prisja me kënaqësi. Që nga ajo ditë fillova të mësoj shah.

 

(Përsëri pauzë e shkurter)

 

Babaj  ishte kapiten  i  ushtrisë   mbretërore,   ndërsa   nëna   mësuese.

Kishin   qenë komshinj me njëri-tjetrin. Ishin  dashuruar.  Një  rast  shumë  i

rrallë  për  atë  periudhë. Por ata kishin sfiduar kohën. U martuan. Im atë vazhdonte Akademinë Ushtarake në Itali. Mori edhe nënën me vete. Banonin në shtëpinë e një italiani, mikut të babait. Ai ishte një antifashist i vendosur. Ndikoi në botëkuptimin e tim eti.  Punonte në grupet ilegale që vepronin në qytet. Një gjë e tillë ra në sy të autoriteteve që e arrestuan dhe e dënuan me burg. Im atë shpëtoi se ndërkohë kishte mbaruar studimet dhe  ishte  kthyer në  Shqipëri. Dy vjet më vonë linda unë.

Pushtimin e Shqipërisë e priti me pushkë në dorë. Mori pjesë në rezistencën e zhvilluar në qytet. Kur u organizua lëvizja Nacionalçlirimtare, u bashkua me të. Në fillim në grupet guerile të qytetit dhe më vonë doli në mal. E caktuan komandant batalioni. Në çdo betejë ishte në ballë të saj.

Mua më dukej sikur im atë kishte arritur majat më të larta. U thosha gjithmonë shokëve të mi me mburrje:

- Babi im është partizan. Ai është komandant.

Në të vërtetë as që e dija se ç’donin të thonin fjalët partizan dhe komandant. Ajo që kuptoja ishte vetëm se ai ishte një njeri me pozitë. Shokët më dëgjonin dhe pëshpërisnin:

- Agroni e ka babin të madh!

Kishte   edhe   disa  që  më  vështronin   me  zili.  Madje,  ndonjëri më

thoshte:

- Unë e kam nacionalist dhe nacionalistët janë më të mirë se partizanët.

Fjalët shtonin njëra-tjetrën dhe puna arrinte ndonjëherë që edhe të grindeshim. Atëhere ndërhynin shokët dhe na ndanin.

Një ditë aty kalonte një burrë, Syrjau. Ai na dëgjoi, dhe kur pa se puna u acarua,  ndërhyri:

- Qetësohuni djema! Si partizanët, ashtu  edhe  nacionalistët  luftojnë  për  një qëllim, çlirimin e atdheut nga zgjedha fashiste.

Atëherë ne qetësoheshim dhe fillonim përsëri të luanim.

 

(Pauzë)

 

Kështu vazhdoi deri në korrikun e vitit 1943. Atë ditë një çetë nacionaliste, ku ndodhej edhe Syrjau, kishte rënë në përpjekje me fashistët. Në  atë   çetë bënte pjesë edhe djali i një komshiut tonë, Sabriu  njëzetvjeçar. Babai, sapo dëgjoi se beteja kishte filluar, mblodhi batalionin dhe i vajti në ndihmë. Në atë kohë ishin të zakonshme luftërat e përbashkëta ndërmjet dy formacioneve ndërluftuese.

Lufta u ndez e ashpër. Sabriu me një mitroloz të lehtë, në vend që të qëllonte mbi ushtarët italianë, qëllonte flamurin e tyre. Im atë, që ishte në krah të tij, i thoshte:

- More, pse qëllon flamurin dhe jo ushtarët?

- Dua të thyej krenarinë e tyre. – përgjigjej Sabriu.

Një plumb  e goditi në ballë. Ai ra. Babai e mori në krah dhe i foli:

- Sabri, ngrehu!

Por ai nuk lëvizte. Atëherë babai rrëmbeu mitrolozin e tij dhe filloi të qëllojë mbi armikun. Një  plumb tjetër  e  goditi  dhe  atë. Ra  pranë  Sabriut. Syrjau që luftonte aty pranë, erdhi menjëherë. Babai i tha me një zë të mekur:

- Do të lë... një amanet... Dy trupat... tanë... t’i shpini... në shtëpi... dhe na varrosni... pranë... e pranë... U vramë... bashkë... dhe duam... të pushojmë... bashkë...

I mbylli sytë edhe ai. Ishte vetëm dyzetetre vjeç.

Syrjau e mbajti fjalën. Kur mbaroi beteja, me një grup shokësh, morën trupat e të rënëve dhe, me njëmijë rreziqe, mundën t’i sjellin në shtëpi. Të nesërmen i varrosën në varrezat e qytetit pranë njëri-tjetrit, ashtu siç ishte amaneti i babait.

Vrasja e babait ngjalli një revoltë të madhe në zemrën time. Me  një  grup shokësh krijuam një organizatë dhe ngjisnim trakte nëpër muret e qytetit, apo shponim gomat e ndonjë makine. Na dukej sikur me këtë mënyrë do të përzinim fashizmin. Isha vetëm trembëdhjetë vjeç.

 

(Pauzë)

 

Erdhi edhe dita e lirisë. Vendi nuk kishte më pushtues. Gëzimi i popullit ishte shumë i madh. Të gjithë brohorisnin dhe këndonin për fitimtarët.  Edhe ne fëmijët bashkë me të mëdhenjtë.

Një ditë në shtëpi erdhi një grup partizanësh.  Komandanti i tyre i drejtohet nënës:

- Shoqja Gjyla! Trupin e burrit tuaj duhet ta hiqni nga ai varr dhe ta vendosni diku tjetër.

- Përse? – pyeti nëna.

- Sepse   nuk  mund  të  rrinë  bashkë  një  dëshmor  i  atdheut  me  një

tradhtar.

- Po mua ma ka lënë amanet im shoq. A nuk u vranë të dy së bashku për një qëllim?

- Ato janë përralla. Të këshillojmë ta heqësh. Kjo është porosia e udhëheqjes.

Nëna u mendua gjatë për këtë çështje. Në fund vendosi të mos e lëvizte. Nuk mund të harronte amanetin e të shoqit.  Një ditë kur, së bashku me familjarët e Sabriut,  shkuan për të vendosur nga një tufë  lule në varret e tyre, me rastin e dyvjetorit të rënies, vunë re se varri i Sabriut ishte bosh. Dikush i kishte hequr eshtrat e tij. Familjarët e tij u interesuan për këtë problem, por askush nuk u dha përgjigje. Asnjëherë nuk u mor vesh se ku kishin përfunduar eshtrat e Sabriut.

Disa vite  më  vonë,  kur  u  ngritën  varrezat  e  dëshmorëve,  trupin  e

babait nuk e vendosën atje. Nëna e kërkoi, por asnjë nuk ia vari. Atëhere u ngrit e shkoi në kryeqytet. Donte të takonte të madhin e vendit. Nuk e linin. Por ajo këmbënguli. Është një histori më vete si mundi. Ruante çdo ditë ta shikonte kur shkonte në punë. Një ditë e pa. Vrapoi dhe i doli para. Rojet u munduan ta ndalonin.Ai i pa dhe thirri:

-Lereni!

Ata u tërhoqën.

- Jam gruaja e Bexhet Canajt, – i tha.

Ai e kishte njohur tim atë. Kishin qenë së bashku në disa takime. E dëgjoi me vëmendje. Së fundi,  urdhëroi të korrigjohej gabimi sa më parë. Pas disa ditësh trupin e babait e vendosën në varrezat e dëshmorëve.

Nëna më fliste shpesh herë për këto. Unë e dëgjoja me vëmendje dhe mendoja:

- Partizanë që luftojnë së bashku me nacionalistë! Një partizan i rënë në betejë së bashku me një nacionalist. Partizanë që papritur bëhen armiq me nacionalistë. Përse? Përse? Përse?

 

(Muzikë. Agroni shetit poshtë e lart nëpër skenë pa folur. Pastaj ulet ne stol. Mbështet brylet në gjunjët dhe vendos kokën midis duarve).

 

U lodha. Por duhet të flas. Të tregoj historinë time. Njerëzit duhet ta  mësojnë atë. Veç meje nuk ka kush t’ua tregojë. Koha po ikën. Duhet të kthehem në banesën time të përjetshme. Detyrimisht duhet të flas.

 

(Pauzë)

 

(Duke parë nga publiku) Doni të dini si u njoha me time shoqe? Ua tregoj unë. Fare rastësisht. Isha kthyer nga Praga, ku kisha studiuar për inxhinieri elektrike. Prisja emërimin. Kisha shkuar në kryeqytet për t’u interesuar. Po kaloja në parkun Rinia. Shoh një vajzë që diçka kërkonte.

- Ju ka humbur gjë? – e pyeta pa vetëdije.

- Unaza që më kishte dhuruar mami, - u përgjigj.

Ai vështrim më turbulloi. U skuqa në fytyrë dhe ndjeva një nxehtësi nga brenda.

- Ju dhuroj unë një tjetër më të mirë, – i thashë pa e ditur edhe vetë se çfarë flisja.

Ajo u skuq dhe duke më vështruar me dyshim më tha:

- Falemnderit, po më mjafton ajo që më ka dhuruar mami.

Filluam të kërkojmë të dy. Fati e pruri që ta gjeja unë.

- E gjeta, e gjeta! – thirra gjithë gëzim.

- Falemnderit edhe një herë! Qenkeni me të vërtetë i sjellshëm.

Filluam të bisedojmë.

- Mund të njihemi? Agron Canaj, inxhinier elektrik.

- Lumturi Begonja, studente e vitit të parë, dega matematikë.

- Shkojmë të hamë ndonjë akullore? – vazhdova unë.

- Me kënaqësi! – tha ajo pa mbaruar unë fjalën.

Qeshëm të dy dhe u futëm në një bar. Qëndruam më shumë se dy orë. Përveç akullores shijuam edhe nga një tortë. Diskutimet u përqendruan më tepër në shijet tona estetike. Flisnim për shkollën dhe modën, për leximet e mia dhe të saja. Biseda nuk kishte të mbaruar. Të dy qëndronim të mbërthyer pas atij takimi. Së fundi, u ndamë. Para ikjes i thashë:

- Kam dëshirë t’ju takoj përsëri.

- Të djelën e ardhshme në orën dhjetë, në të njejtin vend.

Nuk u largova në qytetin tim. Një forcë e pakuptueshme më mbante në atë qytet.  Ajo javë m’u  duk shumë e gjatë. Të dielën u takuam përsëri. Të njëjtat biseda. Kjo gjë vazhdoi për katër javë. Nëna, e shqetësuar, më pyeste vazhdimisht se përse nuk po kthehesha. Unë i përgjigjesha se po interesohesha për emërimin. Së fundi, edhe ky erdhi. Së bashku me të edhe fundi i takimeve tona. Të nesërmen duhej të nisesha.

- Lumto! – i thashë. – Të dua! A dëshëron të bashkosh fatin tënd me timin?

Ajo vetëm buzëqeshi dhe sytë e saj thanë më shumë se “po”. Aty, nën hijen e shelgjeve shijuam të puthurën e parë. Të nesërmen u nisa.

- Mos më harro! – i thashë në çastin e ndarjes.

- Vetëm vdekja do të na ndajë, - desh të thoshte, por nuk foli. Ato fjalë i shprehu dora e saj që u shkri me timen.

Pasi u diplomua, u martuam. Unë isha ngritur në përgjegjësi. Isha emëruar kryeinxhinier i ndërmarrjes elektrike. Atë e emëruan drejtoreshë në një shkollë të mesme. Ishim një çift i lumtur. Pas dy vjetësh lindi vajza, Rida. Lindja ishte e vështirë. Megjithatë, në saj të kujdesit të mjekëve, vajza lindi e shëndetshme dhe Lumtua shpëtoi për mrekulli. Mjekët na këshilluan që të mos tentonim të lindnim më fëmijë se mund të rrezikonim jetën e nënës.  Kështu që Rida mbeti fëmija ynë i vetëm. Ajo u bë gëzimi ynë, lumturia e familjes tonë. (Muzikë. Agroni ulet përsëri në stol dhe qëndron pa folur).

 

(Pauzë)

 

Ishte fundi i  gushtit. Atë  vit  ai  po  mbaronte  me  shumë  shira. Retë

ngërtheheshin me njëra-tjetrën dhe gjatë përplasjes lëshonin vetëtima verbuese që pasoheshin nga bubullima shurdhuese. Atë ditë ndejta deri vonë në zyrë. Kur u ngrita, shiu vazhdonte të binte si me shtamba.

- Shumë u vonove sonte, shoku kryeinxhinier, - më foli Rustemi, roja i zyrave.

- Po ju e shikoni se ç’shi po bie. Ku të le ky i uruar të dalësh?

- Eja të rrimë një copë herë bashkë dhe të bëjmë muhabet, - vazhdoi ai.

Hyra në dhomën e tij dhe filluam të bisedojmë. Rustemi kishte qenë partizan, së bashku me të atin, që kishte rënë në luftën për liri. Pas përfundimit të saj, ishte veshur oficer. Mirpo fatziu kishte vetëm shkollën fillore, kështu që pas disa vitesh e zhveshën. Megjithatë, një favor ia bënë. Në vend që ta çonin në kooperativë, që ndodhej midis dy maleve dhe ku arat ishin si oazet në shkretëtirë, e kthyen në qytet, ku mundi të zerë punë si roje.

Unë ia njihja mirë karakterin. E dija që po ta lavdëroja pak dhe ta ngacmoja, do të më tregonte gjithçka dinte. Ai ishte anëtar partie, ndërsa unë jo. Kështu që e ngacmova atje ku i dhimbte. Filloi të zbërthehej. Më tregoi se në mbledhjen e organizatës kishin  biseduar për mua dhe dy shokët e mi, Stefanin dhe Gjergjin. Kishin thënë që si ka mundësi që një bir dëshmori të ketë shoqëri me dy djem që rrjedhin nga familje reaksionare.

- Aman mos i thuash njeriu për këto që ju thashë, se më merrni në qafë, - më tha Rustemi i tronditur që kishte folur pak si tepër.

E sigurova se nuk do e bisedoja me njeri, dhe u largova, pasi edhe shiu kishte pushuar.

 

(Pauzë)

 

Stefani me Gjergjin ishin dy inxhinierë të rinj. I pari kishte xhaxhanë në burg për motive politike, ndërsa i dyti gjyshin të arratisur si komandant i një çete nacionaliste. Një kushëriri i tyre, që kishte një detyrë të rëndësishme në kryeqytet, i kishte ndihmuar të vazhdonin universitetin, të cilin e kishin përfunduar me rezultate të shkëlqyera. Ishin beqarë. Ishin djem për së mbari. Punonin me ndërgjegje. Në sajë të kësaj karakteristike formuam një shoqëri të mirë me njëritjetrin. Kudo ishim bashkë. Më tepër na  lidhi  fakti  se Stefani ishte një shahist i mirë. Të dy bënim pjesë në skuadrën përfaqësuese të qytetit.

Pas disa ditësh, ndërsa ecja rrugës në këmbë, ndjeva  zhurmën e një gazi që frenoi pranë meje. Ktheva kokën dhe pashë Petritin, Kryetarin e Degës së Punëve të Brendëshme, që zbriti nga makina dhe duke buzëqeshur më ftoi të pimë një kafe. Hipa në makinë dhe ndaluam në një hotel restorant që quhej “turizmi”. Kamarieri na futi në një dhomë të veçantë. Kryetari më qerasi me uiski. Pastaj hyri në temë.

- Dëgjoni, Agron! – tha – Ju jeni njeriu ynë. Partia te ju ka besim. Por dhe ju duhet t’ia shpërbleni. Ne kemi disa të dhëna se  aty  punojnë edhe disa individë me përbërje jo të mirë. Ata ne duhet t’i survejojmë.

Më përmendi emrat e Stefanit dhe Gjergjit. M’u duk sikur më kishte kafshuar një gjarpër. Sikur uiski që më kishte ofruar ishte farmak, sikur më kishte dhënë qëllimisht një gotë me helm. Asnjëherë deri atëherë nuk kisha provuar një ndjenjë të tillë. Kisha një përceptim tjetër për shoqërinë. Ky përceptim ishte mbështetur në ndershmërinë dhe sinqeritetin. Kurse tani më kërkohej të vija një maskë, në mënyrë që ndryshe të mendoja dhe ndryshe të veproja. Një gjë e tille binte ndesh me karakterin tim.

Shkova në shtëpi dhe fillova të lexoj librin “Idetë filozofike të shekullit të njëzet”  të filozofit Izajah Berlin, që ma kishte sjellë Beni, një shoku im që punonte në ambasadën tonë në Romë:

 

Dëshira ime si njeri është që jeta ime dhe vendimet e mia të varen vetëm nga unë. Dëshëroj të urdhërohem vetëm nga vullneti im dhe askujt tjetër. Dëshëroj të jem subjekt dhe jo objekt., të udhëhiqem nga arsyeja ime, nga synimet e mia të ndërgjegjëshme. Dëshëroj të jem dikushi dhe jo askushi. Të jem veprues, të marr vendime dhe jo të vendosin të tjerët për mua. Të drejtoj vetveten dhe jo të jem nën veprimin e fuqive të jashtme natyrore apo njerëzore, si të isha send apo kafshë, apo në gjendjen e skllavit që nuk është në gjendje të luajë rolin e tij si qenie njerëzore.

 

Më dukej  sikur  këto fjalë autori i kishte shkruar për mua. Më mbërtheu një ankth i fortë që s’e kisha provuar ndonjëherë. Megjithatë, thirra dy shokët e mi dhe iu tregova çfarë kisha biseduar. Ata u tronditën tepër. Stefani foli:

- Jetojmë në kohën e absurdit. Individi kërkon të mendojë dhe veprojë i lirë, pa i rënë askujt në qafë, por nuk mundet. Vijnë të tjerët dhe të kërkojnë të mendosh dhe veprosh ashtu siç duan ata, paçka se mund të jenë njerëz fare të rëndomtë, pa personalitet. Ti duhet t’u nënshtrohesh atyre, t’i himnizosh, t’i ngresh lart në qiell, me pak fjalë të kthehesh në një servil i ndyrë dhe pa moral. Kjo është tabloja e shoqërisë së sotme.

Këto fjalë më bënë të mendoja se në rast se doje të jetoje në botën tonë, duhet të qeshje, kur nuk të qeshej, të pranoje absurdin, kur logjika nuk ta pranonte, të durtrokisje kur fliste eprori yt, pavarësisht nëse fjalët që thoshte ishin qiqra në hell. Të harroje se duhet të kishe dinjitet. Të zhvisheshe nga çdo formë e ndjenjave njerëzore. Ky ishte “Njeriu i ri” që po krijohej në vendin tonë. Ai ishte spiuni i ndyrë që kërkonte t’i bënte varrin shokut më të mirë. Ishte djali që spiunonte babanë dhe vëllai  vëllanë. Spiunllëku,  servilizmi  dhe dyfëtyrysia mbretëronin në zemrat e shqiptarëve. (Muzikë tragjike. Agroni ngrihet dhe shetit)

 

(Pauzë)

 

Pas disa ditësh më thirri operativ Ilia. Më priti me buzë në gaz. Më bënte lajka dhe herë pas here e hidhte fjalën te vigjilenca që duhej të kishin njerëzit kundrejt armiqve të popullit. Kur e pyeta se çfarë donte të thoshte me ato fjalë, më përmendi shokët e mi. U hoqa sikur nuk dija gjë. Atëherë më nxorri një shkresë dhe ma dha. E lexova:

 

DEKLARATË

Unë, i nënëshkruari Agron Canaj, deklaroj se jam i gatshëm të bashkëpunoj me organet e sigurimit të shtetit, për zbulimin e armiqve të partisë dhe pushtetit popullor. Deklaroj se do të denoncoj çdo lloj shprehje të deklaruar nga njerëz që nuk e duan këtë pushtet dhe që bie ndesh me normat e moralit tonë socialist dhe që demton të ardhmen e atdheut tonë, e fituar me gjakun e mijëra dëshmorëve tanë... Një gjë të tillë e konsideroj si një detyrë patriotike për çdo shqiptar të  ndershëm.

 

- Nënshkruaje! – më tha Ilia.

Ajo letër po më digjte dorën. Ndjeva një neveri të madhe për atë që ma serviri. Fillimisht mendova t’ia përplasja në fytyrë dhe të ikja. Por e mbajta veten. Një veprim i tillë do të më kushtonte shtrenjtë. Mendova se duhej përdorur diplomacia.

-  Për të punuar për partinë dhe atdheun, mendoj se nuk duhen deklarata të tilla. Ne për çdo ditë punojmë për to. Atyre ua dedikojmë arritjet tona, - i thashë i vendosur.

Vendosmëria ime e stepi. Nuk ishte mësuar që ta kundërshtonin.

- Po të le dy javë kohë. Mendohu mirë dhe vepro! – më tha.

Dola jashtë. Isha jashtëzakonisht i tronditur. Nuk e dija se ku më shpinin këmbët, kurse mendja më trokiste te biseda me Ilian. Papritur u ndodha pranë Muzeut Historik. U kujtova. Aty ishte edhe im atë. U futa brenda. Vizitova pavionin e dëshmorëve të Luftës Nacionalçlirimtare. Nëpër muret e pavionit ishin fotografitë e të rënëve. Midis tyre edhe babai. Nën të ishte shkruar shënimi:

 

Këto sende i përkasin dëshmorit të Luftës Nacionalçlirimtare, komandantit trim të batalionit partizan,  Bexhet  Canaj,  rënë  më  12 korrik 1943, duke luftuar trimërisht me hordhitë fashiste dhe tradhtarët e vendit.

 

Poshtë shënimit, në një tavolinë, ishin një uniformë ushtarake angleze dhe një revolver tip “Beretta”. Mbi xhaketën, në pjesën e kraharorit, dukeshin tre gjurma plumbash. Një njollë gjaku rrethonte gjurmët e tyre. Ishte uniforma që kishte veshur im atë ditën që ra dëshmor.

Në atë çast, nga sytë, më rrodhën dy pika loti. Sa do të doja ta kisha pranë. Të këshillohesha me të. Ta pyesja.  Në rast se do të kishte qenë ai në konditat e mia, si do të vepronte? Por ai më vështronte dhe heshtte.

Vështrova rretherrotull. Në sallë nuk kishte njeri. Atëhere iu drejtova tim eti:

- Folmë, or babë, folmë! Dua të dëgjoj zërin tënd. Jam në hall, or babë. Është morali im në pikëpyetje, është karakteri im. Rrëmbeve armët dhe dole malit për liri.  Shiko se çfarë kanë shkruar: - Rënë në luftë me tradhtarët e vendit. – Kush ishte tradhtar? Mos vallë Sabriu që  luftonte së bashku me ty dhe ratë së bashku e u varrosët së bashku?

Ti re që ne të gëzojmë lirinë. Por, a jemi me të vërtetë të lirë? Dikur mendoja se isha i tillë. Tani kam filluar të dyshoj. Jam njohur me dy djem të rinj, që fati i ka hedhur në kampin e të mundurve. Më kërkojnë të spiunoj për ta.

Sa do të doja të të kisha pranë, or babë. Të më flisje sa herë të gaboja. Si atëherë kur isha fëmijë. E mban mend si ma tërhiqje veshin? Kurse tani ndiej se duan të më poshtërojnë. Unë, intelektuali, të bie në nivelin e një njeriu amorf, pa karakter.

Sot më thirri operativi i sigurimit. Më kërkoi të denoncoja shokët e mi. Po si mund t’i denoncoj unë, kur ata nuk kanë bërë asgjë? Të kthehem në një spiun ordiner? Por a mund ta bëj unë një gjë të tillë? Jam në udhëkryq, mor babë. Dua mendimin tënd. Folmë babë, folmë!

Kështu i fola tim eti. Për një çast m’u duk sikur ai m’u përgjigj:

-          Ndiq rrugën time, mor bir!

 

(Pauzë)

 

Pas dy javësh Ilia më thirri përsëri. Tani toni i tij ishte bërë kërcënues. Por edhe unë e kisha vendosur. Le të dilte ku të dilte. E kundështova për gjithçka më tha.

Dola përjashta. E ndjeva përsëri veten keq. Vetmia më torturonte. Doja të takoja dikë, t’i shprehja shqetësimin tim, por nuk dija se kujt. Të gjithë njerëzit që më kalonin pranë, më dukeshin si armiq, që mezi prisnin të më hidhnin në humnerë. Për të humbur mendjen, u futa në një bar. Piva një dopio konjak. Pastaj dola. Nuk shkoja dot në shtëpi. Çfarë t’u thosha? Që isha në rrezik të arrestohesha? U ngjita në një kodër, aty mbi qytet dhe u ula nën një ulli të madh. Kishte filluar të errej. Vështroja qytetin dhe habitesha se si ka mundësi që ky qytet kaq i bukur tani më dukej si një shkretëtirë? Qëndrova gjatë atje. Pastaj u kujtova se në shtëpi duhej të ishin bërë merak. U nisa. Kur mbërrita, nëna me tha:

- Ç’u bëre, more bir? Ora po shkon njëmbëdhjetë.

Iu përgjigja me çfarë më erdhi ndër mend. Ime shoqe nuk foli. Kur u shtrimë për të fjetur, i tregova gjithçka.

- A e di Goni? – më tha -  Mos e humb toruan. Duhet të gjejmë një farë mënyre për t’i bërë ballë. Le të presim dhe të shohim.

U përqafuam fort me njëritjetrin. Në ato çaste ndjeva një dashuri të jashtëzakonshme për të. Kishim shtatëmbëdhjetë vjet që ishim martuar. Asnjëherë nuk kishim pasur krisje në marëdhëniet tona. Lindja e Ridës na kishte lumturuar më tepër  Mbyllëm sytë dhe qepallat na i rëndoi gjumi. (Përsëri muzikë. Agroni vazhdon të qëndrojë ulur).

 

(Pauzë)

 

Muaji tetor i atij viti ishte i veçantë. Rida mbushte pesëmbëdhjetë vjeç. Në ditëlindjen e saj u mblodhën plot njerëz. Mungonin vetëm disa që ishin në krye të elitës. Siç duket kishin marrë urdhër nga partia. Megjithatë, ata që ishin të pranishëm u argëtuan më së miri. Më e gëzuara ishte Rida. Ajo shkëlqente midis shoqeve të saj.

Por mesnata kishte përgatitur një të papritur. Një trokitje e fortë na zgjoi nga gjumi që porsa na kishte zënë. Dëgjuam një zë të akullt:

- Kërkojmë Agron Canajn.

Kur dola para tyre, zëri vazhdoi me të njëjtin ton:

- Në emër të popullit jeni i arrestuar!

Në emër të kujt populli fliste? Unë nuk kisha dëgjuar të pyetej ndonjëherë populli. Diktatura tallej me të e qeshte me sarkazëm dhe populli e duartrokiste. Më prangosën dhe më përplasën në një qeli të errët. Në murin përballë saj ishin katër kanxha, ja, ato që shihni aty (tregon kanxhat në mur). E pra, në këto kanxha më lidhën duar dhe këmbë. Hodha vështrimin në muret. Dallova disa shënime të ndryshme. Ishin psherëtima të dhimbshme të shkruara prej atyre që ishin ndodhur në atë qeli. Në atë çast m’u kujtuan vargjet e “Komedisë Hyjnore”:

 

Këndej kalohet në qytet të mjerimit,

Këndej kalohet në dhimbjen pa kufi,

Këndej kalohet në shpirtrat humbun shqimit.

 

Para meje gja tjetër s’u krijue,

Veçse e përjetshme – e unë qëndroj për jetë,

O ju që hyni brend, keni mbarue!

 

Fillova të mendoj. Në ato kushte mendimet janë e vetmja pasuri që ka

njeriu. Trurit, i burgosur edhe ai si unë, nuk i mbetej tjetër veçse të mendonte. E pra, mendimet vinin rrotull. Shkonin nga shkonin dhe takoheshin në një pikë, atje ku rrihte çekani: Cili do të jetë fundi? A do të triumfonte drejtësia? Cila drejtësi? Arsyeja ime rrekej të më mbushte mendjen se kishte ende shpresë, por ashtu i kryqëzuar siç isha zhgënjimi më bluante përbrenda.

Ndjeva një erë të rëndë të  më shponte hundët. Ishte erë myshku përzier  me atë të amoniakut. Mirë era e myshkut që vinte nga lagështia, po era e amoniakut ç’kërkonte aty? Mos ndoshta kishte urinuar dikush para meje?

Dikur ndjeva se duhej të urinoja. Ajo po më shtrëngonte së tepërmi. Si t’ia bëja? Thirra me të madhe. Porta u hap dhe u duk rreshter Myfiti, polici i shërbimit.

- Fillove të bilbilosësh? – më tha duke qeshur në mënyrë cinike

- Dua të urinoj.

Vazhdoi të qeshë me të madhe. Duke mbyllur portën më tha:

- Bëje në pantallona.

Kuptova shkakun pse vinte era amoniak Nuk durova më. U detyrova të urinoja në pantallona. Errësira e qelisë më përpinte të gjithin. Nuk e dija nëse ishte ditë apo natë. Një errësirë e përjetshme. Në këto kushte njeriu humbet nocionin e kohës. Nuk përcakton dot sa kohë ka kaluar. Mua më dukej sa një shekull.

Nga kanxhat më zgjidhnin vetëm kur sillnin ushqimin. Një supë ku zotëronte era e qepës së zier. Ditën e parë, kur e shijova, më erdhi për të vjellë. Por më vonë u mësova. Papritmas, fillova të qajë pa zë. Ngashërimi më mposhti. Si u katandisa të haja atë ushqim që edhe qentë s’do ta pranonin. Tortura më e tmerrshme ishte prozhektori i vendosur në tavan. Kur ndizej ai, një dritë e fuqishme, që të verbonte sytë, mbushte qelinë. Një si saç i skuqur të binte mbi kokë. Unë mbyllja fort sytë. Duart nuk mund t’i vija para tyre. Isha i lidhur në kanxhat. Një gjë e tillë përsëritej herëpashere. (Muzikë e dhimbshme)

 

(Pauzë pak a shumë e gjatë)

 

Më falni, të nderuara zonja e zotërinj! Më falni për këtë pauzë të gjatë! Jam i lodhur. Rëfimi më shkakton dhimbje. Mos u mërzitni! Megjithse po më afrohet koha për t’u kthyer në botën time, nuk largohem pa përfunduar. Ku e lashë? Ah, po, kur isha i mbyllur në qelinë e errët.

Një ditë u hap porta e qelisë dhe pashë rreshter Myfitin. Më shpuri në dhomën e hetues Demirit. Ai ishte ulur paranë tryezës dhe shfletonte disa shkresa. Mbi tryezë ishte një kalendar. Ai shënonte 10 nëntor. Bëra llogarinë. Isha arrestuar më 26 tetor, ditlindjen e Ridës. Kisha  pesëmbëdhjetë ditë i mbyllur në atë qeli të errët si ferri.

Hetues Demiri më vështroi për një kohë të gjatë, sikur do të  më hante të gjallë. Pastaj më komunikoi shkakun e arrestimit, organizimin e një grupi antipushtet, për sabotim ekonomik, terrorizëm dhe agjitacion dhe propagandë.

Dëgjoja akuzat e tij dhe më dukej si çudi se si njeriu mund të arrijë deri aty sa të besojë të tilla shpifje. Iu përgjigja i vendosur:

- Të gjitha ato që thatë nuk janë veçse dokra.

Nuk e zgjati më tej. Lëshoi ultimatumin:

- Po të le tri ditë kohë. Mendohu dhe kur të vish përsëri të dish si të flasësh.

Ato tri ditë ishin ditë ankthi për mua. Shpirti më ziente si vullkani pas shpërthimit. Mali i akuzave që më kishte hedhur Demiri, më shtypnin si guri i Sizifit. Ndieja se isha para një kërcënimi të madh, pasojat e të cilit mund të ishin të tmerrshme. Dobësia që më kishte pushtuar, pas pesëmbëdhjetë ditësh i lidhur këmbë e duar, bënë që të më mbylleshin sytë.

Në qeli më futën edhe miun e birucave, që u mundua të nxirrte diçka prej meje. Por mundimi i shkoj kot. Unë nuk kisha çfarë t’i thoshja. Atëherë u detyruan ta hiqnin përsëri. Kushedi në cilën qeli do e vazhdonte detyrën e tij? Pas  tri ditësh Demiri më thirri përsëri. Më pyeti nëse kisha ndërruar mendje. Iu përgjigja vetëm duke tundur kokën  majtas djathtas,  Atëherë filloi të më fliste për Stefanin dhe Gjergjin, se si gjoja ne kishim planifikuar të hidhnim në erë turbinën e hidroçentralit, që do të vendosej së shpejti dhe një lumë me akuza të tjera. Unë buzëqesha si  me ironi dhe e kundërshtova. Atëherë më lexoi dy deklarata të marra nga dy punonjës të ndërmarrjes, dy figura dyfëtyrësh që nuk gëzonin asnjë respekt në gjirin e kolektivit. Përsëri kundërshtova. Atëherë filluan seancat e torturave të vërteta. Më lidhën përsëri në kanxhat e qelisë.

Por unë nuk dua të flas më për to. Ju thashë, jam i lodhur dhe kujtimi i tyre më ngjall dhimbje. Megjithse nuk jetoj në këtë botë, përsëri ndiej dhimbje. Jam i dënuar të vuaj përgjithmonë nën shtypjen e kësaj torture. (Lëviz në skenë dhe ulet në stol).

Karakteret  e njerëzve janë të ndryshëm. Ata më stoikët e ruajnë karakterin e tyre gjatë gjithë rrjedhës së jetës. Stoicizmi i tyre i bënë që të durojnë çdo lloj torture fizike ose psikologjike. Mendoja se një nga këta isha dhe unë.

Të tjerë janë më elastikë. Ata përshtaten në çfardo lloj mjedisi. Nuk e kanë për turp që atë që pështyjnë sot, ta lëpijnë nesër. Janë ata tipa që eprorit nuk pushojnë së ngrituri lavde dhe, në çastin që ai bie, i hidhen sipër me njëmijë epitete nga më të ndryshmet. Me pak fjalë janë një lloj kameleoni që ndërron ngjyrën sipas mjedisit që e rrethon. Të tillë ishin dy akuzuesit e mi.

Por ka edhe një tip tjetër. Një tip i veçantë nga dy të parët. Ata nuk janë as stoikë dhe as elastikë. Tek ata mbizotëron ndjenja e urrejtjes për viktimat që ua ka verbuar sytë dhe shkatërruar ndërgjegjen. Urrejtja është e vetmja ndienjë që ka pushtuar zemrat e tyre. Kjo ndjenjë i ka bërë egoistë, sadistë, barbarë, të gatshëm të përdorin çdo lloj mjeti për të realizuar qëllimet e tyre. Janë tipa të etur për gjak bashkëqytetarësh. Gjaku është ushqimi i shpirtrave të tyre. Fatkeqësisht në këtë kategori bënte pjesë edhe hetuesi im, Demiri.

Më kërkonin të pranoja një krim që nuk e kisha kryer. Përse? Për të goditur dy shokët e mi. Ata i kishte hedhur historia në kampin e të mundurve. Si të tillë ndëshkimi duhej të shkonte deri në fund. Fundi ishte zhdukja e tyre. Për këtë duhej të përdoresha unë, biri i një dëshmori të luftës, i një familje që kishte qënë në krahun e lëvizjes nacionalçlirimtare.

A mund ta bëja unë një gjë të tillë? Karakteri im nuk e pranonte. I kisha ngjarë tim eti. Ai nuk doli malit për të luftuar bashkëqytetarët e tij. Doli për të luftuar armikun dhe ra së bashku me një nacionalist. Tani më kërkonin të shndërrohesha në një spiun ordiner. Të bëhesha krimb, kur kisha ëndërruar të isha vetëm  zgalem.

Ndodhesha para një prove kaq të rëndë sa s’e kisha menduar ndonjëherë. Ai vend kishte thyer shumë burra, shumë herë më të fortë se unë. Megjithatë, vendosa. Do të rezistoja me të gjitha fuqitë e mia. Le të dilte ku të dilte. Por, a do të mundja, vallë? (Përsëri muzikë dramatike)

 

(Pauzë)

 

29 nëntor 1974, tridhjetëvjetori i ditës së çlirimit. Në qelitë e degës mbretëronte heshtja. Shumica e punonjësve të saj kishin shkuar për festë. Nga oficerët ndodheshin  vetëm  hetues Demiri si oficer roje dhe operativ Ilia. Si zakonisht, unë ndodhesha i kryqëzuar në kanxhat e torturës. Edhe për ditën e çlirimit nuk më kishin zgjidhur. Demiri vazhdonte pyetjet e tij të zakonshme:

- Hë more, ende do të vazhdosh të heshtësh?

E vështrova një periudhë pa folur, pastaj i thashë me një zë që mezi më dilte nga shpirti:

- Kot e keni. Nuk kam bërë asgjë. Nuk di asgjë.

- Nuk dini? Do jeni në gjendje ta mbani fjalën deri në fund? – më tha me një zë të akullt.

- Cili është fundi, vdekja ime?

- Hë, hë – ma ktheu – Ndoshta më keq se aq...

Jashtë, në  korridor u dëgjuan disa hapa që afroheshin. Porta u hap. Në qeli hyri operativ Ilia. Pas tij qëndronin Lumtua dhe Rida. U tmerrova. Përse i kishin prurë në atë ferr? Rida, sa më pa në atë gjendje, lëshoi një klithmë të tmerrshme dhe u lëshua drejt meje dhe, në mes të lotëve, më përqafoi këmbët.

- Babi, babi, ç’të kanë bërë kështu? – klithi me të madhe, pastaj duke u drejtuar nga përbindëshat u bërtiti – Përse? Përse?

Lumtua qëndronte si e mpirë. Demiri rrëmbeu me forcë Ridën.

- Hë, do të flasësh? – qeshi ai.

- Ju jeni kriminelë! – thërrita - Nuk kam bërë asgjë. Nga unë nuk do të nxirrni gjë.

Duke iu drejtuar Lumtos, Demiri vazhdoi:

- E dëgjon? Ende nuk do të flasë. Foli ti se ndoshta bindet.

Por Lumtua nuk kishte si të më lutej për të pranuar çka nuk e kisha kryer. Ajo e njihte karakterin tim dhe e dinte se nuk do t’ia falja. Atëhere dëgjova Demirin që tha me një keqardhje të shtirur:

- Më qafë paçi veten!

Pashë dorën e tij të futej në kofshët e Ridës time, fëmijës tim

pesëmbëdhjetëvjeçare, ndërsa Ilia filloi t’i zbërthejë gjoksin Lumtos. (Nga sytë fillojnë t’i rrjedhin lotë)

 

(Pauzë)

 

Po qaj? Si është e mundur? Kam pesë vjet, që kur ika nga kjo botë, që lotët janë tharë. Unë vij nga bota tjetër dhe atje nuk ka lotë. Por ajo ishte një natë makabre. Nuk ka se si të mos krijojë dhimbje edhe lot, qoftë edhe sikur të jesh banor i një bote ku ato nuk ekzistojnë.

- Lëshojini, të poshtër! – thirra që nga kanxhat ku isha lidhur.

Ata vazhdonin. Sa do të doja në ato momente të kisha fuqinë e Herkulit, t’i këpusja ato pranga që më mbanin lidhur dhe t’i copëtoja ato dy hienat. Por ata përsëri vazhdonin. Dëgjoja zërin e tmerruar të Ridës:

- Lëshomëni! Lëshomëni!

Ndërsa Lumtua, në mes të të qarave,  thërriste:

- Lereni vajzën! Është vetëm pesëmbëdhjetë vjeç.

Por ata nuk kishin veshë. Ujqërit e kishin kapur gjahun dhe po e shqyenin. Dëgjova përsëri klithmën e Ridës:

- Babi, babi. Ndihmomë!

Ndërsa Lumton:

- Agron!

Nuk  munda, nuk  munda  më... Nuk munda!  (Këlthet  Muzikë  e

dhimbshme).

Papritmas, nga dikush që isha deri atëhere, u shndërrova në askush. Mendoja se kisha personalitet, por edhe ai ishte bërë hi. Ishte shkërmoqur. Ëndërronim. Na dukej sikur fluturonim në qiell, por në tokë gjërat ishin ndryshe. Në tokë ishte e ndaluar edhe të ëndërroje.

- Ndaloni! – thirra me një zë që më shpërtheu nga brenda. – Jam gati të nënshkruaj.

Hienat i lëshuan viktimat e tyre. Me një shenjë të Demirit, Ilia mori Lumton e Ridën dhe doli. Demiri nxorri nga çanta një shkresë me shumë faqe dhe duke m’u drejtuar më tha:

- Ta lexoj?

Nuk fola. Tani për mua nuk kishte rëndësi se çfarë ishte shkruar aty. Një ngashërim i thellë më mbuloi. Lotët filluan të më rrjedhin. Nuk doja të qaja në sy të tij, por nuk e mbajta dot veten.

- Nënshkruaje! – vazhdoi ai.

Mora penën me dorën që më dridhej dhe nënshkrova.

- Agron  Canaj  vdiq. –  munda   të  pëshpëris me një zë të mekur.

(Muzikë)

 

(Pauzë)

 

Pas tre ditësh u arrestuan Stefani me Gjergjin. Ndërsa pas pesë muajsh u zhvillua gjyqi. U ndodha ballë për ballë me shokët e mi, por ata më kthyen krahët. Procesverbali im ishte një aktakuzë shumë e rëndë për ta. Ndjeva ndërgjegjen time të thyer të më thërrasë:

- Si munde të biesh kaq poshtë? Ku është personaliteti yt?

- Personalitetin tim e vranë! – u përgjigja me një gjysmë zëri.

- Përse jetoni atëhere? – më nguli thonjtë në zemër ndërgjegja.

- Jetoj? Unë nuk e di nëse jetoj, - ia ktheva, se vërtet që nga ai çast kisha vdekur.

Në makinën burg që na shpinte në qelitë, iu kërkova falje miqve të mi. Ata nuk pranuan të bisedonin me mua. Kjo ma ndrydhi edhe më zemrën e plagosur. Mendoja se do të më dëgjonin dhe do të më kuptonin. Por çdo gjë fluturoi. Ata nuk denjuan, dhe kanë të drejtë, mendova.

Të nesërmen u dha vendimi i gjykatës. Stefani me vdekje me pushkatim, Gjergji pesëmbëdhjetë vjet burg, ndërsa unë dymbëdhjetë. U drodha. Kurrë nuk mund ta kisha parashikuar një dënim kaq të rëndë.

Prisja përgjigjen e Gjykatës së Lartë dhe  të Presidiumit  të  Kuvendit

Popullor. Ato ishin instancat më të larta. Kisha shumë shpresë se diçka do të ndryshonte, sidomos për Stefanin.

Kishte kaluar mesnata. Për çudi, atë natë nuk më zinte gjumi. Ai kishte fluturuar. Dëgjova një zhurmë të rëndë hapash të gërshetuar me atë të prangave të rënda. Ndjeva një portë që u hap dhe zërin e dikujt që foli:

- A je bërë gati?

- Gati jam,. – ishte përgjigjja.

U drodha. Njoha zërin e Stefanit. Kur hapat kalonin pranë qelisë time, nuk e di pse thirra me të madhe:

- Stefan, më fal! (Jehona e zërit përhapet bashkë me zhurmën e prangave).

Nuk mora përgjigje. Ai iku pa më falur. Nuk doja të jetoja më. Por nuk kisha fuqi. Zemra ishte dobësuar aq tepër, sa nuk mundesha as të vrisja veten. Isha i pavullnetshëm. Isha një njeri amorf.

Të nesërmen na komunikuan vendimin përfundimtar. Asnjë ndryshim. Kishin lënë në fuqi vendimin e gjykatës së  faktit. Na shpunë në burgun e qytetit.

Kaluan gjashtë muaj. Çdo dy javë prisja të më vinin të afërmit e mi. Por askush nuk dukej.  Një ditë më njoftuan për takim. Qëndroja para kafazit të hekurave. Nga ana tjetër e tyre u shfaq figura e nënës. M’u duk jashtëzakonisht e plakur.

- Nënë! – munda të them dhe nga sytë filluan të më rrjedhin lot.

- Fshiji lotët, biri i nënës! – tha ajo. -  Burrat nuk qajnë.

- Unë nuk jam më burrë, nënë. -  pëshpërita.

- Kaq shpejt u dorëzove? Bëhu i fortë. Burgu për burrat është. – ndjeva zërin e vendosur të nënës.

E mblodha veten. Fillova ta pyes për veten e saj dhe natyrisht edhe për gruan dhe vajzën. ( Pauzë. Agroni ulet në stol dhe vendos kokën midis duarve. Dëgjohet dialogu i mëposhtëm ndërmjet nënës dhe djalit)

- A je i fortë, bir?

- Përse nënë?

- Për ato që do të dëgjosh.

- Çfarë do të dëgjoj?

- Ato që mendja nuk mund t’i përfytyroj.

- Fol, nënë, çfarë është ajo?

- Premtomë se do të qëndrosh si burrë.

- Nënë, tregomë! Çfarë ka ndodhur?

- Toka nuk i deshi Lumton dhe Ridën. Ato ishin prerë për më lart. Fluturuan në qiell. Zoti i mori në gjirin e tij.

- Më thuaj që nuk është e vërtetë, nënë!

- Ngrije kokën, bir! Mblidhe veten! Ke nënën tënde.  Unë do të  pres

deri sa të kthehesh. Të premtoj!

- Si ndodhi, nënë?

- Mos më pyet më. Hidhe në detin e harresës.

- Por, a mundem?

- Mundesh, bir, mundesh!

- Nuk e di, nuk e di!

- Do t’ia dalësh bir, do t’ia dalësh! Unë të njoh. Tani do të iki. Nuk mund të qëndroj më gjatë. Një ditë do t’i tregoj të gjitha. Mirupafshim bir!

- Mirupafshim, nënë! ( Agroni ngre kokën. Sytë i ka të mbushur me lotë. Ngrihet dhe drejtohet te kreu i skenës)

Ajo u largua dhe unë u ktheva në qelinë time. U ula në dyshekun tim dhe fillova të mendoja:

- Si ka mundësi që u fikën të dyja? Nëna më tha ta hidhja në detin e harresës. Përse? Ndoshta nuk guxonte në sy të rojeve. Çfarë kishte ndodhur? Apokalipsi? A mund të ketë apokalips në shekullin e njëzet! A do ta mësoj ndonjëherë të vërtetën?

Po Gjergji? Si të veproj? T’i tregoj të vërtetën, se si u munduan të më përdhunonin gruan dhe vajzën. Ky ishte shkaku që i tradhtova. Kjo është tragjedia e ime.

Nëna më premtoi se do të më priste.  Lumto, Rida, më falni! Do të jetoj deri sa të dal nga kjo skëterrë. Dua të mësoj të vërtetën. Do të përcjell edhe nënën time dhe do të bashkohem me ju. Atëherë do të jetojmë bashkë. Ky është premtimi im.

 

(Pauzë e gjatë)

 

Pas dhjetë vjetësh tre muajsh dhe dymbëdhjetë ditësh, erdhi dita e lirimit. Mbi dhjetë vjet të kaluara pothuajse në vetmi, i braktisur nga shokët, i heshtur, i vetmuar. I vetmuar, edhe mes të burgosurve të tjerë. Për shokët unë isha një vullnetsëmurë që isha thyer gjatë  procesit  të hetuesisë.

Isha dënuar dymbëdhjetë vjet. Puna e kryer nëpër kampe kish bërë të lirohesha gati dy vjet para kohe. Atë ditë kujtoja vitet e kaluara në burg.

Kampi i parë Spaçi. Një ferr i vërtetë. Në atë kamp qëndrova  katër vjet. Pastaj më çuan në burgun e Burrelit.

Atje gjeta Gjergjin. U mundova të afrohem me të, por më priti shumë ftohtë, gati me përbuzje.

Vetmisë së burgut i shtohej edhe ndarja me shokun tim më të mirë.

- Gjergji, dua të bisedoj me ty, - i thashë një ditë.

- Do të bisedosh? E çfarë paske më për të biseduar? – më tha me një

zë ironik.

- Dua të të shpjegoj arsyet. Dua të të kërkoj të falur.

- Të më kërkosh të falur? Po Stefani a mundet të të falë, vallë?

Më ktheu shpinën dhe u largua. Mbeta përsëri në vetminë time, duke luftuar me ndërgjegjen e copëtuar. Kisha mbi shpatullat peshën e tradhtisë dhe të pabesisë, dhe këtë peshë duhej ta mbaja për vite të tëra.

 

(Pauzë)

 

Më së fundi u lirova. Në qytetin tim mbërrita shumë vonë, pas mesnate. Nënën e kishin nxjerrë nga apartamenti ku banonim dhe e kishin përplasur në një të ashtuquajtur dhomë, në një rrugicë në dalje të qytetit. Adresën e kisha, por nuk përcaktoja dot godinën. Ndërkohë aty po kalonte një burrë i moshuar. I fola:

- Më falni! A e dini ku banon Gjylo Canaj?

Më vështroi me vëmendje.

- E ç’ju duhet e ngrata plakë? – më tha – Lereni në hallin e saj. Kush jeni ju që e kërkoni në këtë orë të vonë të natës?

- Jam i biri, - iu përgjigja, - vij nga një botë tjetër.

- Agroni? Po ti, mirserdhe, more bir! – tha duke më përqafuar me një gëzim të madh.

Unë qëndroja i habitur. Kush ishte ky person kaq i afërt që nuk e njihja?

- Më falni, po kush jeni juve?

- Jam Syrjau, miku i babait tuaj.

Ishte pikërisht ai, Syrjau, që kishte sjellë trupat e pajetë të babait dhe Sabriut në familje.

U nisëm. Kur mbërritëm para portës, Syrjau trokiti lehtë. U dëgjua një zhurmë e lehtë hapash dhe një zë që foli me ngadalë:

- Kush është?

Njoha zërin e nënës time të përvuajtur.

- Jam unë, Syrjau!

Por nëna e ndjeu. Ia ndieu zemra.

- Bir, ti je?

Me një zë që mezi më dilte iu përgjigja:

- Po nënë, unë.

Porta u hap dhe ne ramë  në  krahët  e  njëritjetrit. Vetëm  lotët  ishin

preludi i këtij takimi. Kishim dhjetë vite të ndarë. Ishte si dikur, kur shqiptarët shkonin ushtar në Jemen dhe shumica nuk  ktheheshin. Kurse unë pata fatin të kthehem përsëri.

Syrjau nuk ndenji gjatë. Na përshëndoshi  dhe u largua. Donte të na linte vetëm. U futëm në dhomë. Mbi mur ishte fotografia e familjes, unë, Lumtua dhe në mes Rida. Kishim dalë një muaj para arrestimit. E mora dhe në mes të lotve, fillova t’i puth.

- Qaj bir, qaj – më tha nëna. – Lotët të lehtësojnë. Ndoshta nuk i prekim. Ndoshta nuk i shohim, por ato janë pranë nesh. Kanë fluturuar në qiell për të na mbrojtur. Unë e mbajta premtimin. Të prita. Tani nuk më vjen keq nëse mbyll sytë dhe iki nga kjo botë.

Ngrita kokën dhe po vështroja fytyrën e saj. Ajo, mësuesja e nderuar, gruaja e një ushtaraku të njohur, ishte shndërruar në një plakë kërcure. Ku kishte shkuar bukuria e asaj fytyre?

- Po ajo si ndodhi? – e pyeta.

- Cila bir?

- Ajo, tragjedia. Si u shuan të dyja përnjëherësh?

Më vështroi në një mënyrë të tillë, sikur kërkonte të gjente një rrugëzgjidhje. Së fundi foli:

- Jo sonte bir, jo sonte! Kur të vijë dita do t’i tregoj. Të premtoj dhe ti e di që unë i mbaj premtimet.

Heshti dhe unë nuk e ngacmova më tej. (Muzikë)

 

(Pauzë)

 

Pas një muaji vendosa të kërkoj punë. Në zyrën përkatëse më thanë se nuk kishin në profesionin tim. U detyrova të shkoj në ndërmarrjen bujqësore të qytetit Unë, inxhinieri elektrik, mbaruar në Pragë, ish kryeinxhinier ndërmarrje, tani nuk isha veçse një punëtor bujqësie. Në brigadë kisha Robertin, një shok burgu.  Fati na bashkoi përsëri.

Roberti ishte i martuar. Kishte dy fëmijë, djalë dhe vajzë. Sa herë shkoja në shtëpinë e tij, ata më hidheshin në qafë, duke thërritur:

- Xhaxhi Goni! Xhaxhi Goni!

Unë i ngrija lart, duke thënë:

- Kapeni qiellin. Ai është i juaji.

Në ato çaste më kujtohej Rida. Edhe me atë kështu veproja kur ishte e vogël.

Ndërkohë Gjergji ishte liruar. Punonte në ndërmarrjen e ndërtimit. Bashkë nuk takoheshim. Mendoja që çdo gjë kishte marrë fund. Por ndodhi mrekullia. Një ditë, ndërsa bisedoja me Syrjaun në banesën e tij, hapet porta dhe hyjnë Roberti me Gjergjin.

- Agron, - foli Gjergji – më fal! Nuk mendoja se puna kishte shkuar deri aty. Roberti ma tregoi. Ne do të jemi përsëri miqtë e tu.

U përqafuam si dy miq të vjetër. Atë çast ndjeva një lehtësi në zemër.

 

(Pauzë)

 

Një pasdite, kur u ktheva në shtëpi, e gjeta nënën në shtrat.

- Nënë, pse je shtrirë? – e pyeta se kuptova menjëherë se diçka nuk shkonte.

- Erdhi fundi, more bir. – më tha me zë të shuar, por ishte e qetë.

- Mos fol ashtu nënë!  Mos e lësho veten. – dhe e mora në gjoks.

- Ti më njeh, mor bir. – psherëtiu ajo -  Por tashti jam tetëdhjetë vjeçe dhe në këtë moshë njeriu duhet të jetë i gatshëm për gjithçka. Kam kaluar një jetë të vështirë, por kam ditur t’i bëj ballë. Këtë këshillë po të le edhe ty. Mos mendo për vdekjen. Sido që të jetë, jeta është gjithmonë e bukur dhe ia vlen ta jetosh. Ky është amaneti im.

Desha të shkoja të merrja një mjek, por nuk më la.

- Nuk është nevoja, – më tha – Të premtova se do të tregoj gjithçka. Tani erdhi koha. Hap dollapin e rrobave! Në xhepin e xhaketës së Lumtos ke një letër. Merre dhe lexoje! Aty besoj se janë të gjitha.

Hapa dollapin dhe me duart që më dridheshin gjeta letrën. Ishte e mbyllur në zarf. Mbi të ishte shkruar

 

Gonit tim të shtrenjtë

 

Grisa zarfin, nxora letrën dhe fillova ta lexoj:

 

(Ndërsa lexon,  nga sytë i rrjedhin lotë. Dëgjohet zëri i Lumtos)

 

I dashur Goni!

 

Tani që po të shkruaj këto radhë, jam bërë gati të pi lëngun vdekjeprurës. Në fundin e jetës time, dua  të të tregoj shkakun që më shtyri drejt një veprimi të tillë. Çdo gjë filloi natën që na ballafaquan bashkë. Por ngjarja nuk përfundoi pas ndarjes me ty. Akti tjetër u luajt pasi na hoqën nga ajo birucë. Ne u bëmë pre e akteve epshore të atyre dy përbindshave. Kur u larguam nga ajo skëterrë, Rida ishte e çakërdisur, ndërsa unë si një grua mëkatare.

Vajzën e shtruam në spitalin psikiatrik. I vetmi njeri që përmendte ishe ti. Për asnjë çast nuk të hiqte nga goja. “E  kanë rrëmbyer djajtë! – thoshte – Unë do të fluturoj te babi! “

Mjeku na këshilloi ta merrnim në shtëpi. Mjedisi i spitalit  e rëndonte më shumë. Nëna i rrinte gjithë kohën mbi kokë. Por një ditë, ndërsa ajo kishte dalë për pak minuta,, sa për të marrë ushqimin e  saj,  doli  në  ballkon dhe fluturoi prej andej.

Pas disa javësh kuptova një gjëmë tjetër më të madhe. Kisha mbetur shtatzanë. Në barkun tim kisha fëmijën e një krimineli. Por ai nuk mund të ishte as motra dhe as vëllai i Ridës. Ai ishte fëmija e një përbindëshi. Me siguri do të ishte ndonjë djall si i ati, ndërsa Rida ishte një engjëll. A mund të ruaja unë kujtimin e një engjëlli bashkë me atë të një djalli?

Vendosa t’i  jap fund jetës. Më vjen turp të dal para teje, pas asaj që ka ndodhur. Ndoshta këto që po të shkruaj do të lëndojnë. Më fal Agron!  Të përqafoj përjetësisht për vete dhe Ridën!

Mos na harro! Kujtona!

Besnikja jote

Lumtua

 

(Pauzë. Agroni fut kokën midis duarve dhe vajton)

 

Kur hapa sytë, nëna kishte mbaruar. Kishte ikur në botën tjetër. Ishte goditja ime e fundit. Pas dy vjetësh i mbylla sytë edhe unë.

 

(Përsëri pauzë)

 

Kjo ishte historia e ime. Më dëgjuat? Ju më thirrët dhe unë ju përgjigja kërkeses tuaj. Tani më duhet të iki. Ne ikëm nga kjo botë se nuk mund të jetonim bashkë me hijet. Por une po shoh se iliat dhe demirët janë ende ne krye te pushtetit, se minjtë e birucave drejtokan shoqatat e të përndjekurve. Ndaj duhet të iki sepse hijet vazhdokan të sundojnë përsëri. Kam apo jo të drejte po e lë në dorën tuaj.

(Muzikë. Largohet ngadalë mbrapsht  duke pëshpëritur)

 

Gjykoni! Gjykoni! Gjykoni!

 

(Muzikë. Agroni  zhduket. Skena errësohet. Në ekran shfaqet varroshi madhështor i mbuluar me tym. Pakngapak tymi mblidhet dhe futet në varr. Në ekran shfaqet citati i mëposhtëm):

 

“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë, e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realitetin e thjeshtë dhe të tmerrshëm, të shtypjes së vërtetë, atje ku ekziston me të vërtetë!”

Giovani Sartori

 

 

E-mail   kripareshat@yahoo.com

Tel.          ++355-4-2269512

Cel.       ++355-69-2687582