Nuhi Veselaj: Drejt standardizimit të gjuhës shqipe (II)

DREJT STANDARDIZMIT TË GJUHËS SHQIPE

Nga Dr. Nuhi Veselaj

II.  PËRPJEKJE  INDIVIDUALE DHE INSTITUCIONALE TË RILINDËSVE RRETH ALFABETIMIT DHE  SHQIPES SË PËRBASHKËT      

             Këtu, së pari, do të bëjmë fjalë për përpjekjet individuale të rilindësve tanë rreth alfabetimit të gjuhës shqipe, së dyti,  për abe-në e Stambollit  si alfabeti i parë institucional kombëtar, së treti, rreth Kononizmës dhe gjuhës së përzier (të përbashkët) ndërdialektore shqipe dhe së katërti, rreth shkaqeve për mospërhapjen masive të Alfabetit të Stambollit në të gjitha trevat vendore, në mërgata e më diasporat shqipfolëse.

1) Përpjekje individuale rreth   alfabetimit të shqipes 

Siç na është e ditur vetëm rilindësit e të dy konfesioneve,  përkatësisht të katër a pesë riteve fetare, pa e përçmuar besimin fetar të asnjërit konfesion, filluan të punonin për zgjimin kombëtar me program të ri iluminist, duke i dhënë rëndësi në radhë të parë gjuhës së shkruar amtare. Në këtë kontekst prinin rilindësit e parë si Naum Veçilharxhi, (Rumani), J. De Rada (Itali), Kullorioti (Greqi), por më aktivë si grup dolën disa veprimtarë të rryer e të vyer, të cilët bashkëvepronin në kryeqytetin Perandorisë Osmane, ku si të themi ajo bashkëveprimtari u identifikua me emërtimin: Komiteti Shqiptar i Stambollit. Aty u bashkuan pa dallim feje fillimisht njerëz me përvojë e njohuri akademike, siç ishin veprimtarët e dalluar edhe në fushën e shkrimit shqip,  si: Konstantin Kristoforidhi, Hasan Tahsini, Pashko Vasa, Jani Vreto, Vëllezërit Frashëri (Abdyli, Naimi e Samiu), Ismail Qemali e të tjerë.

Dihet se edhe shkrimtarët tanë të vjetër ballafaqoheshin me alfabetin, ngase gjuha e shkruar shqipe me specifikën e vet tingullore, kushtëzonte patjetër alfabetin e saj të veçantë, andaj lypsej adaptuar shkronja të alfabeteve të gjuhëve të huaja ose duhej shpikur a adaptuar vet. Normalisht, në kuadër të shtetit ku jetonin, siç u tha, të gjithë qytetarët shtetës e sidomos pjesëtarët e konfesionit muslimanë, ashtu edhe ata shqiptarë e përdornin alfabetin arabo-turk të kohës, por të adaptuar a plotësuar me shenja përkatëse plotësuese për gjuhën shqipe; pjesëtarët e konfesionit ortodoks përdorën alfabetin grek, sigurisht të adaptuar për të shprehur tingujt e veçantë të gjuhës shqipe, ndërsa alfabetin latin që kishte traditë, ngase  përveç shkrimit të Buzukut e të tjerëve shkrimtarë të cilët përdorën alfabetin latin edhe pse të adaptuar në disa variante ose versione pakashumë të ngjashme. Që në vitin 1861 në Shkodër ishte hapur një shkollë françeskane për pjesëtarët e konfesionit katolik ku vazhdonte të përdorej po ai alfabet. Dihet se misionarët  jezuit edhe më herët kishin prani aktive në mesin e pjesëtarëve të konfesionit katolik në viset veriore të Shqipërisë (Mirditë, Shkodër), të cilët manipulonin po me alfabetin latin. Në vise e raste në atë kohë ofrohej edhe alfabetit cirilik sllav, por ai ndër shqiptarët nuk pati përkrahës të denjë.

Ç’është e vërteta, në atë kapërcyell periudhash pati edhe krijime alfabetesh krejtësisht të veçanta origjinale për shqipen, siç janë dy anonimet e  Elbasanit, ai i Dh. Todrit e sidomos alfabeti i N. Veçilharxhit, por edhe këta patën përhapje jo aq të kënaqshme, ashtu si edhe alfabeti vetjak i Hoxha Tahsinit.

Është e vërtetë, se secili prej këtyre alfabeteve në bazën përkatëse, po të diktonin kushtet e rrethanat do të mund të përshtatej e përplotësohej dhe të shërbente si alfabet i shkrimit të shqipes, natyrisht nëse do të përpunohej nga ekspertët përkatës me kohë e në kohë, por pikërisht rrethanat e atëhershme nuk ishin në favor të krjimeve të tilla vetjake.Të kujtohet fakti se atëherë në shoqërinë shqiptare e rreth saj ekzistonin si gjuhë liturgjike, përveç gjuhës kuranore (arabo-turqishte) edhe greqishtja, latinishtja dhe sllavishtja, të cilat edhe ishin në përdorim. Është e vërtetë se shqiptarët e shkruan gjuhën e tyre me katër alfabetet e këtyre gjuhëve liturgjike. Për të gjitha këto ekzisojnë dokumente të shkruara, por shkrimi latin, që ishte më i përhapuri në gjuhët e Europës dhe kishte traditë më të dallueshme në kohë–hapësirë doli më i përshatshëm  subjektivisht e objektivisht edhe për shkrimin e gjuhës shqipe.

 S’ka dyshim se rilindësit tanë dhe ata muslimanë, më tepër kishin prirje evropiane, jo vetëm pse mbështetej edhe në traditën e shkrimit shqip që nga Formula e pagëzimit (1462) që vazhdoi të shkrimtarët  tanë të vjetër të njohur të Veriut, si Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, Nikollë Kazazi, ashtu si edhe arbëreshët e Italisë e të tjerë, por edhe për asye se në Europën Perëndimore kishin studiuar disa nga rilindësit tanë të njohur ose fundi i fundit ishin ndikuar e frymëzuar nga burimet që përmbanin idetë e iluminizmit europian, sepse Europa Perëndimore,  ishte në atë periudhë si sot, vërtet, qendër e kulturës dhe e lëvizjeve përparimtare politike e shkencore të botës së qytetëruar.

Në këtë kontekst, të gjithë rilindësit si K. Kristoforidhi (elbasanas), ashtu si edhe Jani Vaja (tepelenas), Zef Jubani (shkodran) dhe sidomos P.Vasa (shkodran), bashkë me Sami Frashërin (përmetar) e të tjerë, parapëlqenin si bazë alfabetin latin.

Pashko Vasa, sipas T. Osmanit, madje, pati deklaruar botërisht që në atë kohë se. europianët janë njerëz më të ditur, andaj “po kështu edhe ne shqiptarët duke qenë evropianë mund të marrim alfabetin e mirë dhe të bukur latin dhe të shkruajmë gjuhën tonë”... (Shih: Gjuha shqipe 1-2 2003 f. 63. Megjithatë vendosja e një alfabeti të vetëm nga ajo shoqëri intelektualësh shqiptarë, nuk ishte punë aq e lehtë. Vetëm pas konsultimeve pothuajse dhjetëvjeçare më në fund, në valën e ngjarjeve rreth Lidhjes Shqiptqare të Prizrenit, u vendos i ashtuquajturi Alfabeti i Stambollit, për të cilin do të flasim në vijim.

 2) Abeja  e Stambollit - alfabeti i parë    institucional kombëtar 

Sidoqoftë, i pari alfabet, pra, i lindur, si me thënë me bekim institucional të një Shoqërie të përbërë nga një grup ekspertësh të kohës ishte Alfabeti i Stambollit (1879), i formuar në kohën sa vepronte Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878), i cili (alfabet ose abe) u mbështet kryesisht në alfabetin latin, por jo tërësisht, ngase disa tinguj të veçantë të shqipes që nuk i kishte alfabeti latin, u plotësua me disa shkronja përkatëse greke e ndonjë sllave. Na duket e arsyeshme që para se të flasim për këtë alfabet, të njihemi edhe me nja dy fakte, në dukje anësore, por që zgjojnë interes, për të kuptua, sadopak, të vërtetën rreth lëvizjes shqiptare e kohës në Stamboll dhe raportit  të asaj lëvizjeje atbotë me qeverinë turke.

E para, sipas Vilhelm Vranarit (Haxhirajt), na bëhet me dije se Abdyl Frashëri (deputet i Janinës në Parlamentin II Osman), ishte zgjedhur kryetar i Komitetit për mbrojtjen e të drejtave të Kombësisë Shqiptare me qendër në Stamboll, i cili (Abdyli) me 10 qershor 1878 mori pjesë në themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e para organizatë politike mbarë shqiptare brenda Shqipërisë (gjeografike) dhe ndërkohë, Abdyl Frashëri në Qeverinë e  përkohshme të Ymer Prizrenit ishte i ngarkuar për punët e jashtme. (Shih: Kosova sot, 14.06.’09, f. 14.).

E dyta, sipas prof. Skënder Rizës njëri nga organizatorët e aktivistët e shkrimit të shqipes, dijetari Hoxha H. Tahsini, i cili e pati formuar organin e Lidhjes shqiptare Akademinë e Dijetarëve Shqiptarë në Stamboll në Revistën e shkencave të Akademisë së tij kishte shkruar

”Të gjithë njerëzit e qytetëruar kanë përparuar duke shkruar e lexuar në gjuhën e vet, kurse ata njerëz që nuk kanë lexuar e shkruar në gjuhën e tyre kanë mbetur injorantë dhe barbarë (...) për këtë arsye, ... ata që panë se është nevojë jetësore dhe ekzistenciale të lexojnë e shkruajnë në gjuhën shqipe e formuan këtë Akademi si domosdoshmëri të kohës”. (Aty  f. 26.) .                                                  

E pamë të arsyeshme, pra, të cekim sa më sipër, sepse, çështja shqiptare paraqiste interes dhe nuk ishte fare e panjohur nga organet më të larta të shtetit të atëkohshëm osman dhe siç po dihet Abdyl Frashëri, legalisht e mbase edhe nën rogoz (ilegalisht) do të ketë luajtuir rol të rëndësishëm diplomatik në lëvizjet politike e kulturore të asaj kohe dhe në anën tjetër po ashtu edhe H. Tahsini, do të ketë luajtur rol si në fushën e kulturës edhe shqiptare Dhe për këtë mjaft flet vetë Akademia  e sipërcekur që qenka themeluar e pagëzuar prej tij me atributin shqiptar. Mësojmë gjithashtu se Ky (H.Tahsini) edhe pse parapëlqente për shqipen jo alfabetin arabo-turk të kohës, po një alfabet të veçantë që e kishte hartuar vetë, megjithatë, u pajtua për alfabetin e hartuar nga Shoqëria me shkronja kryesisht latine (të Sami Frashërit) që u miratua aty, ku mori pjesë e dha kontribut edhe ai drejtpërdrejt.

Alfabeti i Stambollit ose Alfabeti i Frashërit në të vërtetë ishte  përpunuar në bazë të alfabetit latino-grek që e kishte praktikuar më parë Konstantin Kristoforidhi (i autorizuar nga Shoqëria Biblike Ungjillore Protestane (Angleze) për dialektin e gegërishtes, përkundër atij greko-latin të përdorur po nga ai për dialektin toskë, ithtar i secilës ishte edhe Jani Vreto. Me fjalë të tjera respektohej, sadokudo, trashëgimia pozitive edhe në këtë fushë.

Ç’është e drejta, alfabeti në fjalë i referohet Sami Frashërit si autor, hartues e propozues, por ai në njëfarë dore, vërtet, del si vepër kolektive, ngase edhe u përpunua dhe u miratua edhe nga Jani Vreto, H. Tahsini, V. Pasha, Koto Hoxhi, Omar Efendia e të tjerë. Pra nga gegë e toskë, nga muslimanë e të krishterë (ortodoksë e katolikë).

Me miratimin e alfabetit të Stambollit, si alfabet kombëtar u arrit sukses i madh, sepse, së pari, pushoi nevoja për hartimin alfabetit origjinal të veçantë për gjuhën shqipe, së dyti, pushoi së vepruari, varianti i alfabetit grek ose greko-latin, së treti, si me thënë, u paralizua sadokudo praktika e përdorimit të alfabetit arabo-turk për gjuhën shqipe dhe së katërti, duke i dhënë përparësi alfabetit latin njëherazi u shuan arsyet për alafabete konkurrente të gjuhëve të tjera (greke sllave), por njëherazi dhe u la derë hapur si mundësi përqendrimi i vëmendjes, siç ndodhi ndërkohë, rreth përpunimit të mëtejshëm të alfabeti mbi bazë thjesht latine, duke futur në përdorim diagramet përkatëse në vend të shkronjave të alfabeteve të tjera si greke, sllave etj.

Është e vërtetë se në të njëjtën kohë u bë fjalë edhe për përzgjedhjen variantit ose koinesë gjuhësore që do të shërbente si bazë për njëzimin e gjuhës letrare të shkruar shqipe, por në atë fazë mbizotëroi mendim-propozimi i Sami Frashëri që, hë për hë, mos të favorizohej si bazë e gjuhës së përbashkët shqipe asnjëri nga dialektet a të folmet, por të përdorej “gjuha e përzier” shqipe, d.m.th. të respektoheshin të folmet (popullore) të të dy dialekteve kryesore, duke përdorur herë këtë e herë atë trajtë sinonimike, dhe kjo të vazhdojë derisa trajta e caktuar të dalë mbizotëruese ndaj tjetrës gjatë procesit të përdorimit, ide kjo që u përqafua nga shumica, e cila edhe ishte mjaft praktike e pajtuese, gjë që, siç do të shohim u zbatua në gjuhën e Kanonizmës të Shoqërisë në fjalë, rregullore kjo që u miratua njëzëri  edhe nga hartuesit e alfabetit të Stambollit.

             3) Kanonizma e Stambollit  (1879) dhe gjuha e përbashkët   “e përzier” ndërdialektore shqipe

Në këtë nënkrye e shohim të arsyeshme të bëjmë fjalë pak më në hollësi, pikërisht, për gjuhën dhe përmbajtjen e dy dokumentave të shkruar gjatë periudhës sa vepronte Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881). E kemi fjalën konkretisht për gjuhën e Kanonizmës së Shoqërisë të shtypurit shkronja shqip të Stambollit 1879 dhe konceptin e Sami Frashërit rreth gjuhës “së përzier”, d.m.th. të përbashkët të shkruar, të shprehur në Letrën dërguar De Radës ((1881), temë kjo që në njëfarë mënyre qëndron në kuadër të temës bosht që po trajtohet në këtë punim.

Është e vërtetë, se një grup rilindësish tanë, intelektualë të shquar të sprovuar të asaj kohe, siç u përmend pak përpara, shfrytëzuan situatën politike ndërkombëtare rreth të ashtuquajturës “Krizë e Lindjes” dhe kështu krahas angazhimit, në njërën anë, rreth mbajtjes së Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878), ku shtroheshin më fort çështje politike e ushtarake, formuan, në anën tjetër, në Stamboll Shoqërinë e të shtypuri shkronja shqip (1879), ku më fuqishëm se asnjëherë më parë u theksua çështja e shkrimit të shqipes. Andaj, disa muaj pas hartimit të Alfabetit (kombëtar) po në atë frymë, nga kjo Shoqëri u hartua dhe u miratua edhe Kanonizma (1979), d.m.th. statut-rregullorja, e cila në planin e përgjithshëm, së pari heshtazi, por me korrektësi zbatonte alfabetin e shqipes të hartuar, atëbotë, po aty në Stamboll nga e njëjta Shoqëri, së dyti, arsyetonte haptazi të shkruarit e veprave në gjuhën shqipe, qoftë origjinale, qoftë të përkthyera, dhe, së treti, pak si tërthorazi ndihmonte vetëdijesimin e krerëve të Lidhjes Shqiptare në Prizren për orientim drejt bashkimit në një njësi territoriale të vilajeteve shqiptare në një autonomi ose si alternativë: mëvetësinë a autonominë shtetërore.

Pra, një veprim i tillë nuk ishte rastësi, po ishte pjesë e Platformës së Rilindjes sonë Kombëtare.

 Tashti, para se të japim disa nga konstatimet për rëndësinë e këtij akti (kanonizmës) në planin konkret rreth karakteristikave gjuhësore të këtij dokumenti, po përmendim edhe rëndësinë e përgjithshme kulturo-politike të vetë dokumentit në fjalë, vështruar nga dy rrafshe ndikimi:

Së pari, në rrafshin e jashtëm diplomatik ndërkombëtar, ku vlera e këtij akti ishte e pakapërcyeshme, sepse botës së jashtme, miqve dhe armiqve, u bëhej me dije, se, Shqipëria dhe populli shqiptar, ndonëse kishin kaluar me shekuj në robëri dhe shumica e popullsisë ishte konvertuar në besimin islam, megjithatë ajo e kishte ruajtur identitetin kombëtar, në territorin e vet, me gjuhën e vet. Gjuhë kjo, e cila kishte tashmë alfabetin e krijuar institucionalisht, kryesisht mbi bazë latine dhe po me këtë gjuhë e këtë alfabet do të arsimohej masa, qoftë me libra shqipe, qoftë të përkthyer, të cilat do të botoheshin nën përkujdesjen e kësaj Shoqërie, e cila kishte rregullat përkatëse të përcaktuara me shkrim dhe si qendër rrezatuese orientuese do të shërbente po kjo për formimin e shoqërive të tjera si brenda si jashtë, anembanë.

Pra, Shqipëria kishte edhe territorin e përcaktuar edhe gjuhën kombëtare të folur e të shkruar si dhe organet qendrore kulturore e të tjera udhëheqëse, andaj, siç nënkuptohet, kishte të drejtë me pasë autonomi, madje edhe mëvetësi shtetërore.

 Së dyti, vështruar nga plani i brendshëm ky akt (kanonizma) kishte vlerë të jashtëzakonshme, ngase me shkrimin shqip zgjohej bota e brendshme e shqiptarit dhe njëherazi kultivoheshin ndjenjat atdhetare mbarëshqiptare. Madje po në këtë kontekst në rrafshin praktik si vlera të këtij dokumenti mund të radhiten edhe  këto:

e para, ishte statuti a rregullorja e parë e shkruar në gjuhën shqipe e një shoqërie a shoqate të organizuar mirë, që joshte jo vetëm bashkëvendësit, por ftonte edhe të huajt për anëtarësim,

e dyta, ishte miratuar në praninë e përfaqësuesve të tri konfesioneve (zyrtare) fetare që kishin shqiptarët,

e treta, gjithashtu dilte e miratuar nga përfaqësues shqipfolës të dy kryedialekteve të shqipes, toske e gege,

e katërta, ishte një akt që kryekëput kishte të bënte me çështje juridiko-kulturore e jo aq hapur me kërkesa politike, ndonëse nënshkruesit e këtij akti ishin edhe njerëz të njohur politikë të kohës,

e pesta, ky konceptim teksti shërbente si mostër-shembëllesë nga ana formale e tekstore tekniko-juridike për shoqëritë e organizmat e tjerë të ngjashëm që do të formoheshin ndërkohë, mbi këtë bazë, anembanë hapësirës shqipfolëse, 

e gjashta, pati jehonë pozitive edhe lidhur me opsionin rreth zgjidhjes konkrete alternative të gjuhës së “përzier” të përbashkët për nevoja marrëveshjore (zyrtare) të palëve ndërdialektore të shqipfolësve.

Dhe vërtet, me një veprim a akt të tillë, duke miratuar e zbatuar alfabetin e njëherazi edhe statut-rregulloren e shoqërisë (shoqatës) në fjalë Komiteti shqiptar i Stambollit, nga gjiri i të cilit doli kjo Shoqëri, nuk tregoi vetëm pjekurinë politike e intelektuale të veprimtarëve të asaj kohe, por edhe aftësinë organizuese të tyre, ngase miratimi u bë, si me thënë, njëzëri institucionalisht nga Komisionet përkatëse autoritative.

Kjo që u tha më sipër vërtetohet edhe me faktin se Kanonizma e Shoqërisë të shtypuri shkronja shqip, që është objekt trajtimi i punimit tonë, u nënshkrua doravet nga këta 27 pjesëmarrësit, anëtarë të barabartë:

1. M. Ferid Vlora, 2. Mehmet Ali Vrioni, 3. Vejsel Dinua, 4. Ibrahim Dina, 5. Abdyl Frashëri, 6. Sami Frashëri, 7. Mustafa Janina, 8 Sejfulla Zavalani, 9. Ahmet Shefkiu Gjirokastriti,  10. Dr. Ibrahim Starova, 11. Pashko Vasa Shkodrani, 12. Noc Xhuxhi Shkodrani, 13. Nikollë Bonati Shkodrani, 14. Gjon Bonati Shkodrani, 15. Koto Hoxhi, 16. Koto Sotiri, 17. Pandeli Sotiri, 18. Nano Petri Saraqinishiasi, 19. Nikollë Stavro Vasua Qestoratasi  20. Anastas Konstantin Frashëri, 21. Vasili i P. Ndrekos Postenanasi, 22.  Dhanill i Dh. Adhamit Oparaku, 23. Mihali i A Plumbit, Permetasi,  24. Konstatndin i N.Haxhopullit Ixgarasit, 25 Vasili i Vangjelit Delvinasi,  26. Janço Kosta Ogrenasi, 27. Joan Vretua Postenanasi. 

Siç mund të shihet, nga 27 anëtarët nënshkrues (në veprën e Sh. Demirajt e K.Priftit thuhet 28) të asaj shoqërie a shoqate, 10 të parët ishin, sipas emrave, muslimanë, të tjerët me emra dilnin të krishterë, prej tyre katër mbanin mbiemrin e përbashkët Shkodrani, çka nënkuptohet se ata ishin nga Gegëria e Epërme dhe i përkisnin konfesionit të ritit katolik, të tjerët, duke filluar nga mbiemri Janina, etj. shihej se ishin kryesisht me prejardhje nga Toskëria dhe shumica prej tyre, sipas emrave, i përkisnin konfesionit të ritit ortodoks. Nuk dimë a pati prej tyre ndonjëri i konvertuar si protestan apo jo?

Sidoqoftë, lidhur me numrin dhe emrat e pjesëmarrësve mund të shtrohen pyetje: Si rastisi, b.f., që Abdyl Frashëri të ndodhej aty në atë kohë e jo në terren?  Si shpjegohet fakti që të mos figuronte si nënshkrues i Shoqërisë ... asnjë anëtar me mbiemrin Prishtina, Shkupi, Prizreni, etj. d.m.th. nga trevat e Vilajetit të Kosovës? Ishte arsyeja e vetme që ata, të gjithë, ishin të përfshirë drejtpërdrejt në ngjarjet rreth Lidhjes apo kishte ndonjë arsye tjetër?

S’do mend se historianët ose kronikanët mund  t’i dinë më mirë këto çështje, andaj  do të bënin mirë që t’i sqaronin si duhet  edhe gjërat e tilla.

Sido që të jetë, ne po i kthehemi specifikimit të temës sonë rreth gjuhës së dokumentit në fjalë. Pasi shumica e nënshkruesve, siç u tha, ishin me prejardhje nga Toskëria, andaj normalisht, pritej që teksti i Kanonizmës të shkruhej në toskërishte. Por nuk ngjau krejtësisht ashtu. Vërtet në gjuhën e Kanonizmës mbizotërojnë trajtat e toskërishtes, megjithatë aty nuk mungonin as fjalë e shprehje të tëra jo të pakta në gegnishte.

Sa për të ilustruar atë që e thamë, po i japim nja 4 shembuj konkretë pa komentime, ku shihet qartë trupëzimi a futja e fjalëve dhe shprehjeve të gegnishtes në kuadër të tekstit integral të dokumentit në fjalë:

1.        Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip  pret me krah hapëtë anëtar këdo prej Muhametanësh, edhe prej Katholikësh edhe prej Orthodiksësh  dhe ka me shkruem emërinë në Mëmëtore (librin amzë n.v.) dhe ka me i qujtunë shok e vëlla...

2.       Shoqënia e të shtypuni shkronja shqip do të m(b)ëlidhet një herë në muajt ... për me shikuem punët e Shoqënisë e me diturë që të gjithë...

3.       Pas kësaj kanonizme mund të zgjanohen (aktivitete) të shkrimit shqyp në Shqypeni, po nuk kanë me u qujtunë tjera shoqëni, po dega të kësaj shoqënie...

4.       Këtë kanonizmë të Shoqërisë të shtypuri shkronja shqip e fuqojmë  (fuqizojmë n.v.) me duart tona ne prej shokësh, që dukemi shkruar ndë funt secili me dorë të vet. Edhe nuk kena, as duam, ndonjë nder më tepërë se shokët’ e tjerë, që kanë me u ba pas nesh; por i lutemi Zotit jetësë të vejë mbarë Shoqënija të shtypuni shkronja Shqyp.

Siç po shihet, pra, brenda tekstit në fjalë kryesisht të shkruar toskërisht, siç u tha, përdoren fjalë e togfjalësha (të përzier) toskërisht / gegnisht si p.sh.: Shoqëri Shqyptarësh, tue me mos pasurë etj. Në të vërtetë, gegnishjtja del e përfaqësuar konsiderueshëm me elemente të veta, siç janë trajtat e parotacizuara (si në sistemin emëror (shoqënia), ashtu edhe në atë foljor (zgjanoj), pastaj me ruajtjen e togzanorit –ue bashkë me përdorimin e pjesëzës së përcjellores: tue: tue shkruar, tue dërguar etj., por sidomos me paskajoren me + pjesore ose me pjesoren e shkurtër dhe atë të zgjeruar në variante karakteristike gege. Kështu, në katër faqe tekst paskajorja është përdorur mbi 20 herë, sipas versioneve të përziera: me shkruem, me shikuem, me shkuem, por edhe me shkruar, me shumuarë; me bam, me ba, por edhe me qenë, me bërë; kanë me bërë, me përdorunë, me qujtunë, me ngritunë, por edhe me diturë, me hapurë; tue shiturë ka me përdorurë, e ndonjë  trajtë tjetër. 

            E kemi të ditur se zgjidhja rreth gjuhës së” përzier”, d.m.th. të përbashkët (si alternativë nga dy kryedialektet e shqipes), e cila del e imponuar nga trashëgimia ose nga vetë përdorimi faktik i saj, është përcaktuar mjaft qartë nga mendjendrituri Sami Frashëri, ide kjo të cilën e kishte të ravijëzuar edhe më përpara në marrëdhënie ndërdialektore, siç po shihet edhe në tekstin në shqyrtim, por këtë çështje e pati shprehur mjaft qartë, botërisht, në një letër që i pati dërguar De Radës (1881), d.m.th., po në atë kohë, sa ende vepronte Lidhja Shqiptare e Prizrenit, me këto fjalë:

Kemi shumë nevojë për një fletë (organ publicistik n.v.) në gjuhët shqip... dhe vetëm në gjuhët shqip të pandame e të njëjtë, sikundër duhet të jetë edhe Shqipëria.... Me të mbledhur të këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhëtë e begatë e e gjerë, e do të shpëtonjë nga të pasuritë nevojë me fjalë të huaja, dhe gjithë dialektatë  do të gjindenë të gjitha të bashkuara e të përzjera. 

Në të vërtetë Samiu detyrat e detyrimet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, me ato të Shoqërisë së shtypuri shkronja (shkrime) shqip, i përcaktonte, shumë  mirë e qartë në këtë letër, me këto fjalë:

Punë e vëllazërisë shqiptarëve edhe e bashkimit e ngjalljes së Shqipërisë, është punë e Lidhjes, që ka zënë punën shëndoshë edhe po vete gjithnjë mbarë; ndërsa  (n.v.) punë e të ngjallurit  të gjuhës shqipe dhe të bashkuaritë të djalektavet t’asaj e të dritësuarit e kombit tonë që është një punë shumë e vlejtur, e shenjtëruarë, është punë e shoqërisë sonë, e cila nuk muntnjë të mbarojë pa  ndihmën e burrave si zotëria iote e të tjerë djem të ndrituarë të mëmëdhethit tënë...

Lexuesi i vëmendshëm nga këto pak fjalë kupton se Sami Frashëri kërkonte: 

a) një organ zyrtar informativ (qendror) drejtues, udhëzues dhe rekomandues për të gjithë shqipshkruesit e shqiplexuesit,

 b) Shqipëria me shqiptarët e të gjitha trevave Toskëri e Gegëri  duhet të ishte e bashkuar në një njësi territoriale (shtetërore),

 c) të mblidhet (eksplorohet) dhe të studiohet tërë materiali gjuhësor i të gjitha trevave shqipfolëse,

 ç) pastaj të formohej normalisht standardi i vërtetë në konkurrencë lojale, duke respektuar të gjitha vlerat e gjuhës shqipe nga të folmet e (nën)dialektet përkatëse,

 d) në këtë kontekst të mblidhen e të shfrytëzohen të gjitha vlerat që ofrojnë me krijimet e punimet e tyre si shkrimtarët ashtu edhe studiuesit, ngase pa  ndihmën e veprave të tilla nuk mund të mbarojë (të jetë i përkryer), si me thënë,  standardi  i përbashkët,

dh) meqë kjo letër i drejtohej një arbëreshi (toskërishtfolës), S. Frashëri letrës nuk i shtoi shumë fjalë në trajta gegërishte;

e) me fjalë të tjera, meqë Kanonizma u drejtohej për komunikimn veprimtarëve të dy dialekteve, mund të konstatohet se detyra e saj në parim, gjuhësisht e atdhetarisht ishte e  suksesshme dhe

ë) në të vërtetë Sami Frashëri kishte idenë se kryeqyteti i ardhshëm në mes të Shqipërisë do të kontribuonte që nga shkrirja e gjuhës së përzier të rezultojë shqipja e përbashkët  standarde.

Siç dihet, puna e Lidhjes nuk eci edhe aq mbarë e mirë, siç e parashikonte S. Frashëri, ngase po atë vit (1881) u shua me zjarr e hekur nga ushtria e Perandorisë Osmane, por idealet e saj nuk u shuan kurrë ndër shqiptarët. Po ashtu edhe çështja tjetër shkrimi shqip, ndonëse u ndërpre, ajo jo vetëm nuk u shua por u zgjerua, në të gjitha mjediset, ku ekzistonin sadopak kushte dhe më në fund u shtri edhe në vetë trojet e “mëmëdhethit”, siç e quante Samiu atdheun e vet: Shqipërinë. 

Është e vërtetë, se sa i përket gjuhës së përzier me trajta gege-toske ose toske-gege kjo zgjidhje vazhdoi të respektohej pothuaj nga të gjithë botuesit e kohës dhe pas kohës së Samiut, sidomos praktikohej në botimet jashtë Shqipërisë. Në të vërtetë, kjo gjuhë e përzier konsiderohej dukuri normale dhe për këtë askush nuk kritikohej. Kritika bëheshin lidhur me mosharmonizimin a mosrespektimin e alfabetit të Stambollit, alfabet ky, i cili nuk praktikohej njësoj nga të gjithë botuesit si jashtë ashtu edhe brenda trojeve shqipfolëse (Shkodër) për arsye teknike, tradite e të tjera. Dhe kjo ndasi alfabetesh vazhdoi deri në Kongresin e Manastirit (1908), kur krahas alfabetit të Stambollit u hartua një alfabet i ri me fytyrë thjesht latine, i cili ndërkohë edhe e zëvendësoi atë (të vjetrin) plotësisht edhe sipas rekomandimit të Kongresit II të Manastirit (1910). Po në këtë kohë si gjuhë e përbashkët u ofrua jo pa arsye Ligjëroja e Elbasanit, duke lejuar mjaft dysore alternative si elemente të gjuhës së përzier... Madje edhe Drejtshkrimit të sotëm (1973), i cili ka më pak dyjare ia shohin për të madhe sot, pse nuk po përplotësohet me elemente të gjuhës së përzier, siç është paskajorja me + pjesore, e cila, siç u pa, zinte vend të konsiderueshëm në gjuhën toskërisht a të përzier të Kanonizmës (1879).

Pra, një ide e tillë e gjuhës së përzier e realizuar konkretisht në statut-rregulloren e parë të shkruar në gjuhën tonë me titull Kanonizma ishte zgjidhja më e drejtë për kohën, ngase kështu respektoheshin vlerat e të dy kryedialekteve.

Koncepti i Sami Frashërit për gjuhën e përzier thjesht shqipe e të pandame i zbatuar në tekstin e Kanonizmës së Stambollit mund të na ndihmojë për rindërtimin e gjuhës gege/toske a toske/gege, e cila përdorej në raporte ndërkomunikuese të shqiptarëve gegë e toskë gjatë mbajtjes së tubimeve të rëndësishme të rilindësve tanë, siç ishte edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit. (1878 -1881)

Sidoqoftë, nga dokumentet e cekura prej nesh mësojmë jo vetëm sesi  gjeten zgjidhje problemet madhore ndërdialektore gjuhësore atëherë, por mund të marrim mësim në parim se si mund të zgjidhet edhe sot ndonjëri nga problemet e diskutueshme të kësaj natyre të standardit të tashëm dhe të ardhshëm të gjuhës sonë.

4) Rreth shkaqeve për mospërhapjen masive të  Alfabetit të Stambollit

Është e vërtetë se Alfabeti i Stambollit, pa marrë parasysh konfesionet e komisionit hartues, ishte i mirëseardhur në parim për te gjitha grupet e caktuara shoqërore e politike të kohës. Po ashtu është e vërtetë, se me këtë alfabet, pra jo krejtësisht thjesht latin, u botuan (në  Stamboll. Rumani e Bullgari e gjetiu) më shumë vepra në toskërishte, ndërsa ato me qendër Shkodrën si dhe në vendet Perëndimore (sidomos te italo-arbëreshët) alfabeti ishte i kombinuar pothuajse plotësisht me shkronja thjesht latine, dhe me këtë alfabet thjesht latin, u botuan vepra më tepër në dialektin e gegërishtes (shkodran), por edhe te këto botime nuk mungonte gjuha e përzier.

Edhe pse ky alfabet (Alfabeti i Stambollit) mund të quhet i institucionalizuar dhe me të, siç u tha, u botuan libra të rëndësishme në Rumani, në të vërtetë, pikërisht aty, në Bukuresht, siç e thotë, T. Osmani, “nisën kundërshtimet dhe filluan të hartohen variante të reja alfabetesh, mbasi ai i Stambollit me atë përzierje shkronjash nuk i kënaqi njerëzit”. Për mosrespektimin e alfabetit në fjalë, së pari, aty priu fletorja Shqipëtari, pastaj  Shqipëria e V. Dodanit si dhe Përlindja shqiptare. Arsyeja kryesore që ai alfabet  (i Stambollit) “ishte dënuar të vdesë”, si thuhet në Përlindjen shqiptare, qëndronte në faktin se dilnin pengesa nga ana  praktike teknike, ngase alfabeti i thjeshtë latin “gjendet në çdo çip të dheut e çdo shkronjtore munt të shtypnjë një libër në vënt e jo të verë të rendnjë andej këndej” (Aty f. 64.) për sigurimin shkronjave të posaçme (greke e sllave). Kështu (mosrespektimi i alfabetit të Stambollit) u veprua edhe në gazetën Dielli të Bostonit si dhe te revista Albania e Faik Konicës etj. Këtij mospranimi iu shtuan edhe dy shoqëri arsimore të themeluara në Shkodër: Bashkimi (1999) nga (françeskasnët) dhe Agimi (1901) (nga jezuitët).

Edhe alfabeti i këtyre dy shoqërive mund të quhet i institucionalizuar, në krahasim me alfabetet e burimeve të sipërpërmendura e të tjera që ishin më fort alfabete individësh. Arsyeja qëndron në faktin se alfabeti i Bashkimit dhe ai i Agimit  ishi miratuar nga një grup intelektualësh të bashkuar në shoqëritë përkatëse (françeskane, përkatësisht jezuite), andaj, si me thënë, alfabeti i tillë nuk përfaqësonte individin, por Shoqërinë, ashtu siç kishte ngjarë edhe me Alfabetin e Stambollit. Pra të tria këto alfabete: Alfabeti i Stambollit,  Alfabeti i Bashkimit dhe ai i Agimit, i cili kishte përkrahje edhe nga filologët albanologë të huaj të njohur, konsiderohen si alfabete gjithsesi të miratuara institucionalisht. 

Si përfundim, ashtu që sapo u tha më sipër, të dyja alfabetet e Shkodrës: Alfabeti i Bashkimit dhe ai i Agimit, bashkë me atë të Stambollit  u cilësuan, me të drejtë,  si alfabete të miratuara institucionalisht dhe me të drejtë që të tria këto alfabete do të jenë konkurrentë në Kongresin e Manastirit (1908), për të cilin do të bëjmë fjalë pak më gjerësisht në kreun vijues.

P ë r f u n d i m

Në këtë paraqitje fillimisht u përmend fakti, se rilindësit tanë, duke shfrytëzuar rrethanat politike të krijuara me të ashtuquajturën “krizë lindore”, përkatësisht raportet Turqi-Rusi-Europë, u angazhuan në dy fronte, së pari, bën organizimin dhe përkrahjen  e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e cila, sipas S. Frashërit, kishte për detyrë .Bashkimin dhe ngjalljen  e Shqipërisë  dhe së dyti, formuan Shoqërinë e të shtypurit të shkronjave shqip, e cila kishte për detyrë: të ngjallurit e gjuhës shqipe dhe të bashkuarit e dialekteve të saj.”

Siç dihet asnjëri as tjetri objektiv nuk arritën jo vetëm, në atë kohë, por kënaqshëm as deri në ditët tona, mirëpo përpjekjet si për njërin, si për tjetrin synim nuk reshtën kurrë. Në të vërtetë, në këtë rrugëtim pati edhe suksese.

U fol edhe për shkaqet e mospërhapjes gjithpërfshirëse të Alfabetit të Stambollit, të cilat kryesisht ishin të natyrës teknike, por edhe subjektive, megjithatë Alfabetit të Stambollit, me të cilin u botuan mjaft libra e gazeta deri në vitin 1908, pati mjaft ithtarë. Madje kur u mbajt Kongresi i Manastirit.(1908) nuk u zhvlerësua. Doli, si me thënë, më i autoritetshëm bile edhe ndaj dy alfebeteve të Shkodrës (Bashkimit e Agimit), të cilët u shkrinë në alfabetin e ri thjesht latin, i cili iu vu përballë alfabetit paksa të përmirësuar të Stambollit.

Më shumë rreth kësaj  çështjeje në kryeun vijues të këtij punimi.