Bedri Tahiri: Shotë Galica në letërsinë shqiptare

Kumtesë

SHOTË GALICA NË LETËRSINË SHQIPTARE

                         Këtu keni lindur, këtu të rroni me mish e

                         me shpirt, qoftë dhe me dhimbje! 

                                                                        (M. Kuteli)                                                

Nga Bedri TAHIRI

Historia jonë është përplot data dhe ngjarje, në të cilat, krahas burrave, morën pjesë edhe gratë shqiptare. Ato me forcën dhe fuqinë e vet, kur kërkohej mbrojtja e atdheut, nuk i përfillnin zakonet e vjetra dhe kanunet e mykura, por dilnin maleve, përkrah vëllait, burrit apo djalit dhe luftonin për lirinë dhe pavarësinë e vendit. Pjesëmarrja e tyre në beteja tregon se luftërat tona ishin të drejta dhe çlirimtare. Këtë e vërteton edhe thënia e Sami Frashërit: “Në cilën anë të luftës sheh se gratë kanë rrokur armët, mos dysho në të drejtën që ka ajo anë, sepse gruaja nuk i kap armët pa qenë gjendja e padurueshme”.

            Në mesin e gjithë atyre grave e vajzave shqiptare, që bën emër në histori, qëndron si një kurorë lavdie NUSJA E MALEVE, Heroina e Popullit, amazonja shqiptare, Qerime Halil Radisheva, e skalitur në faqet e historisë me emrin SHOTË GALICA (1895 - 1927).

            Shota u lind më  1895 në Radishevën heroike. Vajzën topolake, te vetmen motër midis gjashtë vëllezërve, e pagëzuan Qerime, por nga dashuria e thërrisnin SHOTË. Ky emër përkëdhelës dalëngadalë do ta zëvendësojë emrin e saj të vërtetë dhe do të mbetet i shkruar me shkronja të arta në altarin e pavdekësisë.

            Më 1912, Azemi e Shota fejohen. Mirëpo koha rrodhi ndryshe. Trimi po vuante në burgjet e Serbisë, ndërsa Vasha po e përgatiste pajën e nusërisë. Dhe, një ditë u thyen dyert e burgjeve, u vranë rojat, u kapiten malet dhe, sakaq, Trimi u gjend në Radishevë. Ishte fundi i vitit 1915. Shota, shpejt e shpejt, u bë gati, lidhi gërshetat, e vuri plisin e bardhë në kokë dhe e futi nagantin në brez. Trimi dhe Vasha, hipur mbi kuaj e të përcjellë nga bashkëluftëtarët vajtën në Galicë e prej andej në male.

Dalja e Shotës në mal, e veshur si burrë, kishte rëndësi të dyfishtë: e luftonte armikun, që ua kishte marrë lirinë dhe, në anën tjetër, i luftonte zakonet prapanike, të cilat femrën shqiptare e kishin robëruar dyfish

            Krahas luftës me armë, Shota e çmonte edhe luftën me penë. Ajo thoshte: “Shtylla e kombit është shkolla në gjuhën e nanës”. Shoqërohej shumë me Igballe Prishtinën dhe librat që ua sillte Hasani nga mërgimi i shpërndanin në popull. Edhe vetë sa ishe në “Zonën Neutrale të Junikut” e kishte mësuar shkrim-leximin nga mësuesi patriot Nimon Ferizi.

Shotë Galica nuk iu nda burrit deri në vdekje. Pas varrosjes së tij në thellësinë e shpellës “Çuku që kërcet” (73 m), Çetën do ta kryesoj Shota, e cila zhvilloi edhe disa beteja fitimtare.

            Pas betejës së fundit në Llaushë, në vjeshtën e vitit 1926, ku edhe plagoset rëndë, ajo me disa fëmijë të shokëve të vrarë, niset për në Shqipëri. Në fillim u vendos në Shullaz e më vonë në Derven të Fushë-Krujës, në një shtëpi përdhese. Plaga e rëndë, mërzia për Kosovën e robëruar e të lënë në mjerim, dhembja për jetimët kosovarë, që po hiqnin të zitë e ullirit e dobësuan shumë. Gishtat e dorës së djathtë ia prenë mjekët se iu kishin ngrirë nëpër male duke e mbajtur pushkën. Mezi e siguronte kafshatën e bukës për vete dhe për jetimët që i rriste. Nga skamja u detyrua ta shes edhe pasurinë e fundit që e kishte, kalin e Azemit, Allçin.

            Më 10 korrik 1927, në moshën 32-vjeçare, në gjendje të mjerueshme, i mbyll sytë njëherë e përgjithmonë heroina shqiptare Shotë Galica. Varrimi i saj në Fushë- Krujë, nuk u bë në heshtje, siç dëshironte qeveria e Ahmet Zogut. Në përcjelljen e saj të fundit erdhën shumë njerëz nga rrethe të ndryshme.

            Në vitin 1962, Shteti Shqiptar ia ngriti lapidarin në Fushë-Krujë duke e nderuar edhe me titullin e lartë HEROINË E POPULLIT.    

As në Kosovën martire kujtimi për këtë heroinë nuk u shua kurrë. Por, edhe sot e kësaj dite, urimi më i dashur që u bëhet vajzave kosovare është  t’u thuash “U BËFSH SI SHOTË GALICA!”

Francezët e pagëzuan “Zhan d’Arka shqiptare” që më 1920 kur e panë foton e saj në fonotekën e Kel Marubit në Shkodër.

            *  *  *

            Heroina Shotë Galica  mbetet simbol i qëndresës së femrës shqiptare për të gjitha kohët. Ajo, me trimërinë e saj, frymëzoi dhe cyti të gjitha mendjet krijuese. Kështu, për të u thurën  këngë, u skalitën lapidarë, u hartuan  poezi, u shkruan  tregime, romane e drama.

            Meqë  tema është e gjerë dhe, fillimisht më takonte t’i them ca fjalë për jetën dhe veprimtarinë e saj luftarake, punimi më doli i gjatë, por, me qëllim që t’u lë hapësirë referuesve të tjerë, do të lexoj shkurt.

            Si përherë, përmendoren e parë dhe më të bukurën ia bëri krijuesi popullor me vargjet e tij brilante. “Ajo pasqyrohet këtu, ndër të  tjera, me vlera kulminante të së bukures dhe të së moralshmes kombëtare historike”(Dr. Ilaz Metaj: Shotë Galica- Heroinë e Kombit, Prishtinë, 2003, f. 246).

            Kënga thotë:

N’Drenicë lindi nji  trimëreshë,

E ka lind nana me armë ngjeshë,

N’kapuç t’bardhë e n’tirq të zi

                              Boll e bukur me pa me sy.

            Që ditën kur ajo bashkohet me Azemin, lidhje kjo që simbolizon unitetin dhe bashkimin kombëtar të të dy gjinive në luftë për çlirim kombëtar, krijuesi popullor e cilëson si bashkim të dy luanëve, duke e quajtur  Nuse të luftës, emër ky që do ta përcjell deri në amshim:

Mëngjes i bardhë, në të ague

Nuse Shota n’luftë ka shkue.

                                Hoqi unaza e jelek,

 Ngjeshi gjerdanin me fishekë.

                                 Mbete ti Nuse e Luftës.

Trimëria dhe heroizmi i saj pasqyrohet në shumë këngë, por pa u thelluar në to, nuk mund ta kapërcejmë atë që flet për vrasjen e naçallnikut të Mitrovicës, më 1921, kur ia  numëron plumbat në ballë:

                                     Naçallnik, he fytyrzi

Boll ke dalë shpi për shpi

Boll me gra ke ba mahi

Ke vra fëmi tuj pi n’gji

Tash po sheh grua me sy

e djeg veten të vret ty.

Rreptë po qet Shota allti

Duken n’tokë e ka shtri.

Kjo heroinë del edhe me emra të tjerë, si: Kreshnike, Dada Shotë,  Burrë mbi  burra etj.

* * *

            Edhe poetët e poeteshat  tona ia kushtuan vargjet më të bukura kësaj heroine. Në to, Shotë Galica, del luftëtare e paepur, që here- herë ua kalonte edhe burrave. Pena e tyre nuk është lodhur shumë për bukurinë e saj fizike, por më tepër për atë shpirtërore, luftarake e kombëtare. “Fytyra e gruas zbehet dhe zhbëhet para portretit të bashkëluftëtares”- konstaton Sala Ahmeti (Shotë Galica- Heroinë e Kombit, Prishtinë, 2003, f. 101).

Epitetit Nuse e luftës që ia dha këngëtari popullor nuk kanë mundur t’i largohen as poetët. Kështu,  Dritë Azemi-Kelmendi, shkruan:

            A e mban mend Qyqavicë plakë?

Nusen e Maleve mbi kalë

                               A të kujtohet moj Galicë?

                               Nusja trime në Drenicë…

            Ndërkaq poeti Zeqir Gërvalla do të thotë:

Azemi - sokol djali

        Burrë me Besë e Trimëri

Shota - Nuse Mali

                                        Rreze mbi Arbëri

Përafërsisht kështu shkruan edhe poeti Agim Gjakova :

       Shotë, ata s’të kishin pa

As vajzë, as  nuse

As grua, as burrë.

                               Të panë me pushkë.

Edhe atdhetari, Abdyl Krasniqi, shprehet kështu:

    Kush ta bëri dasmën malit?

Azem Bejta pika e djalit!

     Kush ta dhuroi xhamadanin?

Kush ta dha jataganin?

    Azem Bejta ai shkëmb mali!

            Poeti tjetër, Nuhi Potoku, përmes këtyre dy figurave kombëtare personifikon bashkimin e trojeve tona dhe në fund edhe katandisjen e heroinës në mjerim marramendës:

       Gjëmë kanë malet nuk hesht Drenica,

I ka bashkuar çetat Azem Galica

Herë bëhet Kosovë herë Arbëri

  Nuse bëhet Shota në secilën shtëpi

 Ç’të mori shpella Nuse Shotë Galica

Gjithë nusërinë ta përtëriu Drenica

                           Po ajo plagë pa bukë pa ujë

          Gjëmë e madhe jotja doli në Fushë- Krujë

Se Shota nuk ishte hyjnore, por një trimëreshë e lindur në trojet tona të nëpërkëmbura nga barbarët, tregojnë edhe vargjet e  Vasil KOÇIT:

        S’ke lindur nga përrallat, nga legjendat

                             as nga hyjnitë mitologjike,

të lindën  hallet, vuajtjet, brengat

                             dhe koha jote e madhe epike

            Miëpo, Azemi dhe Shota ishin unikat, të papërsëritshëm apo siç thotë Hasan Hasani “Ishin dy Shqiponja që njëherë i ka shkrepur rrufeja”. Ose siç shkruan poeti tjetër, Rustem Bajraktari:

                                    Azem Bejta me sytë flakë

                                    Dhe ti shqiponjë prej fisi

                                    Me komitët trima skofiarë

                                    Prore ishit tmerri i armikut

Kjo trimëreshë sypatrembur nuk do të gjejë prehje as në pavdekësi, sepse Atdheu i saj ende vuan, i ndarë e i copëtuar, andaj Jakup Ceraja thotë:

                                 Me fis e pa fis

Në derë të historisë

E re për Londër

Pa krah për Paris

Shotë amazonja

Hartë e Arbërisë.

Nisur nga kjo, Edi Shkuriu konstaton:“Ende duhet të ecim bashkë Shotë“. Dhe, ashtu ngjau. Vashat tona luftëtare të UÇK-së, si Xhevë Krasniqi- Lladrovci, Fatime Hetemi, Luljetë Shala, Antigonë Fazliu etj. përtërinë amanetin e saj, andaj poeti durrsak, Baftiar Nanaj konstaton se ”Shotë Galica qenka gjallë”. Apo “ajo kishte lindur për ta mposhtur harrimin”, siç shkruan Qibrije Demiri.

*  *  *

Kjo figurë madhore e kombit zë vend të rëndësishëm edhe në prozën tonë tregimtare e romaneske. Kësaj radhe jemi ndalur të dy tregimet e Shefqet Tiganit: “Plisat e bardhë” dhe “Pushkët e Galicës” dhe të tregimi “Nusja e  Maleve dhe Trimi” të Adem Gashit. Nga ky i fundit shkëpusim përshëndetjet e plakut galicas kur i thotë:

“Mirë së na erdhe, o Nusja e Trimit, por ne do të të thërrasim NUSJA E MALEVE, se ti qenke burrë e shkuar burrit. Këto male do ta ruajnë hijeshinë tënde, se ti ua fale nusërinë atyre”. 

Në to, edhe pse me temë historike, nuk dominon faktografia historike, por artistikja dhe përgjithësimi i ngjarjeve reale të kohës. Duhet cekur se të tregimi “Pushkët e Galicës” na del edhe një heroinë tjetër, Sherife Galica, nëna e Azem Galicës, e cila, kur rrethohet në kullë vetëm me Shotën luftojnë dhe qëndrojnë derisa u shkojnë në ndihmë galicasit.

Ndërkaq, në botën romaneske jam fokusuar tek romanet: „Shota dhe Azem Galica“ të Ajet Haxhiut, „Prijësja e komitëve“ të Sylejman Krasniqit, „Shote Galica“ të Mehmet Kajtazit dhe „Nusja e Maleve“ të Riza Greiçevcit.

Me përjashtim të veprës së parë, ku dominon faktografia historike, në tri të fundit, Shota është si strumbullar rreth të cilës krijohen subjekte, tabllo e karaktere që pasqyrojnë artistikisht atë periudhë të artë historike. Kryesore, ajo kudo del simbol i heroizmit dhe atdhedashurisë, ajo është lavdia e gruas shqiptare, ajo është vetë Kosova në rrugën e saj luftarake.“Ajo na del si mishërim i vlerave morale pozitive, prandaj edhe përfaqëson konstitucionin shpirtëror të shqiptares“(Fazli Hajrizi: Shotë Galica- Heroinë e Kombit, Prishtinë, 2003, f.222).

Gjatë përgatitjes së kësaj teme iu kemi referuar edhe dy dramave; „Gurët e Kreshanës“ të Loni Papës dhe „Gërsheti i Luftërave“ të Avni Mulës, tek të cilat dominon imagjinata krijuese dhe trilli letrar, ku edhe vetë Shota e Azemi dalin me emra të tjera, megjithëse fare lehtë nënkuptohet historia reale.

Në të përfunduar, kërkoj falje nga të gjithë ato pena që kanë skalitur ndonjë varg për Shotë Galicën e që, në mungesë informacioni, nuk i kam përmendur kësaj radhe.

Ju faleminderit për vëmendje!