Kulturë

Marius Chelaru: Duke e pritur yllin

E hene, 05.10.2009, 06:03 PM

Marius Chelaru

Kosova letrare në gjuhën rumune

(Parathënia e librit të Hysen Këqikut, Melodia e pritjes që u botua këto ditë në Bukuresht)

Duke e pritur yllin

Nga Marius Chelaru

Një variantë si rrugë e mundshme për kuptimin e poezisë së Hysen Këqikut, shprehet në përmasa të mirëfillta edhe përmes poezisë Ecje: Mbi eshtra të gurëzuar/ Para syve/ Të kontinentit “të kulturuar”/ Autoktoninë stendojmë/ Në pritje të yllit/ Oxhaku duhet mbajtur/ Ndezur. Ecja shqiptare shëmbëllen me një vertikalitet në të cilën defilon atdheu, e shkuara dhe tanishmëria e tij. Poezia e Hysen Këqikut në këtë vëllim selektiv nuk është një lirikë monokrome, monotematike, dhe, do të shtoja, as e angazhuar. Por mund të themi, pa droje nga politizimi i padëshiruar i disa fjalëve si “atdhe” apo “patriotizëm”, prezente në periudhën komuniste të vendeve të rajonit tonë, na ftojnë të themi se autori shkruan me ngazëllim për atdheun, për vendlindjen (ku kohëve të fundit, „rriten manaferrat/ mbi eshtrat e gurëzuar”), duke shtuar: „Pa puthjen tënde, atdheu im/ Nuk do të kisha ekzistuar kurrë/ Pa ëndjen e përflakur për ty). Apo: Të kam dashur dje/ Dardani/ Të dua dhe sot/ Kosovë/ Siqoqoftë/ Do të të dua edhe nesër; një lumë është “aorta e atdheut tënd”, etj.
                  Në të njëjtën kohë, elemente të historisë, traditës, mitit (nga një herë edhe nga “bota e jashtme”: Itaka, Odiseu, Pegasi, mollat e Hesperideve), toponimitë lokale i japin, pa mëdyshje, një nuancë ekspresive krijimeve të tij (ekzemplifikojmë disa nga ky bagazh fjalësh që e prarojnë lirikën e tij: Premti, Besa, Lotina, Gorubinca, Gjilani, Kumanova, Leka Fani, kisha Kujarka, Dushkaja apo Dardania Sacra, Velia Glauas, Faranores, Naisusiana). I themi të gjitha këto në një kontekst më të gjerë, të cilin e kam kujtuar duke analizuar disa aspekte lidhur me poezinë e Sabile Bashës dhe femrave tjera kosovare, duke përmendur faktin se nuk është fjala për një “uniformizim”. Shkruaja atëherë për një “kromatizëm”, një ngjashmëri “ngjyrash” të realizuara edhe përmes raportimit ndaj elementeve të traditës, apo gjeografisë/ historisë/ mitologjisë/ zakoneve, me një fjalë për atë që definon një “mënyrë për të qenë” i njerëzve të vendit, nganjëherë pa i harruar presionet e gjeneruara nga konfrontimet violente ish/jugosllave, me të gjitha dramat dhe shkatërrimet e pasviteve të ’90-ta, sidomos.

Hysen Këqiku

Pa i huazuar ato që janë thënë atëherë, përkujtoj faktin se asokohe te ne ishte fjala për një bagazh kulturor “të përkufizuar” të mënyrës për të shkruar dhe, jo në rradhë të fundit, për trajtimin e lekturës së një lexuesi nga një vend tjetër, nga një hapsirë tjetër kulturore, nga pikëshikimi i estetikës dhe sociologjisë së receptimit, duke nënvizuar se horizonti i pritjes së lexuesit është në totalitet dhe ekskluzivisht i përbërë nga norma estetike, edhepse tek/tuk dalin në pah edhe kriteriume vlerësimesh të rendit ekstraletrar, dhe këtu diskutimi depërton mbi një teren tjetër. Nuk ishte një nënvizim i mtuar të japë një ngarkesë më të madhe të komleksitetit, përveç asaj që e kanë vargjet e disa poetëve tjerë, siç nuk është rasti as tani, te Hysen Këqiku. Diskutimi në fjalë vizon rikonstrukcionin e veprës në procesin e lekturimit të saj nga ana e lexuesit apo/ edhe “deshifrimin” e një game shëmbëlltyrash (të konturuara përmes një vargu apo një grup fjalësh etj.), në një mënyrë e cila mundëson njohjen/ kuptimin e “tjetrit”, të bagazhit të përditshëm kulturor/ historik, të cilit i raportohet. Dhe, ma merr mendja, përmes numërimit të shembujve dhe shpjegimeve të shkurta (prezente në variantën rumune), kemi qenë mjaft i qartë, aq sa na lejon kjo përçapje kritike.
          Po qe se i referohemi këtij seleksioni reprezentativ, konstatojmë se Hysen Këqiku është një misionar për të cilin e shkuara është një vlerë e rëndësishme, një njeri me shpresa për ardhmërinë, por edhe me një dozë pesimizmi të përkufizuar (Të dua sot Kosovë/ Sido që të jesh/ Do të të dua edhe nesër), ku vërehet një gjurmë e humbjes së besimin ndaj atyre “kabineteve të akullta” të fuqive që ende nuk i kanë marrë parasysh edhe vuajtjet e njerëzve të këtij rajoni, “në mesin/ e duarve të përditshme” apo e të shkuarave, si dhe besimi ndaj të Madhit (Nuk do të kisha shkronja/ Pa gravërimin e t’Madhit). Dhe, çdo gjë që shihet në këtë përzgjedhje lirike, konstatojmë se Hysen Këqiku nuk shkruan poezi për dashurinë, por dashuria është një temë të cilën nuk e anashkalon. Kështu, dashuria është, në këto poema, “e pjekur nga afshi i glinës”, “dashuri idilike” apo “dashuri e shembur”. Atë e hasim në shëmbëlltyra të tipit si “dashuria e shtegtarit” me “fugën e kthimit” (apo me shprehjet si: “etja e dashurisë/ së shtegtarit të etshëm”), apo “dashuri/ e barabartë me urrejtjen/ me helmin e nëpërkës” etj.
          Por, ndoshta, ndër elementet përcaktuese të poezisë së Hysen Këqikut, përveç atyre të potencuara tashmë, një nga më të rëndësishmit është nostalgjia. Nostalgji të cilën e vërejmë si një nyancë me të cilën i konturon fjalët që i fut në varg. Nostalgjia pas vendeve/ ngjarjeve/ njerëzve, tashmë kujtime nga një kohë e zhurritur në pakthim, një e shkuar e prekur nga ngjyrat e pritjes (një shembull: “ Vargu im rend kah agimet/ Duke e ndjekur tymin e oxhaqeve/ Kthimi i harabelave”), apo të fëmijërisë, ndoshta (për shembull kur flet për “lindjen e ninullave”), apo të ëndërrimit/ ëndërr qoftë kjo për qenjen e dashur, për vendin ku ka lerë, apo për besimin se do t’i “mjekojë plagët/ me rrugët e shtruara” etj. Nga një herë, po qe se do ta mendonim poezinë si një tabllo të gjallë, e ngjyrosur me jetë, vargu i tij tenton tek/tuk të kaplojë ngjyrën e melankolisë, porsi në fotografitë sepia, të vjetra e të dashura të njerëzve tanë.
          Janë pjesë nga gjërat që mund të lexohen ndërmjet rradhëve të vargjeve të Hysen Këqikut, nënshkrues i një varg vëllimesh, jo vetëm poetike. Është, në vizionin tim, një autor që duket se nuk vizon forcën, kamxhikun apo kompleksitetin e vargut/ shprehjes poetike, më së denduri, thuajse (qoftë edhe dukshmërisht), duke mos u bazuar në emocionin formal, por, ndoshta, nga një herë, mbi atë të përjetimit. Kështu, shëmbëlltyrat përshkojnë, thuajse, etapat e “mbështjelljes” me fragmente të tanishmes apo të shkuarës/ histori/ mit, duke e kërkuar me ëndje esencën që unifikon eksperiencat/ vizionet/ mesazhet poetike të fshehura në fjalë, si infrastrukturë e aktit krijues.
          Në këtë vëllim nuk gjendet ndonjë poezi eksperimenti apo ndonjë që i shërben precizitetit të diskursit, apo ndonjë ku vërshojnë figurat stilistike, këto të fundit duke mos munguar, ndërkaq (për ekzemplifikimin e mënyrës në të cilën i konstrukton tropet: “Hapat nëpër kohë akrepa të lëvizjes”, “shqigjet e bukurive prej qelqi”, “të bëhesh gjinkallë shikimi/ në degën e thatë”), na lënë përshtypjen se kemi të bëjmë me një poezi në të cilën autori tenton të transmetojë një gjendje, një imazh, një mesazh. Dhe, shpesh herë, përmes kësaj, ndoshta, kur vargut i kanoset rreziku të zhytet në një dallgët e prozës, poeti din ta frenojë. Përndryshe, autori edhe vetë e shfrytëzon shprehjen “nuk fshihemi pas metaforave”.
   Para përmbylljes së kësaj analize konsideratash kritike, vlen të theksojmë se është interesant fakti se autorët nga rajonet më të afërta me Luginën rumune të Timokut, siç janë rajonet e Kosovës Lindore, janë „shpërngulur” në gjuhën rumune disa poetë të rëndësishëm, si, Miradije Ramiqi, Ibrahim Kadriu, Sabile Basha, Nexhat Rexha, Sabit Rrustemi, Ramadan Mehmeti, Fatmir F. Salihu, Engjëll Koliqi, Albina Idrizi, Bardh Frangu, Sarë Gjergji etj. Janë autorë të inspiruar që kanë shprehur dëshirën për ta parë poezinë e tyre edhe në gjuhën e një vendi ku njeriu lind poet. Hysen Këqiku përmes „Melodisë së pritjes” dëshmon se është një kosovar i frymëzuar për të cilin vendlindja don të thotë diç më shumë seç dimë ne për të. Ai ka tani, në pritjen e hyllit të tij, dashamirët që do t’ia bekojnë dëshirën e mbetjes në vendlindjen e tij, ku i është dhënë mundësia për t’u rritur me dashuri, atje ku edhe hëna në qiell të ndihmon të shkruash poema përmes të cilave mund të ulesh në ardhmëri, në prozhmin e disa emrave tringëllimtarë të poezisë shqiptare, një “melodi e pritjes” së transponuar në gjuhën rumune nga Baki Ymeri.

(Vota: 8 . Mesatare: 3/5)