Kulturë
Haxhi Mehmetaj: Perëndia unike ilire e mjekësisë nga Kosova
E premte, 15.05.2020, 03:58 PM
Perëndia unike ilire e mjekësisë nga Kosova
Jupiteri
me epitetinpropulsator, që në gjuhen shqipe do të thotë parandalues shfaqet për
herë të parë në Dardani, në Banjskë të Vushtrisë. Parandalonte sëmundjet dhe
epidemitë.
Nga
Haxhi MEHMETAJ
Kur
po bënim kërkime arkeologjike në Komunën e Vushtrrisë, në fshatin Bajskë,
brenda një vendbanimi më shtresime që
nga bronzi i vonë e deri në mesjetë, të njohur mëtoponimin“Seishtë”, zbuluam një altar votiv më mbishkrim latin.
Altari ndodhej në absidën kishësKishae Vogël, ku ishte vendosurmë bazë lartë e
kokë poshtë për tu përdorur si shtyllëz për mbajtjen e tryezës së shenjtë të
altarit kishës. Ka përmasa 98 x 47 x 36cm është punuar në mermer. Ai ka qenë i
dëmtuar pjesërisht në bazament dhe anën e pasme të trupit, mbase për tu
përshtatur në përdorim dytësor në kishë. Fillimisht ka qenë i punuar dhe lëmuar në të gjitha
anët, ndërsa baza dhe kurora janë profilizuar. Në fushën mbishkrimore ( 56 x
36cm) më shkronja të cekëta të madhësive 4.5 – 5.5cm është distribuuar
mbishkrimi në shtatë rreshta (fig.1). Shkronjat në të shumtën e rasteve janë
zbukuruar me serife. Për shkak të cektësisë ka të ngjarë që ato të kenë qenë të
ngjyrosura.Ligaturat në përdorim: UL dhe AT ne rreshtin e dytë, në rreshtin e tretë
ET, në rreshtin e katërt TA dhe në rreshtin e gjashtë LIS.
Mbishkrimi
është ky: IOM/PROPULSATORI/ETCETERISDIS/DETABUSQVE/C. VARIUS/MARTIALISS/C.V.
Transkriptohet:
I(ovi) O(ptimo) M(aximo)/Propulsatori/etceteris(qve) dis/detabusqve/ C.
Varius/Martialiss/ C(lasisimo) V (iro). Altari i kushtohet Jupiterit me
epitetin propulsator dhe perëndive të tjera emri i të cilëve nuk epet në
mbishkrim nga C. VariusMartialissi i cili kishte pozitë të rëndësishme në
hierarkinëshoqërore pasi qe mbante titullin ClarissimoViro.
Jupiteri
është dëshmuar edhe më parë në Dardani, madje si njeri nder kultet më të
adhuruara.Ndeshet vetëm apo në bashkësi më perënditë e perëndeshat tjera të
panteonit romak, siç janë junona, Minerva etj.PoashtuJupiterinë Dardani, në
Bllacë të Shkupit (Skupit) ndeshet në bashkësi me perënditë ilire, Dracconin e
Dracennën, më perëndinë ilire Tato në Kleçkë të Lipjanit dhe Bulesavc të
Serbisë. Altarë kushtuar Jupiterit në bashkësi më hyjnitë tjera (et
ceterisqvedeabusqve), të identifikuara si perëndivendëse, janë gjetur në
territorin e Municipit DD në Soçanicë të Mitrovicës, në Banjë të Pazarit të Ri
etj. Jupiteri në Drenicë (Turiqec të Skenderajt) adhurohej sëbashku më gjeniun
e vendeve ilire (Genio loci Illyrici). Po në Dardani Jupiteri adhurohej edhe me
epitetet e perëndive ilire paternus dhe depulsor. Me epitetin paternus
veçanërisht adhurohej në treve e Naisit(Nishit), ndërsa me epitetin depulsor
(mbrojtës), shfaqet në Ulpianëdhe Nais. NdërsaJupiteri me epitetinpropulsator,
që në gjuhen shqipe do të thotë parandalues shfaqet për herë të parë në
Dardani, në Banjskë të Vushtrrisë dhe për aq sa kemi në të dhëna nuk ndeshet
deri me tani askund tjetër në territoret e Perandorisë Romake.
Vendbanimi
nga e ka origjinën altari shtrihet pranë burimit të ujit termal, temperatura e
ujit të cilit as në dimër nuk zbret nën 18 % C. Nisur nga tradita ku tempujt
Asklepit, hyjit të mjekësisë, ngriheshin pranë burimeve të ujit termal,
lumenjve dhe përrenjve, mendojmë që Jupiterpropulsatorinnën
IterpretatioRomanado identifikuar me perëndinë dardane të mjekësisë i cili
parandalonte sëmundjet dhe epidemitë. Altari i takon gjysmës së dytë të shek.
II apo fillimit të shek. III pas Krishtit.