Sabile Basha: Gratë Shqiptare – Shtylla të Qëndresës Kombëtare (38)

GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (38)

GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-SË

MIHRIJE FERIZ  JASHARI

05.12.1942- 05. 03. 1998

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Çlirimi i Kosovës nuk është një ngjarje e shkëputur apo e rastësishme në historinë tonë, por rezultat i një përpjekjeje të gjatë, të ndërthurur dhe të pandërprerë të disa brezave shqiptarë të përkushtuar ndaj idealit të shenjtë të lirisë dhe bashkimit kombëtar. Kjo vepër madhore është fryt i një rezistence të palëkundur që ka marrë forma të ndryshme përgjatë dekadave, por që gjithnjë ka pasur një qëllim të njëjtë, të çlirojë tokat shqiptare nga pushtimi dhe të realizojë aspiratën e bashkimit kombëtar.

Rrënjët e kësaj lëvizjeje nuk gjenden vetëm në kohët e fundit, por shtrihen thellë në historinë moderne të kombit tonë. Ato fillojnë me padrejtësinë e madhe të vitit 1913, kur Konferenca e Ambasadorëve në Londër, nën ndikimin e interesave të fuqive të mëdha, vendosi të përgjysmonte Shqipërinë etnike, duke e copëtuar dhe duke lënë jashtë kufijve të saj më shumë se gjysmën e popullit shqiptar. Ky vendim arbitrar, i diktuar nga logjika e balancave ndërkombëtare dhe jo nga e drejta natyrore e popujve për vetëvendosje, mbolli farën e dhimbjes, por edhe të rezistencës në ndërgjegjen kombëtare shqiptare.

Që nga ajo kohë, lëvizja kombëtare shqiptare për çlirim dhe bashkim nuk ka reshtur. Ajo ka kaluar nëpër etapa të ndryshme, herë të armatosura e herë politike, herë të hapura e herë të fshehta, gjithnjë e udhëhequr nga bindja e palëkundur se padrejtësia historike duhet ndrequr dhe se një komb i ndarë padrejtësisht nuk mund të jetë kurrë i lirë plotësisht. Në veçanti, rezistenca kundër pushtuesit serb ka qenë një nga përmasat më të ashpra dhe më të dhimbshme të kësaj lëvizjeje. Ajo nuk ishte thjesht luftë për territor, por betejë për identitet, për gjuhën, për kulturën dhe për të drejtën themelore për të jetuar të lirë dhe të barabartë në trojet e veta.

Çlirimi i Kosovës në fund të shekullit XX u bë kulmi i kësaj përpjekjeje të gjatë historike. Ai ishte rezultati i gjakut dhe sakrificës së panumërt të brezave që e mbajtën gjallë shpirtin e qëndresës edhe në kohët më të vështira. Çdo betejë e vogël apo e madhe, çdo kryengritje, çdo akt rebelimi, çdo pushkë e ngritur për liri ishte gurthemel i lirisë që më në fund u arrit. Prandaj, çlirimi i Kosovës nuk mund të shihet si meritë e një brezi të vetëm apo si fryt i një rasti të favorshëm historik. Ajo është trashëgimi e gjallë e një ideali të trashëguar brez pas brezi, testament i një përkushtimi shekullor për dinjitet dhe drejtësi. Në këtë kuptim, çdo shqiptar ka detyrimin moral që ta njohë, ta nderojë dhe ta vazhdojë këtë amanet të shenjtë kombëtar.

Duhet theksuar me forcë se kjo luftë dhe rezistencë e pandërprerë për liri nuk ishte vetëm vepër e burrave trima që morën armët dhe dolën në ballë të përballjes. Krah tyre, me të njëjtin guxim dhe vendosmëri të palëkundur, luftuan edhe gratë shqiptare – ato trimëresha të heshtura dhe të pathyeshme që mbartën mbi supe jo vetëm barrën e shtëpisë, por edhe peshën e shenjtë të mbrojtjes së atdheut.

Në të gjitha etapat e kësaj qëndrese heroike, gratë shqiptare nuk mbetën pasive, as spektatore të fatit të tyre. Përkundrazi, ato u shndërruan në shtylla të qëndrueshme të rezistencës morale dhe fizike. Ato ndihmuan në organizimin e jetës në kushte lufte, strehuan dhe ushqyen luftëtarët, shëruan të plagosurit, mbajtën gjallë frymën e besës dhe të shpresës në mesin e popullit. Madje, jo rrallë, ato morën vetë armët në dorë, duke u bërë pjesë e drejtpërdrejtë e përleshjeve dhe e betejave vendimtare. Ato treguan se mbrojtja e atdheut nuk është privilegj apo barrë vetëm për burrat, por një detyrë e përbashkët që kërkon sakrificë të barabartë nga të gjithë. Figura e gruas shqiptare në këtë rezistencë të vazhdueshme është po aq madhështore dhe e denjë për t’u nderuar sa ajo e burrit luftëtar. Ato ishin zemra dhe shpirti i shtëpisë dhe i kombit, garantet e vazhdimësisë, kultivueset e dashurisë për lirinë dhe mbrojtëset e identitetit kombëtar.

Gruaja shqiptare ka qenë gjithmonë pjesë e pandashme dhe thelbësore në çdo luftë, në çdo betejë dhe në çdo etapë të historisë sonë kombëtare. Ajo nuk ka qëndruar kurrë në hijen e burrit, por ka qenë gjithmonë përkrah tij – e gatshme të ndajë jo vetëm gëzimet dhe vuajtjet, por edhe sakrificat më të mëdha që kërkonte mbrojtja e atdheut. Por ndër të gjitha faqet e ndritura të kësaj historie të gjatë dhe të dhimbshme, një vend të veçantë dhe të paharrueshëm zë epopeja e lavdishme e Prekazit. Këtu, në ato ditë të zjarrit dhe të sakrificës më të madhe, u pa me sytë më të qartë se kurrë roli vendimtar i gruas shqiptare.

Në mbrojtje të kullës dhe të pragut të shenjtë, krah për krah me burrat, qëndruan dhe luftuan edhe gratë e Prekazit me një trimëri të rrallë dhe të admirueshme. Ato nuk u ligështuan përballë barbarisë dhe tmerrit të rrethimit, nuk zgjodhën të largoheshin për të shpëtuar jetën, por mbetën aty ku ndodhej nderi dhe përgjegjësia – në vatrën e tyre, të vendosura të ndanin të njëjtin fat me burrat dhe fëmijët. Me armë në dorë, me zemër të patrembur dhe me vendosmëri të hekurt, ato mbrojtën jo vetëm gurët dhe muret e kullës, por kuptimin më të thellë të lirisë dhe të dinjitetit kombëtar.

Epopeja e Prekazit nuk do të mund të kuptohej në madhështinë e saj të vërtetë pa praninë e këtyre grave trimëresha, të cilat, duke sfiduar frikën dhe vdekjen, shkruan me gjakun dhe qëndresën e tyre një nga faqet më të ndritura të historisë sonë kombëtare. Kujtimi dhe nderimi për to është pjesë e pandashme e kujtesës sonë kolektive dhe një shembull i përjetshëm për brezat që vijnë.

Në mesin e shumë grave të jashtëzakonshme që qëndruan heroikisht në ato ditë të zjarrit dhe flijimit, spikat pa dyshim figura e Mihrije  Feriz Jasharit – një grua e fortë dhe trimëreshë në kuptimin më të thellë të fjalës. Ajo nuk ishte vetëm pjesë e një familjeje të madhe e të lidhur ngushtë me njëra-tjetrën nga gjaku dhe ideali, por një shtyllë morale dhe shpirtërore që mbante mbi supe barrën e rëndë të asaj rezistence të shenjtë.

Mihrija nuk u përkul përballë frikës, nuk kërkoi shpëtim për vete dhe nuk u tërhoq nga përgjegjësia e saj. Përkundrazi, ajo qëndroi aty ku kërkohej guxim dhe vendosmëri, përkrah familjes së saj të gjerë, duke u bërë shembull i rrallë i dashurisë për shtëpinë dhe atdheun. Me të njëjtën trimëri që e karakterizonte, ajo nuk e braktisi as për një çast as kullën dhe as të afërmit, por ndau me ta fatin dhe sakrificën deri në fund. Veçanërisht prekëse është prania e dy vajzave të saj, Sabrijes dhe Hanifes, që u rritën në frymën e këtij ideali dhe që ndoqën shembullin e nënës me të njëjtën vendosmëri dhe krenari. Ato nuk ishin thjesht fëmijë të pafajshëm të zënë në rrjetën e luftës, por pjesëmarrëse të vetëdijshme në një akt të madh mbrojtjeje dhe qëndrese, duke dëshmuar se dashuria për familjen dhe vendin nuk njeh moshë dhe nuk pranon kompromis.

Bashkë me familjen e gjerë Jashari, Mihrija dhe dy vajzat e saj u bënë pjesë e pandashme e asaj epopeje të pavdekshme që Prekazi i dhuroi kombit shqiptar. Ato nuk lanë pas vetëm një histori dhimbjeje, por një trashëgimi të shenjtë të guximit dhe sakrificës, një testament moral që na kujton se liria fitohet vetëm atëherë kur edhe gratë, bashkë me burrat, qëndrojnë të pathyeshme përballë çdo rreziku. Për këtë arsye, emri i Mihrije Feriz Jasharit dhe i bijave dhe bijve të saj duhet të përmendet me nder dhe respekt të veçantë, si pjesë e atij panteoni të shenjtë të rezistencës shqiptare, që frymëzon e edukon brezat e ardhshëm për të mos harruar kurrë çmimin e lirisë dhe nderit kombëtar.

Mihrije Feriz Jashari u lind më 05.12.1942, në një familje të njohur për traditat e thella atdhetare dhe ndjenjat e forta patriotike. Ajo erdhi në jetë në një shtëpi ku përkushtimi ndaj kombit nuk ishte vetëm një fjalë e madhe, por një vlerë e trashëguar dhe e gjallë që udhëhiqte mendjet dhe zemrat e çdo anëtari të familjes. E re në moshë, Mihrija u rrit në ato oda të lashta shqiptare që nuk ishin thjesht vende mikpritjeje, por akademi të vërteta popullore ku ngjizej ndërgjegjja kombëtare. Ishin ato mure që mbanin jehonën e bisedave të gjata e të thella për çështjen kombëtare, për historinë e lavdishme të popullit shqiptar dhe plagët e tij të hapura nga padrejtësitë dhe pushtimet e huaja.

Këto biseda të përnatshme, të mbushura me rrëfime trimërie, me dhimbje dhe me shpresë të pashuar, nuk e lanë Mihrijen të mbetej një fëmijë si gjithë të tjerët. Ato e bënë të piqej më herët se bashkëmoshatarët e saj, duke e ushqyer me një ndjenjë të thellë përgjegjësie për fatin e vendit dhe të popullit të vet. Në shpirtin e saj të ri lindi dhe u rrit një dashuri e madhe dhe e pastër për atdheun – një dashuri që nuk pranonte kompromise dhe që i jepte kuptim çdo sakrifice. Krahas kësaj dashurie, po aq fuqishëm zuri vend edhe urrejtja e natyrshme dhe e drejtë kundër okupatorit që e mbante vendin e saj të shtypur dhe të robëruar.

Kështu, Mihrija nuk u bë thjesht një pjesëtare e zakonshme e familjes Jashari, por një ndër ato gra të rralla që e mbartën mbi supe dhe në zemër amanetin e brezave të shkuar, të përgatitur për të dhënë gjithçka për lirinë, nderin dhe dinjitetin e atdheut. Në rritjen dhe formimin e saj nuk kishte vend për harresë apo për pajtim me robërinë – kishte vetëm vend për guxim, përkushtim dhe një vendosmëri të palëkundur për të parë një ditë vendin e saj të lirë. Mihrije Jashari pati fatin dhe privilegjin e veçantë që, pasi u rrit në një familje me tradita të forta atdhetare dhe me rrënjë të thella patriotike, të lidhte jetën e saj me një familje tjetër po aq të njohur dhe të nderuar për trimëri dhe dashuri ndaj atdheut. Ajo u martua me Zymer Jasharin nga Prekazi i Ulët – që ishte një simbol i gjallë i qëndresës dhe i besës shqiptare.

Familja e Zymerit, si të gjitha degët e trungut të Jasharajve, njihej prej kohësh për guximin dhe vendosmërinë e saj të jashtëzakonshme në mbrojtje të nderit, të tokës dhe të lirive kombëtare. Brez pas brezi, ata kishin dëshmuar me vepra konkrete jo vetëm dashurinë për vendin, por edhe gatishmërinë për të sakrifikuar gjithçka për të mbrojtur identitetin dhe dinjitetin kombëtar. Ky bashkim nuk ishte thjesht një lidhje martesore midis dy individësh, por një kurorëzim i natyrshëm i dy traditave të përbashkëta, që mbartnin të njëjtin ideal dhe të njëjtën trashëgimi shpirtërore. Në këtë mënyrë, Mihrija nuk ndryshoi vetëm shtëpinë, por u bë pjesë e një familjeje që ndante të njëjtën filozofi jete dhe të njëjtin amanet brezash, të mos e lëshonin kurrë tokën e të parëve dhe të mos u gjunjëzoheshin kurrë pushtuesve.

Në këtë mjedis të përshkuar nga ndjenja të thella atdhedashurie, Mihrija e gjeti veten të përkrahur dhe të kuptuar, duke forcuar edhe më shumë përkushtimin e saj ndaj kauzës kombëtare. Ajo u bë jo vetëm nuse e Prekazit, por edhe bijë e denjë e një familjeje që historia e Kosovës do ta kujtonte përjetë për sakrificën dhe lavdinë që i dhuroi kombit shqiptar. Mihrija, krahas përkujdesjes dhe angazhimeve të përditshme në punët e shtëpisë, në familjen e saj të re nuk ishte thjesht një amvise e përkushtuar. Ajo kishte edhe vesh dhe sy të mprehtë për gjithçka që ndodhte rreth saj. Me një vëmendje të veçantë, ajo dëgjonte dhe përthithte bisedat e shumta që zhvilloheshin në shtëpi dhe në lagje – ato diskutime të ngrohta dhe shpesh të fshehta që sillnin jehonën e një lëvizjeje atdhetare gjithnjë në rritje.

Në odat e Jasharajve dhe në kuvendet e burrave të lagjes, ajo nuk ishte vetëm një dëgjuese pasive. Edhe pse shpesh në heshtje, Mihrija kuptonte qartë se po piqej diçka e madhe, një ndjenjë e fortë dhe e organizuar kundërshtimi ndaj robërisë, një përgatitje morale dhe shpirtërore për përballjen e madhe që dukej gjithnjë e pashmangshme. Këto biseda e formonin dhe e forconin përditë. Ato i mbillnin në zemër jo vetëm ndjenja të thella krenarie, por edhe një lumturi të veçantë – lumturinë e njeriut që kupton se nuk është i vetëm, që e di se jeton mes njerëzve të vendosur dhe të vetëdijshëm për rrugën që duhet ndjekur. Mihrija ndiente se ishte pjesë e diçkaje më të madhe se vetja. E një familjeje dhe një lagjeje që e kishin bërë betimin për të mos u përkulur, për të mos pranuar poshtërimin e robërisë dhe për të mbrojtur me çdo çmim lirinë dhe nderin.

Kjo njohuri, kjo vetëdije e brendshme se rreth saj po lëvizte një frymë e madhe dhe e pathyeshme atdhetarie, nuk e rëndonte, por përkundrazi e mbushte me një forcë të veçantë dhe e bënte më të qetë dhe më të lumtur. Sepse Mihrija e kuptonte se nuk kishte mision më të lartë e më fisnik sesa të jetoje dhe të veproje për lirinë e atdheut dhe të popullit tënd. Ajo ishte përgatitur shpirtërisht dhe moralisht për atë që e ndiente thellë në zemër se një ditë do të ndodhte. Nuk ishte e verbër përballë shenjave të kohës, as e pandjeshme ndaj tensionit dhe kërcënimeve që rëndonin mbi tokën e tyre. Mihrija i kuptonte mirë rrethanat dhe me një kthjelltësi të rrallë priste ditët e vështira që po afronin.

Për këtë arsye, shpesh ulej dhe bisedonte gjatë e shtruar me burrin e saj, Zymerin. Mes tyre nuk kishte vetëm fjalë të zakonshme bashkëshortore, por edhe plane dhe mendime për të ardhmen e fëmijëve, për mënyrën se si duhej të përballeshin me rreziqet që po vinin. Ata ndanin jo vetëm hallet e përditshme, por edhe vizionin e përbashkët për të mbrojtur familjen dhe për të qëndruar të palëkundur përballë çdo sulmi apo padrejtësie. Po ashtu, Mihrija nuk i linte jashtë këtyre bisedave as fëmijët e saj, të cilët vinin njëri pas tjetrit në jetë, duke e mbushur shtëpinë me zëra dhe jetë, por edhe me përgjegjësi të reja. Ata rriteshin në një frymë atdhetarie të pastër, ku përkushtimi për familjen dhe vendin nuk ishte vetëm mësim i dhënë me fjalë, por shembull i jetuar çdo ditë.

Familja e Zymer dhe Mihrije Jasharit ishte e madhe dhe e begatë në fëmijë – plot 12 shpirtra që e mbushnin shtëpinë me dashuri dhe gjallëri. Por kjo familje e madhe u bë edhe më e madhe në dhimbje dhe në sakrificë. Në ato ditë të zjarrit të marsit 1998, në epopenë e lavdishme të Prekazit, ranë dëshmorë Myrtezi, Sabrija, Hanifja dhe Hajzeri – bij dhe bija të kësaj familjeje që nuk ngurruan të japin jetën për mbrojtjen e pragut dhe të atdheut.

Ndërsa të tjerët – Enveri, Zyhrija, Hajrija, Drita, Veseli, Naxhija, Imeri, Sherifja dhe Hamidja – mbetën gjallë, si dëshmitarë dhe trashëgimtarë të një sakrifice të shenjtë. Ata janë kujtesa e gjallë e asaj që ndodhi, por edhe bartës të amanetit për të mos harruar kurrë se çmimi i lirisë u pagua me jetën e më të dashurve të tyre. Kështu, historia e Mihrijes dhe e familjes së saj është një rrëfim i thellë për dashurinë ndaj vendit, për përgatitjen morale për sakrificë dhe për dinjitetin e pathyeshëm të një familjeje që u bë simbol i pavdekshëm i qëndresës shqiptare.

Në çdo periudhë të historisë, gratë shqiptare kanë dëshmuar se brenda tyre rreh një zemër e fortë, e palëkundur përballë vështirësive dhe padrejtësive. Ato kanë ditur jo vetëm të përballojnë sfidat më të rënda me dinjitet, por edhe të shprehin hapur dhe pa frikë urrejtjen kundër pushtuesit, kundër çdo kujt që ka dashur t’i nënshtrojë apo t’ua marrë dinjitetin.

Kështu ndodhi edhe me Mihrije Jasharin, këtë grua të jashtëzakonshme, e cila në momentet më të vështira të jetës dhe të historisë nuk u nda asnjëherë nga fëmijët e saj. Në vend që të lëkundej prej frikës, ajo u bë shtyllë mbështetjeje për ta – një burim force dhe guximi që i mbante shpirtërisht të bashkuar dhe i frymëzonte të mos dorëzoheshin. Mihrija ishte pranë fëmijëve të saj në çdo hap, në çdo cep të shtëpisë ku nevoja e thërriste. Me fjalën dhe praninë e saj, ajo iu jepte zemër të qëndronin të patrembur përballë tmerrit që vinte nga jashtë, duke e ditur se vetëm me qëndresë të përbashkët mund të ruhej nderi i shtëpisë dhe i gjakut.

Edhe pse shumëkush e këshilloi dhe iu lut që të largohej bashkë me vajzat, që të shpëtonte jetët dhe të dilnin jashtë rrezikut, Mihrija nuk pranoi. Për të, vendi i saj i vetëm ishte aty – pranë fëmijëve që kishte lindur dhe rritur me mund, që i kishte mësuar dashurinë për atdheun dhe fuqinë e qëndresës.

Në ato orë të errëta dhe të mbushura me kërcënim, ajo nuk u zmbraps asnjëherë, por vazhdoi të japë ndihmesën e saj të çmuar – herë duke ndarë një fjalë kuraje, herë duke qëndruar në heshtje të vendosur, e herë duke u përkujdesur për plagët e zemrës dhe trupit që nuk kishin kohë të shëroheshin. Figura e Mihrijes është simbol i atij guximi të heshtur, të natyrshëm, që kanë trashëguar gratë shqiptare brez pas brezi. Ajo është dëshmi e gjallë se nëna shqiptare, edhe në orët më të errëta, e gjen vendin e saj aty ku është përgjegjësia dhe sakrifica – pranë fëmijëve, pranë familjes, duke u bërë mburojë e gjallë dhe frymëzim i pashuar.

Në çastet kur kishte filluar sulmi i pamëshirshëm mbi familjen Jashari, në Prekazin tashmë të rrethuar nga forca të armatosura dhe të vendosura për shkatërrim, brenda kullës së Zymer Jasharit nuk ndodheshin rastësisht ata që ishin. Në këtë qëndresë të organizuar me kujdes dhe të ndërgjegjshme për domethënien e saj, përveç nënës Mihrije ndodheshin edhe djali Murtezi, vajzat Sabrija dhe Hanifja, si dhe djali tjetër i saj Hajzeri. Ky konfigurim familjar nuk ishte fryt i rastësisë apo i pamundësisë për të shpëtuar, por pasqyrim i një modeli të thellë dhe të rrënjosur në traditën shqiptare. Sipas këtij modeli, kulla dhe shtëpia nuk ishin thjesht ndërtesa prej guri dhe druri, por hapësira të shenjta, simbole të nderit, besës dhe identitetit familjar. Mbrojtja e tyre nuk ishte një detyrë që i takonte vetëm burrit apo djalit të madh – ishte një obligim i përbashkët dhe i shenjtë, i ndarë në mënyrë të barabartë ndërmjet të gjithë anëtarëve të familjes.

Në ato momente të zymta, kur plumbat dhe predhat nuk kursenin as gurët dhe as njerëzit, nuk kishte vend për mendime individuale apo për llogari personale. Çdo anëtar i familjes e ndiente se kishte një vend të caktuar dhe të pazëvendësueshëm në atë mbrojtje kolektive. Nëna Mihrije nuk ishte aty vetëm si prind, por si shtylla morale e shtëpisë, si frymëzuese e qëndresës, që i jepte forcë dhe kurajë të gjithëve. Bijat Sabrija dhe Hanifja nuk qëndronin të fshehura në një qoshe të errët, por në ballë të përbashkët të asaj sfide, duke dëshmuar se mbrojtja e kullës nuk njihte dallim gjinie apo moshe. Djali Hajzeri, bashkë me Murtezin, përbënin forcën e drejtpërdrejtë të përballjes, por nuk do të mund të qëndronin kaq fort pa mbështetjen dhe praninë e grave dhe të nënës së tyre.

Ky bashkim i të gjithëve në të njëjtin vend dhe në të njëjtën betejë ishte shprehje e qartë e parimit shqiptar se shtëpia është kështjella e shenjtë e familjes dhe mbrojtja e saj është amaneti më i lartë që trashëgohet brez pas brezi. Në këtë kuptim, rezistenca e familjes Jashari nuk ishte thjesht një reagim i dëshpëruar ndaj dhunës, por një akt i thellë dhe i vetëdijshëm për të mbrojtur me çdo kusht atë që ishte më e shenjtë: dinjitetin, identitetin dhe lirinë.

Kështu, më 5 mars nuk nisi thjesht një përleshje e zakonshme ushtarake, por u hap një kapitull i ri në historinë e rezistencës shqiptare – një epope heroike e cila do të mbetej përjetë e gdhendur në kujtesën kombëtare. Aty ku predhat dhe flakët përpinin gjithçka, ku gjaku rridhte dhe dhimbja ngjitej në qiell, lindi dhe u forcua më shumë krenaria dhe vendosmëria e hekurt për të mos u dorëzuar kurrë. Sulmi i ndërmarrë nga forcat serbe nuk ishte thjesht një shpërthim i verbër dhune shtetërore, por një strategji e planifikuar me kujdes dhe me qëllime të errëta, të fshinte nga faqja e dheut jo vetëm një familje të njohur, por vetë simbolin e qëndresës kombëtare shqiptare. Ishte një përpjekje për të vrarë shpresën dhe frymën e rezistencës, për të shuar kujtimin dhe shembullin e një qëndrimi të pathyeshëm. Por megjithë arsenalin shkatërrues dhe mizorinë e pashembullt, kjo përpjekje dështoi në qëllimin e saj më të thellë. Mund të shkatërronin muret dhe çatitë, të merrnin jetë të pafajshme dhe të ndiznin flakë shtëpitë e shekujve, por nuk arritën kurrë të mposhtnin shpirtin e lirë dhe krenar të kësaj familjeje dhe të këtij populli.

Në ato orë të tensionit që paraprinë sulmin, në atë mbrëmje të fundit të asaj qetësie të brishtë dhe të pasigurt, në shtëpinë e Mihrije Jasharit mbretëronte një ndjenjë e thellë bashkimi dhe përkushtimi. Aty ishin mbledhur fëmijët e saj, Myrtezi e Hajzeri, dhe të bijat Sabrija e Hanifja dhe kushërinj të tjerë që kishin ardhur për të qëndruar pranë njëri-tjetrit në ato çaste të ngarkuara me ankth dhe parashikim të së keqes. Nuk ishte një takim i zakonshëm familjar, por një tubim i heshtur e i vendosur, ku secili e dinte në shpirt se çfarë mund të sillte nata dhe dita tjetër. Ishte një akt i qartë dhe i ndërgjegjshëm për të mos braktisur njëri-tjetrin, për të mos lëshuar kullën dhe nderin, për të përballuar së bashku fatin, sado i rëndë të ishte ai. Në atë shtëpi, në atë mbrëmje, nuk kishte vend për frikë të verbër, por për një vendosmëri të heshtur që vetëm dashuria për familjen dhe atdheun mund ta ushqejë.

Ishte ajo natë e fundit e bashkimit familjar para se të niste stuhia – një dëshmi e gjallë se shtëpia shqiptare është më shumë se mure dhe çati, është vendi i besës, i sakrificës dhe i dashurisë që nuk njeh dorëzim. Në ato orë të zeza e të përgjakshme, kur predhat shpërthenin pa mëshirë muret e shtëpive dhe plumbat përvëlonin ajrin me zjarr dhe tym të dendur, familja Jashari u bë dëshmitare e gjallë dhe e përjetshme e vlerave më të larta të shpirtit njerëzor. Burra dhe gra, djem dhe vajza – të gjithë, pa dallim, dëshmuan me jetën e tyre se ideali i shenjtë i mbrojtjes së atdheut dhe nderit familjar ishte më i fortë dhe më i madh se çdo frikë, madje edhe ajo e vdekjes.

Nën shiun e zjarrtë të armëve të një ushtrie të tërë të vendosur për shkatërrim të plotë, këta njerëz të thjeshtë por të mëdhenj në guxim nuk u lëkundën. Në atë betejë të pabarabartë dhe të pamëshirshme, ranë dëshmorë Mihrije Zenun Jashari me djemtë Murtez Zymer Jasharin dhe Hajzer Zymer Jashari – dy djem të rinj që nuk e lanë armën nga dora as kur forca e armikut dukej e pakapërcyeshme. Ata qëndruan deri në fund, duke u përballur ballë për ballë me brutalitetin e një ushtrie të organizuar dhe të armatosur rëndë.

Së bashku me ta, ranë edhe Halit Imer Jashari dhe Abdullah Zejnë Jashari. Ata dëshmuan se kjo rezistencë nuk ishte çështje e një brezi apo e një grupi të caktuar, por një qëndresë e përbashkët, që bashkonte të gjitha moshat dhe gjeneratat. Ishte një betejë ku nuk kishte dallim midis të rinjve dhe më të moshuarve, sepse të gjithë ndanin një të vërtetë të vetme- se atdheu dhe nderi janë amanete që nuk mund të lihen pas dore apo të shiten për asgjë në botë. Në atë ferr të vërtetë ku shuheshin jetët, ndizej dhe përjetësohej një dritë e pashuar, drita e guximit dhe e sakrificës së familjes Jashari, që refuzoi dorëzimin dhe turpin e robërisë, duke zgjedhur lavdinë e flijimit për lirinë e brezave që do të vinin.

Ndër ata që flijuan jetën në atë betejë të pabarabartë e të përgjakshme ishin edhe gratë e familjes – Elheme Jashari, Bahtije Jashari, Sabrije Jashari dhe Hanife Jashari – të cilat, me një vendosmëri të rrallë, refuzuan kategorikisht të largoheshin nga shtëpia e tyre, edhe kur ajo ishte shndërruar në shënjestër të drejtpërdrejtë të zjarrit të artilerisë armike. Nuk kishte këshillë apo lutje që mund t’i bindte ato të braktisnin pragun e tyre, sepse për to shtëpia nuk ishte thjesht një ndërtesë prej guri e druri, por simboli më i shenjtë i nderit, i historisë familjare dhe i identitetit. Ato e kuptonin se largimi do të thoshte dorëzim, do të thoshte të lejoje që armiku të shkelte mbi gjithçka të shenjtë e të trashëguar.

Me vendimin e tyre, ato dëshmuan qartë dhe fuqishëm se mbrojtja e pragut të shtëpisë ishte një detyrë e përbashkët dhe e patjetërsueshme, një obligim i shenjtë që nuk njihte as gjini, as moshë dhe as përjashtim. Ato ishin krah burrave dhe djemve të familjes jo si mbështetje të heshtura, por si pjesëmarrëse të barabarta në rezistencë, të gatshme të paguanin çmimin më të lartë për të mbrojtur nderin dhe lirinë. Sakrifica e Elheme, Mihrije, Bahtije, Sabrije e Hanife Jasharit nuk është thjesht një episod i dhimbshëm në historinë e Prekazit, por një testament i gjallë i trimërisë së grave shqiptare ndër shekuj. Ajo na mëson se qëndresa nuk është privilegj i burrit, por një amanet i shenjtë për çdo anëtar të familjes shqiptare, dhe se liria dhe dinjiteti mbrohen vetëm kur të gjithë bashkohen në këtë betejë të përbashkët.

Në radhën e të rënëve ishin edhe të rinjtë Bujar Zejnë Jashari dhe Blerim Zejnë Jashari. Edhe pse të njomë në moshë, ata treguan një vendosmëri dhe burrëri që i kalonte vitet e tyre. Nuk e kursyen as jetën e re dhe të shpresës, duke e vënë atë në altarin e lirisë dhe duke dhënë një mësim të paharruar se ideali i mbrojtjes së shtëpisë dhe atdheut nuk njeh moshë. Flijimi i tyre nuk ishte një akt i zakonshëm humbjeje, por një testament i gjallë i asaj rinie shqiptare që zgjodhi të jetojë ose të vdesë me dinjitet, duke mos pranuar kurrë t’i nënshtrohej forcës së armikut. Ata na lanë trashëgim jo vetëm dhimbjen e humbjes, por edhe krenarinë e një qëndrimi të pastër dhe të pakompromis, që do të frymëzojë brez pas brezi çdo shqiptar të ndershëm që e di se liria dhe nderi nuk janë të falura, por të fituara me gjak dhe sakrificë.

Duhet nënvizuar me veçanti dhe me ndjenjë të thellë dhimbjeje fakti se, mes të rënëve në atë masakër të tmerrshme që ndodhi në Prekaz, ende mungojnë kufomat e Mihrije Jasharit dhe të dy bijave të saj të reja, Sabrijes dhe Hanifes. Për këto tri viktima të pafajshme, mbeten të panjohura jo vetëm rrethanat e sakta të fundit të jetës së tyre, por edhe vendndodhja e mbetjeve të tyre mortore – një mister i zymtë që rëndon mbi ndërgjegjen tonë kombëtare dhe që vazhdon të plagosë shpirtin e familjes Jashari dhe gjithë shqiptarëve.

Kjo enigmë e dhimbshme nuk është thjesht një fakt i zbrazët kronologjik. Është një plagë e hapur, një padrejtësi e madhe që nuk ka marrë kurrë drejtësi. Mosgjetja e trupave të tyre dhe pamundësia për t’i varrosur me nderime të merituara i mohon familjes dhe kombit një akt të domosdoshëm të dhimbjes njerëzore, ritin e fundit të përcjelljes, kujtimin dhe nderimin siç i takon sakrificës së tyre.

Megjithatë, është e dokumentuar dhe e pranuar gjerësisht se shtëpia ku ishin strehuar anëtarët e familjeve Halit, Zejnë dhe Zymer Jasharit me familjaret e tyre, u shndërrua në një masë hiri e bloze nga fuqia e tmerrshme shkatërruese e predhave të artilerisë serbe dhe nga flakët përvëluese që përfshinë çdo kënd të saj. Granatimet e pandërprera dhe zjarri i ushqyer për orë të tëra nuk kursyen asgjë – as jetët e brenda mureve, as kujtimet, as vetë gjurmët e atyre që kërkonin strehë në pragun e shenjtë të shtëpisë.

Ky shkatërrim total e bën edhe më të vështirë dhe të zymtë përpjekjen për të rindërtuar me saktësi çastet e fundit të atyre momenteve tragjike. Ai fshiu gjurmët e drejtpërdrejta të asaj kasaphane dhe i lë pas vetëm dëshmitë e plagës së pashëruar dhe të kujtesës së rëndë. Megjithatë, edhe pse mungojnë trupat, mungojnë varret dhe mungon mundësia për të vendosur mbi to një tufë lule, prania dhe dëshmia e Mihrijes dhe e bijave të saj nuk është shuar. Ajo jeton si kujtim i shenjtë, si amanet dhe si simbol i sakrificës më të lartë për lirinë dhe nderin kombëtar.

Duhet theksuar me respekt dhe ndjeshmëri të veçantë se nëna Mihrije ishte mishërimi i përkushtimit dhe dashurisë së pakufishme prindërore. Ajo i solli në jetë dhe i rriti me përkujdesje të jashtëzakonshme dymbëdhjetë fëmijë – duke u dhënë jo vetëm bukë dhe strehë, por mbi të gjitha vlera, edukatë dhe dashuri të thellë për familjen, për tokën dhe për atdheun. Jeta e saj nuk ishte e lehtë, por ajo nuk u ankua kurrë për barrën e rëndë të një nëne me kaq shumë përgjegjësi. Përkundrazi, ajo e shihte këtë mision si një thirrje të shenjtë dhe e përmbushi me dinjitet dhe dashuri të pashtershme. Në odat e tyre nuk mungonin kurrë këshillat e urta, fjalët e ëmbla dhe mësimet për të qëndruar të bashkuar, të ndershëm dhe të pathyeshëm.

Por rruga e lirisë – ajo udhë e ashpër dhe e mbushur me gjemba që shpesh kërkon më shumë se sa mund të japë njeriu – e thirri Mihrijen dhe familjen e saj të paguanin çmimin më të lartë. Bashkë me katër prej fëmijëve të saj të dashur – Sabrijen, Hanifen, Hajzerin dhe Murtezin – ajo u flijua në altarin e lirisë, duke dëshmuar se në këtë botë ka gjëra më të çmuara se jeta vetë. Në atë flijim nuk kishte as dorëzim, as ligësi, por vetëm vendosmëri për të mos u nënshtruar kurrë dhe për të mos lënë që robëria të zinte vend në pragun e tyre. Ata u flijuan që të mos vdiste kurrë ideali i lirisë, që emri i tyre të mos shuhej, por të mbetej i gdhendur përjetë në ndërgjegjen e kombit si simbol i pavdekësisë dhe i sakrificës më të lartë.

Në këtë mënyrë, Mihrija nuk ishte thjesht një nënë e zakonshme. Ajo u bë simbol i përhershëm i atij guximi të shenjtë që e bën njeriun të ngrihet mbi frikën dhe dhimbjen, për të mbrojtur me jetën e vet të drejtën për të jetuar i lirë dhe me dinjitet.

Literatura:

1.       Fetnete Ramosaj Krimet serbe në Kosovë pa apologji me fakte kundër shpifjeve, Prishtinë, 2005

2.       Hanëmshahe Ilazi, Gra të njohura  të trojeve shqiptare, Prishtinë, 2015

3.       https://prointegra.ch/nje-cerek-shekulli-nga-gjenocidi-ne-prekaz/

4.       https://www.drini.us/epopeja-e-jashareve-nje-heroizem-i-pashembullt-ne-historine-e-njerezimit/

5.       https://www.botasot.info/aktuale-lajme/1526894/kush-ishin-grate-e-vajzat-qe-u-vrane-ne-renien-e-familjes-jashari/

6.       https://www.radiokosovaelire.com/myrtez-zymer-jashari-5-3-1979-5-3-1998/

7.       https://www.radiokosovaelire.com/hajzer-zymer-jashari-15-4-1969-5-3-1998/

8.       https://www.radiokosovaelire.com/avdullah-zejne-jashari-27-5-1982-5-3-1998/