Sabile Basha: Gratë Shqiptare – Shtylla të Qëndresës Kombëtare (32)

GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (32)

GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-SË

IGBALLE RIFAT JASHARI

25. 02. 1985 - 1998

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Drenica, një rajon kodrinor i vendosur në zemër të Kosovës, është i njohur për popullsinë e saj tërësisht shqiptare dhe për historinë e pasur të rezistencës së palëkundur ndaj pushtimeve të huaja. Që nga koha e sundimit osman, kjo krahinë ka qenë një vatër e pashuar e kundërshtimit dhe e ruajtjes së identitetit kombëtar, duke formuar një traditë të gjatë dhe të respektuar qëndrese dhe krenarie. Në këto fshatra me terren të thyer dhe të vështirë, ku natyra dukej sikur stërviste shpirtin për qëndresë, lindi dhe mori formë edhe një prej lëvizjeve më të rëndësishme të historisë së re shqiptare — Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Nuk ishte rastësi që pikërisht Drenica u bë djepi i kësaj lëvizjeje të armatosur, e cila në vitin 1996 ndërmori veprimet e para kundër forcave serbe pushtuese, duke sinjalizuar një epokë të re të përballjes së hapur dhe të organizuar për çlirim.

Prandaj, historia e Drenicës në fund të viteve ’90 nuk është thjesht historia e një territori gjeografik. Është historia e një populli që vendosi t’i kundërvihet një pushtuesi të pamëshirshëm jo me lutje e nënshtrim, por me armë në dorë dhe me idealin e shenjtë të lirisë. Është historia e një zone që nga simbol i robërisë së gjatë u shndërrua në shembull të rezistencës së organizuar dhe të shpresës për një Kosovë të lirë dhe sovrane.

Drenica ishte dhe mbeti një bastion i pathyeshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, dhe pikërisht kjo rezistencë e fortë e bëri që ky rajon të goditej më rëndë nga fushata e egër e spastrimit etnik të ndërmarrë nga forcat serbe. Forcat pushtuese e dinin mirë se pa thyer Drenicën nuk mund të thyhej shpirti i rezistencës së tërë Kosovës, ndaj shënjestruan këtë krahinë me një egërsi të pashembullt.

Periudha nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1999 ishte e mbushur me kapituj të vështirë dhe tragjikë për këtë krahinë. Ajo njohu shumë beteja dhe përjetoi shkatërrime të përsëritura, por kurrë nuk e uli kokën. Banorët e saj e mbajtën të gjallë shpirtin e qëndresës, duke e trashëguar brez pas brezi, si një amanet të shenjtë. Në ndërgjegjen kolektive shqiptare, emri i Drenicës nuk është thjesht një emërtim gjeografik. Kur thuhet Drenicë, kuptohet vetvetiu Kosova — dhe kur flitet për Kosovën, Drenica është pjesë e pandashme e saj. Kjo marrëdhënie nuk është vetëm simbolike, por e përshkuar me gjak, dhimbje dhe krenari të përbashkët. Drenica është zemra e Kosovës, dhe Kosova është mishërim i shpirtit të Drenicës- krenare, e pathyeshme dhe e etur për liri. Në këtë mënyrë, Drenica mbetet jo vetëm një krahinë historike, por një monument i gjallë i sakrificës dhe i qëndresës kombëtare, një kujtesë e përhershme se liria nuk është kurrë e lirë dhe se duhet mbrojtur me çdo çmim.

Prekazi i Poshtëm është një nga fshatrat emblemë të Drenicës, i vendosur në zemër të kësaj krahine që ka qenë gjithmonë sinonim i rezistencës dhe i krenarisë kombëtare. Por ky fshat nuk është i njohur vetëm për pozitën e tij gjeografike apo për bukurinë e terrenit kodrinor — ai është shndërruar në një simbol të pavdekshëm të sakrificës dhe qëndresës shqiptare gjatë luftës së fundit për lirinë e Kosovës. Pikërisht në Prekazin e Poshtëm u zhvilluan disa nga betejat më të ashpra dhe më të përgjakshme të historisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Në këtë truall u përballën idealizmi dhe vendosmëria e një familjeje dhe i një populli të tërë me makinerinë ushtarake të një shteti okupues. Ishte këtu ku armët e pakta dhe zemrat e mëdha u vunë në provën më të vështirë, duke shkruar me gjak kapitullin më të lavdishëm të luftës çlirimtare.

Është e pamundur të flasësh për luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës pa përmendur epopenë e lavdishme të familjes Jashari. Ata nuk ishin thjesht një familje fshatare e zakonshme, por u shndërruan në simbolin më të fuqishëm të sakrificës dhe të rezistencës së organizuar. Rënia e tyre heroike nuk ishte një akt i izoluar, por një moment i kthesës historike që nxiti të gjithë popullin shqiptar të Kosovës, duke i dhënë asaj lufte një kuptim të shenjtë dhe një drejtim të qartë. Prandaj, kur përmendim UÇK-në, nuk mund të mos përkulemi para emrit të Prekazit dhe para sakrificës së familjes Jashari — dy simbole që do të mbeten përgjithmonë të gdhendur në historinë dhe ndërgjegjen e popullit shqiptar si shembuj të pashtershëm të guximit, qëndresës dhe dashurisë për atdheun.

Kjo sakrificë nuk ishte vetëm një shifër e thatë, por një histori e rrallë dhe e dhimbshme flijimi kolektiv që dëshmon thellësinë e përkushtimit dhe të vendosmërisë për të mos u nënshtruar. Ndër ata që ranë nuk ishin vetëm burra të armatosur, por edhe gra dhe fëmijë, që e ndanë fatin e kullës së tyre pa bërë asnjë hap prapa.

Nga vetë familja e ngushtë Jashari, u flijuan 20 vetë — një numër që trondit çdo ndërgjegje njerëzore dhe që tregon se lufta për liri nuk kurseu askënd. Ajo që e bën këtë tragjedi edhe më të rëndë dhe më të ndritur njëkohësisht është fakti se midis tyre ishin 12 femra të moshave të ndryshme — nëna, motra, vajza të vogla, që nuk u larguan, nuk u tërhoqën, por qëndruan të bashkuara me burrat dhe djemtë e familjes në mbrojtje të pragut dhe të lirisë. Kjo nuk është thjesht një statistikë makabre, por një dëshmi monumentale e forcës së karakterit dhe e pathyeshmërisë së shpirtit shqiptar. Është një kapitull i historisë sonë ku shkruhet me gjak se liria nuk mund të blihet, por fitohet me sakrificë dhe me vendim të qartë për të mos jetuar kurrë nën zgjedhë.

Për këtë arsye, duhet të mos ndalet kurrë përkujtimi dhe rrëfimi i kësaj sakrifice. Jo vetëm për të nderuar ata që ranë, por edhe për të ruajtur të gjallë ndërgjegjen tonë kombëtare dhe për t’u mësuar brezave që liria ka një çmim të shenjtë që nuk duhet harruar kurrë. Ndër figurat tragjike dhe prekëse të asaj epopeje të përgjakshme që la gjurmë të pashlyeshme në historinë e rezistencës shqiptare, ishte edhe vajza e vogël Igballe Rifat Jashari. E lindur më 25 shkurt 1985, në Prekazin e Poshtëm, ajo mbetet një simbol i dhembjes së pafajshme të një populli që u gjunjëzua vetëm për t’u ngritur sërish më i vendosur. Në çastet kur u shkrua me gjak epopeja e Prekazit, Igballja ishte vetëm trembëdhjetë vjeçe – një moshë kur fëmijët duhet të ëndërrojnë për të ardhmen, jo të përballen me mizorinë e luftës.

Bijë e Rifat dhe Zarife Jasharit, Igballja ishte rritur në një familje të madhe, ku ndjenja e afërsisë, dashurisë dhe harmonisë midis anëtarëve ishte pjesë e përditshmërisë. Familja Jashari nuk ishte thjesht një bashkësi biologjike, por një bërthamë ku kultivohej fryma e solidaritetit dhe e përgjegjësisë kombëtare. Në atë mjedis, fëmijët mësonin jo vetëm vlerat e dashurisë familjare, por edhe ato të përkushtimit ndaj atdheut.

Prania e Igballes në mesin e të rënëve të Prekazit dëshmon brutalitetin e paepur të një lufte që nuk kurseu as më të pafajshmit. Ajo mishëron një dramë të thellë njerëzore dhe një akuzë të heshtur kundër dhunës që shkatërroi ëndrrat e fëmijëve. Sakrifica e saj është një thirrje për të mos harruar kurrë, por edhe për të ruajtur kujtesën kolektive si një mjet mbrojtjeje ndaj përsëritjes të së shkuarës. Kujtimi i Igballe Rifat Jasharit nuk mbetet vetëm në faqet e historisë si një statistikë e dhimbshme lufte, por shndërrohet në një emblemë të gjallë të dhembjes dhe dinjitetit njerëzor. Ajo na fton të reflektojmë mbi domosdoshmërinë e paqes, mbi përgjegjësinë për të mbrojtur fëmijërinë dhe mbi detyrën për të ndërtuar një shoqëri ku dashuria dhe harmonia familjare – si ato në familjen Jashari – të mos dhunohen kurrë më nga barbaria e luftës.

Në strukturën e gjerë dhe të ngrohtë të familjes Jashari, mbretëronte një frymë e admirueshme solidariteti dhe përkujdesjeje të ndërsjellë. Të gjithë xhaxhallarët shiheshin si prindër të dytë për fëmijët e njëri-tjetrit, duke ndërtuar një komunitet të vogël të bazuar mbi dashurinë, respektin dhe mbështetjen reciproke. Kjo lidhje e fortë familjare ishte jo vetëm shprehje e vlerave tradicionale shqiptare, por edhe një mjet i rëndësishëm për të përballuar sfidat e kohës dhe kërcënimet ekzistenciale që rëndonin mbi ta.

Në këtë mjedis të përshkuar nga ngrohtësia njerëzore, Igballja e vogël rritej me ndjenja gëzimi dhe sigurie, e lumtur që ishte pjesë e një familjeje të tillë të bashkuar. Fëmijëria e saj, megjithëse e shkurtër dhe tragjikisht e ndërprerë, kaloi në një atmosferë harmonike që pasqyronte thelbin e jetës kolektive shqiptare, respektin për familjen e zgjeruar dhe përgjegjësinë për të afërmit.

Rifat dhe Zarife Jashari ishin prindër të shtatë fëmijëve, një familje e madhe që mishëronte vlerat tradicionale të fisit dhe të bashkëjetesës. Mirëpo, historia e tyre mbeti përgjithmonë e shënuar nga sakrifica sublime dhe dhimbja e pamatshme. Katër prej këtyre fëmijëve ranë dëshmorë në Epope-në e Prekazit: Hidajete Rifat Jashari, ishte 18 vjeçe; Valdete Rifat Jashari, 15 vjeçe; Igball Rifat Jashari, 13 vjeçe; dhe Igballe Rifat Jashari, vetëm 11 vjeçe. Secili prej këtyre emrave është dëshmi e gjallë e tragjedisë së pafajshme që ndodhi, por edhe një simbol i një përkushtimi që shkon përtej jetës.

Megjithatë, tre prej fëmijëve nuk ndodheshin në shtëpi dhe shpëtuan, duke mbartur plagët fizike dhe shpirtërore të asaj ngjarjeje tragjike. Iliriana Jashari, e cila kishte mbetur e plagosur në rrethimin e janarit 1998, arriti t’i shpëtojë edhe masakrës së marsit. Bashkim dhe Murat Jashari, gjithashtu, i shpëtuan kësaj historie të përgjakshme, duke u shndërruar në dëshmitarë të drejtpërdrejtë të brutalitetit, por edhe në bartës të kujtesës dhe trashëgimisë së sakrificës së familjes së tyre.

Kështu, saga e familjes Jashari nuk është vetëm një histori e thjeshtë familjare, por një kronikë e dhimbjes kolektive dhe e rezistencës së një populli. Familja Jashari, me dashurinë e saj të brendshme dhe sakrificën e jashtëzakonshme, mbetet një model i jashtëzakonshëm i qëndresës dhe i qëllimit të përbashkët për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe më të lirë. Igballja e vogël, në atë kohë një vajzë plot ëndrra dhe energji rinore, ndiqte mësimet në klasën e gjashtë të shkollës fillore në Skenderaj. Por realiteti arsimor i kohës nuk ishte ai i një shoqërie normale e të qetë – përkundrazi, ai pasqyronte një fazë të zymtë dhe të rëndë të historisë së Kosovës, ku shqiptarët përballeshin me një politikë të qëllimshme të mohimit dhe shuarjes së identitetit të tyre kombëtar.

Në vitet e okupimit serb, sistemi arsimor shqiptar ishte detyruar të zhvillohej jashtë kuadrit zyrtar shtetëror dhe ligjor. Me një akt të jashtëzakonshëm rezistence kulturore e kombëtare, mësuesit dhe prindërit shqiptarë kishin ngritur të ashtuquajturin “sistem paralel arsimor” – një rrjet i tërë shkollash fillore, të mesme dhe universitare që funksiononte në kushte krejtësisht të improvizuara, në shtëpi private, me mjete të pakta dhe nën kërcënimin e vazhdueshëm të dhunës dhe represionit policor.

Në këtë kontekst sfidues dhe dramatik, shkollimi nuk ishte thjesht një proces edukimi formal, por një akt i mirëfilltë rezistence dhe ruajtjeje të identitetit kombëtar. Për fëmijë si Igballja, çdo ditë shkolle ishte një dëshmi e gjallë e përkushtimit ndaj dijes dhe së ardhmes, përkundër të gjitha pengesave. Çdo mëngjes, ajo nisej nga shtëpia për të ndjekur mësimet, duke kaluar rrugën drejt shkollës bashkë me fëmijët e tjerë të familjes Jashari. Ky udhëtim i përditshëm nuk ishte vetëm një rrugë fizike nga shtëpia në bankën shkollore, por një ritual solidariteti dhe shprese. Ai simbolizonte përpjekjen kolektive të familjes dhe rrethit për të mbijetuar dhe për të mos u dorëzuar përballë një pushtimi që kërkonte të shkatërronte strukturat arsimore dhe vetëdijen kombëtare shqiptare. Në këtë mënyrë, jeta shkollore e Igballes nuk mund të kuptohet thjesht si pjesë e fëmijërisë së saj individuale, por si pjesë e një kronike më të gjerë të rezistencës të shqiptarëve të Kosovës. Ajo përfaqësonte brezin e ri që rritej m– të arsimit – por që pikërisht përmes kësaj përpjekjeje të përbashkët edukative mbillte farat e lirisë dhe dinjitetit që një ditë do të korrnin frytet e tyre në formën e lirisë së fituar me shumë mund dhe sakrificë.

Igballja e vogël spikaste në mesin e bashkëmoshatarëve të saj jo vetëm për përkushtimin ndaj mësimeve, por edhe për karakterin e saj të dashur, të kujdesshëm dhe bashkëpunues. Ajo ishte një nxënëse shembullore, e dalluar për zellin dhe seriozitetin me të cilin i qaste detyrimeve shkollore. Mësimi për të nuk përfaqësonte një barrë të rëndë apo një detyrim të imponuar, por një përjetim të gjallë dhe të dashur, një rrugëtim personal drejt dijes që e mbushte me gëzim dhe krenari.

Leximi ishte pasioni i saj i vërtetë – një aktivitet që nuk e bënte thjesht për të përmbushur kërkesat shkollore, por si një mënyrë për të ushqyer mendjen dhe imagjinatën. Për Igballen, asnjë lëndë nuk ishte e pakapërcyeshme apo e vështirë. Ajo i qasej çdo teme me kuriozitet, duke përvetësuar dijen me lehtësi dhe duke e kthyer mësimin në një lojë intelektuale që e motivonte vazhdimisht. Ndër lëndët e shumta, gjuha shqipe zinte një vend të veçantë në zemrën e saj. Ajo nuk ishte vetëm një pjesë e planprogramit shkollor, por një hapësirë e veçantë ku Igballja ndjente lidhjen më të thellë me identitetin e saj kombëtar dhe me trashëgiminë kulturore të popullit të vet. Ky pasion nuk shprehej vetëm në dëshirën për të mësuar rregullat gramatikore apo për të analizuar tekste, por në një dashuri të veçantë për poezinë e rilindasëve.

Shpesh, Igballja e vogël merrte pjesë në gara të vogla të improvizuara me fëmijët e tjerë të familjes Jashari, ku sfidonin njëri-tjetrin se kush do të dinte më shumë vargje të poetëve të Rilindjes Kombëtare përmendësh. Këto gara nuk ishin vetëm lojëra të fëmijërisë, por forma të vetëdijshme të kultivimit të kujtesës historike dhe të krenarisë kombëtare, në një kohë kur këto vlera përbënin bazën e rezistencës shpirtërore ndaj pushtimit. Në këto sfida të vogla por kuptimplota, Igballja ishte gjithmonë e para – jo vetëm për shkak të kujtesës së saj të mprehtë, por edhe për dashurinë dhe respektin e thellë që ushqente për fjalën shqipe dhe për poetët që kishin frymëzuar breza të tërë me idealet e lirisë.

Në këtë mënyrë, figura e Igballes shpaloset si një simbol i gjallë i asaj gjenerate të re që, ndonëse e rritur mes dhunës dhe represionit, ushqente me këmbëngulje dhe dashuri vlerat e dijes, të kulturës dhe të identitetit kombëtar. Përkushtimi i saj ndaj mësimeve, shpirti garues dhe dashuria për poezinë rilindëse dëshmojnë se rezistenca nuk ushtrohej vetëm me armë, por edhe me fjalë, me dije dhe me ruajtjen e trashëgimisë shpirtërore që mbante gjallë shpresën për një të ardhme të lirë.

Igballja ishte rritur dhe formuar në një mjedis familjar ku vetëdija kombëtare dhe dashuria për atdheun nuk ishin vetëm parime të mësuara, por vlera të jetuara çdo ditë. Familja Jashari ishte, në të gjitha dimensionet e saj, një vatër e fortë edukimi atdhetar ku fëmijët ushqeheshin me ndjenja të thella përgjegjësie dhe përkushtimi ndaj kombit. Ky edukim nuk ishte vetëm një transmetim abstrakt idesh patriotike, por një proces i ngulitur thellë në përvojën e përditshme, në zakonet, në mënyrën e të menduarit dhe në sjelljet e secilit anëtar të familjes.

Igballja, megjithëse ende e vogël në moshë, kishte kuptuar thelbin e lirisë në mënyrë të qartë dhe të dhimbshme – jo si një koncept teorik, por si një gjendje jetësore që përcaktonte vetë kuptimin e ekzistencës. Ajo e dinte çfarë do të thoshte të jetoje i lirë, të mos kishe frikë për jetën tënde apo për të dashurit e tu, të mos druheshe se një natë dera e shtëpisë mund të shpërthente nga dhuna e armikut. Për të, liria nuk ishte një e drejtë e dhënë, por një ëndërr dhe një e drejtë që duhej mbrojtur me çdo çmim. Përvoja e hershme e dhunës dhe terrorit kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në ndërgjegjen e saj të brishtë. Sulmi i parë mbi familjen Jashari, në vitin 1991, kishte ndodhur kur ajo ishte ende shumë e vogël për ta kujtuar me detaje, por atmosfera e pasigurisë dhe traumat kolektive të atyre viteve i ishin ngulitur në kujtesë përmes rrëfimeve të të rriturve dhe ndjenjës së përgjithshme të frikës.

Megjithatë, sulmi i 22 janarit 1998 ishte një ngjarje që Igballja e mbante mend shumë mirë. Ky përjetim i drejtpërdrejtë i dhunës së organizuar shtetërore ishte një plagë e hapur në shpirtin e saj të njomë dhe një provë e tmerrshme e asaj që fëmijët e asaj kohe ishin të detyruar të kalonin. Pas atij sulmi, netët e saj nuk ishin më të qeta. Çdo mbrëmje, para se të mbyllte sytë, ajo i drejtohej Zotit me një lutje të thjeshtë por thellësisht prekëse, të mbronte familjen e saj, vëllezërit dhe motrat që i donte me një dashuri të pafundme. Kështu, edukimi kombëtar i Igballes nuk ishte vetëm një frymëzim teorik i trashëguar nga familja, por një përvojë e jetuar në mish e në shpirt – një edukim që, përmes dhimbjes dhe sakrificës, e formoi atë si pjesë të pandashme të një historie më të gjerë të qëndresës shqiptare.

Ditët e fundit të dimrit të vitit 1998 mbartnin një rëndesë të padukshme por të ndjeshme në ajër, ndërsa afrohej data e 5 marsit – një ditë që do të mbetej përgjithmonë e gdhendur në kujtesën kolektive të shqiptarëve si simbol i sakrificës dhe qëndresës. Në ato ditë të mbarsura me ankth, Igballja e vogël rrinte gjithmonë pranë nënës dhe vëllezërve e motrave të saj, duke mos u ndarë as nga kushërinjtë që i konsideronte pa asnjë dallim si vëllezër e motra të saj të vërtetë.

Në shtëpinë e Jasharajve, koncepti i familjes nuk kufizohej vetëm në lidhjen e gjakut të ngushtë. Ajo zgjerohej natyrshëm, përfshirës dhe ngrohtësisht, duke krijuar një bashkësi të pandashme të lidhur jo vetëm nga farefisnia, por edhe nga ideali i përbashkët dhe fati i përbashkët. Fëmijët rriteshin në këtë mjedis ku solidariteti nuk ishte vetëm normë morale, por edhe strategji mbijetese në përballje me një armik të pamëshirshëm. Megjithëse ende fëmijë, Igballja kishte mprehtësinë dhe ndjeshmërinë për të kuptuar se diçka e rëndë po afrohej. Ajo i vëzhgonte dhe dëgjonte me kujdes të jashtëzakonshëm bisedat e të rriturve, duke ndjerë në to një tension të përmbajtur, një shqetësim që nuk mund të fshihej plotësisht as në praninë e fëmijëve. Sytë e saj të mëdhenj dhe të pastër përpiqeshin të kapnin çdo fjalë, çdo nuancë, çdo të vërtetë të heshtur që të rriturit nuk donin ta thoshin troç.

Momentin kur e kuptoi qartë realitetin e frikshëm ajo nuk do ta harronte kurrë, atë çast kur dëgjoi hapur që kulla ishte e rrethuar. Ky pohim i zymtë nuk ishte vetëm një konstatim i gjendjes taktike, por një paralajmërim i qartë për atë që do të vinte – një betejë e pabarabartë, një sfidë për jetë a vdekje. Pastaj nisën të dëgjoheshin krismat e granatave dhe rafalet e armëve. Për Igballen ato nuk ishin zhurma abstrakte të luftës së largët, por tinguj të gjallë, të afërt, të tmerrshëm dhe, njëkohësisht, krenarë. Ato ishin rafalet e bali Ademit dhe bali Hamzë Jasharit, burra që, me pushkë në dorë, i kundërviheshin një makinerie shtetërore të armatosur rëndë. Krismat e tyre nuk ishin vetëm zëra të dhunës, por shprehje të një qëndrese që i fuste tmerr armikut, dëshmi e guximit që nuk pranoi të përkulet përpara forcës brutale.

Në atë atmosferë apokaliptike, ku jeta dhe vdekja ishin ndarë vetëm nga një fije e hollë baruti, Igballja përjetonte jo vetëm frikën e natyrshme të një fëmije, por edhe një lloj të kuptuari të heshtur e të dhimbshëm për atë që do të thoshte të mbroje shtëpinë, familjen dhe nderin. Në ato momente, ndërgjegjja e saj e brishtë formohej me një pjekuri tragjike, duke u bërë pjesë e një historie kolektive të dhimbjes dhe krenarisë shqiptare. Kështu, ajo nuk ishte thjesht një fëmijë që dëgjonte, por një dëshmitare e hershme dhe e pafajshme e një lufte të pabarabartë për liri – një luftë ku zhurma e armëve nuk ishte vetëm instrument i vdekjes, por edhe akt i fundit i një populli që nuk donte të jetonte më nën frikë e robëri.

Për tri ditë të tëra, luftime të ashpra dhe të pabarabarta tronditën themelet e kullës së Jasharajve, duke e kthyer atë në një simbol të fortë të qëndresës dhe tragjedisë shqiptare. Forcat armike, të vendosura për ta zhdukur çdo shenjë të rezistencës, përdorën një arsenal të tërë armatimesh të rënda, duke e bombarduar vazhdimisht kullën dhe duke mos kursyer asgjë në përpjekjen për ta shuar çdo jetë brenda saj. Në këto tri ditë, muret e trasha të kullës, dikur mbrojtëse të traditës dhe mikpritjes shqiptare, u goditën pa mëshirë nga predhat dhe granatat. Më në fund, pas kësaj lufte të njëanshme dhe të pamëshirshme, ndodhi ajo që ishte paralajmëruar gjatë gjithë atij rrethimi – tragjedia e plotë. Nga goditjet e pandërprera dhe përdorimi i një arsenali shkatërrues, brenda podrumit të kullës nisi të mbretërojë tymi i dendur dhe flakët përpirëse. Ky mjedis i zymtë dhe i mbytur nga tymi i zi nuk ishte më një strehë për fëmijët e trembur dhe gratë që sulmonin si luanesha dhe vinin në ndihmë të njëri-tjetrit, por një kurth vdekjeje i përgatitur me qëllim.

Në fund, pas bombardimeve të tmerrshme, gjithçka ra në një qetësi të rëndë dhe të frikshme – një heshtje që nuk shënonte paqen, por vetëm shterimin e jetës. Kur flakët u fashitën dhe tymi u shpërnda ngadalë, tabloja që mbeti ishte dëshmia e gjallë e një krimi të pafalshëm. Në një qoshe të asaj kulle, e cila dikur kishte qenë shtëpi e dashurisë, e mikpritjes dhe e vlerave të shenjta familjare, shtrihej Igballja e vogël pranë nënës së saj. Trupi i saj i njomë dhe i brishtë nuk lëvizte më. Në fytyrën e saj të njomë dalloheshin njolla gjaku – gjurmë të heshtura të dhunës ekstreme dhe mizorisë që nuk kishte kursyer as jetën më të pafajshme.

Ajo skenë nuk ishte vetëm një përfundim tragjik i një beteje të pabarabartë, por një akt simbolik i një historie të përgjakshme ku fëmijët paguanin çmimin më të rëndë për lirinë e Kosovës. Vdekja e Igballes nuk është thjesht një episod i dhimbshëm individual, por një faqe e errët e historisë kolektive që na kujton brutalitetin e luftës dhe vlerën e paçmueshme të jetës njerëzore. Në atë qoshe të heshtur të kullës së djegur, trupat e fëmijëve të vrarë dhe njollat e gjakut në fytyrat e tyre të pafajshme u bënë akuzë e përjetshme ndaj dhunës dhe dëshmi e një sakrifice që nuk duhet harruar kurrë. Igballja e vogël, e shtrirë e qetë mes shkatërrimit, mbeti simbol i pafajësisë së dhunuar dhe i një qëndrese që nuk u thye kurrë, edhe përballë armëve më të rënda dhe më mizore.

Në sagën e jashtëzakonshme të familjes Jashari, dallimet konvencionale midis fëmijëve dhe të rriturve, grave dhe burrave, humbën kuptimin e zakonshëm përballë një ideali më të madh dhe më të përbashkët. Në atë familje heroike, të gjithë ishin të barabartë përpara detyrës sublime të mbrojtjes së shtëpisë, të Prekazit dhe të Kosovës së tyre të dashur. Nuk pati dallime moshore apo gjinore që të përjashtonin dikë nga sakrifica, vogëlushët me sytë e tyre të pafajshëm, nënat me përkujdesjen dhe dhembshurinë e tyre të natyrshme, burrat me vendosmërinë e tyre të pathyeshme – të gjithë u bashkuan në një akt të përbashkët rezistence.

Ky bashkim i jashtëzakonshëm i familjes Jashari nuk ishte thjesht një përpjekje e dëshpëruar për mbijetesë, por një manifestim i pastër i qëndresës morale dhe kombëtare. Ata nuk mbrojtën vetëm muret e shtëpisë së tyre, por u bënë simbol i mbrojtjes së dinjitetit shqiptar, i identitetit dhe i të drejtës për të jetuar të lirë. Prekazi, në ato ditë tragjike, u shndërrua në një altar të përgjakshëm ku u ofrua flijimi më i madh për një të ardhme pa robëri. Brenda kësaj epopeje të dhimbshme dhe madhështore, kujtimi i Igballes së vogël zë një vend të veçantë dhe prekës. Ajo ishte ndër më të njomat në moshë, por jo më pak e vendosur në mënyrën e saj të heshtur e të pafajshme për të qëndruar pranë familjes, duke përballuar me guxim frikën dhe terrorin. Vdekja e saj nuk është thjesht një statistikë lufte, por një dëshmi e gjallë e brutalitetit që nuk kurseu askënd dhe një simbol i pafajësisë së flijuar për lirinë.

Lavdia e Igballe Rifat Jashari dhe e të gjithë fëmijëve që ranë në altarin e lirisë është e përjetshme. Sakrifica e tyre nuk ishte e kotë, ajo shërbeu si thirrje e fuqishme për ndërgjegjen ndërkombëtare, duke sensibilizuar botën mbi çështjen e Kosovës. Gjakderdhja në Prekaz u bë një kthesë historike që senzibilizoi opinionin ndërkombëtar dhe përshpejtoi procesin e çlirimit të vendit.

Ata që ranë, e bënë këtë jo vetëm për familjet e tyre, por për mbarë kombin. Kujtimi i tyre mbetet një testament moral për brezat që vijnë, një thirrje për të ruajtur vlerat e lirisë, të dinjitetit dhe të bashkimit kombëtar si trashëgimi të shenjtë dhe të patjetërsueshme.

Literatura:

1.       Hanëmshahe Ilazi, A vriten engjëjt?! (Vrasjet e fëmijëve në Kosovë), (1981-2000), Prishtinë, 2021

2.       Hanëmshahe Ilazi& Nusret Pllana, Fëmijët martirë të Kosovës- Children Martyrs of Kosovo (1981-1999), Prishtinë, 2019

3.       Jusuf Osmani, Krimet e Serbis ndaj fëmijëve në Kosovë 1998-1999, Prishtinë, 2012.

4.       Nusret Pllana, Terrori i Serbisë pushtuese mbi shqiptaret (1844-1999), Prishtinë 2011

5.       Hanëmshahe Ilazi, Drenicë jemi me ty (ditar lufte), Prishtinë 2007.

6.       Ruzhdi Jashari, Zëri i lirisë, Prishtinë , 2009

7.       https://sq.wikipedia.org/wiki/Antar%C3%ABt_e_Familjes_Jashari_t%C3%AB_r%C3%ABn%C3%AB_gjat%C3%AB_luft%C3%ABs_s%C3%AB_U%C3%87K-s%C3%AB

8.       https://www.facebook.com/WelcometoDrenica/posts/antar%C3%ABt-e-familjes-jashari-t%C3%AB-r%C3%ABn%C3%AB-gjat%C3%AB-luft%C3%ABs-s%C3%AB-u%C3%A7k-s%C3%ABlista-e-antar%C3%ABve-e-fami/475384738132424/

9.       https://www.facebook.com/100044359313507/posts/lista-e-antar%C3%ABve-e-familjes-jashari-t%C3%AB-r%C3%ABn%C3%AB-gjat%C3%AB-luft%C3%ABs-s%C3%AB-u%C3%A7k-s%C3%ABshaban-murat-j/2524094387807088/

10.     https://drenicaonline.com/2018/03/18/antaret-e-familjes-jashari-te-rene-gjate-luftes-se-uck-se-3/