Sabile Basha: Gratë Shqiptare – Shtylla të Qëndresës Kombëtare (28)

GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (28)

GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-SË

HANIFE ZYMER JASHARI

(01.01.1981- 07. 03. 1998)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Krahina e Drenicës nuk njihej vetëm për historinë e saj të lavdishme të betejave dhe qëndresës. Ajo ishte dhe mbetej e famshme për bijtë dhe bijat e saj të jashtëzakonshëm, për ata luftëtarë dhe luftëtare që ranë në altarin e lirisë, duke e bërë çdo pëllëmbë të saj dëshmi të gjakut të derdhur për idealin kombëtar. Këta ishin trimat dhe trimëreshat që nuk u stepën para dhunës dhe kërcënimeve, por zgjodhën me vetëdije sakrificën më të madhe, duke lënë pas një trashëgimi të shenjtë që sot është pjesë e identitetit të Kosovës

Duhet theksuar se pas daljes publike të UÇK-së, Prekazi i Ulët ishte shndërruar që herët në një objektiv strategjik të ushtrisë dhe forcave të sigurimit serb, të cilat e kishin kuptuar me kohë se kjo vatër nuk ishte thjesht një fshat i zakonshëm, por një qendër simbolike e frymëzimit dhe rezistencës shqiptare. Ata ishin të vetëdijshëm se ndikimi i Adem Jasharit dhe i familjes së tij nuk kufizohej vetëm brenda kufijve të asaj lagjeje të Drenicës, por përhapej si një valë e fuqishme mobilizuese në të gjithë Kosovën.

Ky ndikim i thellë dhe i pakontrollueshëm mbi popullatën shqiptare përbënte një kërcënim serioz për pushtetin serb, i cili e kishte kuptuar se për ta thyer rezistencën e organizuar duhej, para së gjithash, të shkatërronte burimin e saj kryesor moral dhe simbolik. Prandaj, strategjia e tyre nuk ishte thjesht neutralizimi i një individi të armatosur, por shfarosja e një ideali që kishte mbirë dhe ishte bërë pjesë e pandashme e ndërgjegjes kolektive shqiptare.

Për ta, nuk kishte mbetur zgjidhje tjetër veçse të ndërmerrnin një akt ekstrem, zhdukjen fizike të Adem Jasharit dhe të familjes së tij, shkatërrimin e shtëpisë dhe të gjithë strukturës shoqërore që e mbështeste, në mënyrë që të trembnin popullin dhe të shuanin shpresën e rezistencës. Në logjikën e tyre të dhunshme, terrori total dhe fshirja e çdo gjurme të këtij ideali ishin të domosdoshme për të mbajtur nën kontroll një popull që po zgjohej dhe po kërkonte me ngulm të drejtën për liri dhe vetëvendosje.

Por, pikërisht kjo logjikë e dhunës e shndërroi Prekazin e Ulët në një simbol të pavdekshëm të qëndresës. Përpjekja për të zhdukur një njeri dhe një ideal nuk bëri tjetër veçse i dha atij përmasat e një miti dhe frymëzoi breza të tërë të mos dorëzohen përballë padrejtësisë dhe të mos heqin dorë nga ëndrra për liri. Nuk ishte hera e parë që pushteti serb kishte synuar të godiste në zemër të familjes Jashari për të frikësuar dhe nënshtruar popullatën shqiptare. Qysh në vitin 1991, ata kishin ndërmarrë një përpjekje të drejtpërdrejtë për ta sulmuar dhe kërcënuar këtë familje simbolike të Drenicës, duke synuar ta ndalin që në embrion rezistencën e armatosur që po përhapej ngadalë. Sulmi i atij viti nuk ishte thjesht një operacion policor, por një demonstrim i qartë force dhe dhune të planifikuar, që synonte të mbillte frikë dhe të paralizonte çdo formë kundërshtimi.

Megjithatë, ky veprim prodhoi krejtësisht efektin e kundërt nga ai që ishte synuar. Në vend që të përçante dhe të frikësonte popullin shqiptar, ai e bëri më të vetëdijshëm dhe më të bashkuar përballë rrezikut të përbashkët. Në vend që të shuante zërin e rezistencës, e ndezi edhe më fort zjarrin e vendosmërisë për të mos pranuar nënshtrim. Pas këtij sulmi, populli i Drenicës dhe më gjerë nuk u dobësua në vullnet, por përkundrazi, u bë më homogjen dhe më kompakt, duke përqafuar me më shumë vendosmëri idealin e qëndresës. Përballë kërcënimeve dhe agresionit, njerëzit nuk u tërhoqën, por filluan të ndihen më të lidhur me njëri-tjetrin, të bashkuar nga e njëjta ndjenjë e fuqishme e identitetit dhe e qëllimit të përbashkët.

Sulmi i vitit 1991 u shndërrua kësisoj në një pikë kthese, duke dëshmuar se dhuna e pushtuesit mund të shkatërrojë mure dhe prona, por nuk mund të nënshtrojë një popull të ndërgjegjshëm dhe të vendosur. Ai forcoi tek shqiptarët bindjen se liria nuk mund të blihet me kompromise apo me heshtje, por fitohet vetëm me unitet, sakrificë dhe rezistencë të vazhdueshme. Në këtë mënyrë, tentimi i hershëm për ta frikësuar dhe për ta çarmatosur shpirtërisht familjen Jashari dhe bashkë me të një popull të tërë, doli të jetë një mësim historik për të dy palët, për pushtuesin, që kuptoi se me dhunë nuk mund të shuante idealin e lirisë, dhe për shqiptarët, që kuptuan se vetëm të bashkuar mund të përballonin dhe të fitonin mbi padrejtësinë.

Gjithashtu, tentativa për të nënshtruar dhe frikësuar familjen Jashari nuk përfundoi me sulmin e vitit 1991. Më 22 janar 1998, pushteti serb ndërmori një tjetër operacion të planifikuar dhe të dhunshëm, duke synuar një herë e mirë eliminimin e qelizës simbolike të rezistencës shqiptare në Prekaz. Ky sulm ishte dëshmi e vazhdimësisë së politikës së terrorit dhe e obsesionit për të shkatërruar çdo vatër të mundshme të kundërshtimit të armatosur. Por ajo që ndodhi në atë ditë doli të ishte krejt e kundërta e asaj që kishte imagjinuar pushtuesi. Përkundër numrit dhe armatimit më të madh të forcave serbe, ata u përballën me një qëndresë të befasishme, të organizuar dhe të vendosur nga familja Jashari. Nuk ishte një mbrojtje spontane dhe e çakorduar, por një rezistencë e ndërgjegjshme dhe e koordinuar, e ndërtuar mbi parimin se liria dhe nderi nuk dorëzohen kurrë pa luftë.

Megjithatë, pas dështimeve të mëparshme dhe sidomos pas turpërimit të tërheqjes së forcave të veta në sulmin e 22 janarit 1998, pushteti serb vendosi të mos linte më asgjë në dorë të rastësisë. Për ofensivën vendimtare të 5, 6 dhe 7 marsit, ushtria dhe policia serbe ndërmorën përgatitje të gjera, të detajuara dhe të planifikuara deri në hollësi, duke mobilizuar të gjitha burimet në dispozicion për të siguruar fitoren totale dhe shfarosjen e plotë të shenjës së rezistencës shqiptare në Prekaz. Ky qëndrim i prerë dhe i pamëshirshëm nuk linte vend për kompromis apo mëshirë. Ishte një politikë e llogaritur e spastrimit, e cila shfaqte qartë logjikën e pastrimit etnik dhe të fshirjes së çdo shenje të identitetit dhe dinjitetit shqiptar nga ajo hapësirë. Në këto plane nuk kishte vend për të dalluar mes burrave dhe grave, fëmijëve dhe pleqve – të gjithë ishin të shënjestruar si pjesë e një simboli të rrezikshëm për pushtetin serb.

Kështu, sulmi i marsit 1998 mbi familjen Jashari nuk ishte një rastësi apo një reagim spontan ushtarak, por një akt i mirëmenduar i një shteti që kishte marrë vendimin e tmerrshëm për të zhdukur fizikisht një familje të tërë, duke shpresuar se me zhdukjen e tyre do të zhdukej edhe ideali i lirisë që ata mishëronin. Por historia tregoi se, edhe pse ata shkatërruan kullat dhe morën jetët, nuk mundën të shuanin frymën e rezistencës që u përhap më e fortë dhe më e vendosur në gjithë kombin shqiptar.

Në ato orë të zgjatura dhe të tmerrshme, nuk pati asnjë moment ligështie që t’i shtynte të dorëzoheshin. Ata e shndërruan rezistencën e tyre në një akt të pastër dinjiteti njerëzor dhe kombëtar, duke dëshmuar para botës se nderi dhe liria janë vlera më të larta se jeta vetë. Me këtë qëndrim, ata nuk mbrojtën vetëm shtëpinë e tyre fizike, por ruajtën dhe trashëguan një amanet të shenjtë për brezat që do të vinin – amanetin se liria nuk dhurohet. Në fund, emrat e tyre dhe akti i tyre i flijimit nuk mund të reduktohen në numra statistikash apo në përmendje të shkurtë historike. Ata mbeten dëshmi e gjallë dhe ndërgjegje e përhershme e një populli që e refuzoi poshtërimin dhe robërinë, duke zgjedhur të jetojë i lirë apo të vdesë me nder. Kjo është trashëgimia më e madhe që ata lanë pas – një kujtesë morale dhe historike që i obligon të gjithë pasardhësit të mbrojnë me çdo kusht vlerat për të cilat ata dhanë jetën.

Në këtë epope të lavdishme dhe tragjike të Prekazit, që do të mbetet përgjithmonë në kujtesën historike të kombit si simboli më i pastër i qëndresës dhe sakrificës për liri, nuk ishin vetëm anëtarët e familjes së ngushtë të Adem Jasharit që dhanë jetën e tyre. Në altarin e shenjtë të atdheut ranë plot 59 veta – burra, gra, djem dhe vajza, që me gjakun e tyre vulosën idealin e pavdekshëm të lirisë shqiptare. Kjo betejë e pabarabartë, ku një familje dhe një lagje e tërë përballoi me guxim dhe krenari makinerinë ushtarake të një shteti të tërë, nuk ishte thjesht një akt mbrojtjeje të shtëpisë dhe pragut familjar. Ishte një përballje e ndërgjegjshme dhe e vendosur për të mos u dorëzuar kurrë, edhe përballë një fuqie që vinte për të shuar jetën dhe për të fshirë çdo gjurmë të rezistencës.

Në mesin e atyre që ranë nuk ishin vetëm Jasharajt, familja e ngushtë, por edhe kushërinj të afërt, pjesëtarë të të njëjtit gjak dhe të njëjtit ideal, të cilët ndanë të njëjtin fat heroik dhe të dhimbshëm. Në këtë flijim të madh ranë edhe 12 anëtarë të familjes së Hamit dhe Salë Jasharit – një dëshmi e qartë e vendosmërisë së tërë degëve të familjes për të qëndruar bashkë dhe për të mos pranuar robërinë. Po ashtu, në këtë betejë epike u shuan edhe 11 anëtarë të tjerë të familjeve të Halit, Zymer dhe Zejnë Jasharit. Ky fakt tregon se Prekazi nuk ishte thjesht një grusht shtëpish të mbledhura rreth një kulle, por një bashkësi e fortë vëllazërore, ku të gjithë ndanin përgjegjësinë e shenjtë për mbrojtjen e tokës dhe nderit.

Ata që ranë dhe u martirizuan në Prekaz ishin një mozaik i gjallë i të gjitha moshave dhe brezave, duke përfshirë që nga djemtë dhe vajzat e mitura, të cilëve iu ndërprenë ëndrrat dhe fëmijëria, e deri te gratë, nënat, plakat dhe pleqtë që mbanin mbi supe përvojën dhe historinë e një populli të tërë. Ky spektër i gjerë moshe nuk është vetëm një tregues i përmasës së tragjedisë, por një dëshmi e gjallë e karakterit gjithëpërfshirës dhe kolektiv të sakrificës. Prekazi nuk njohu dallime dhe përjashtime në atë akt sublim flijimi. Çdo anëtar i familjes dhe i lagjes, pa dallim moshe apo gjinie, u bë pjesë e një qëndrese të përbashkët, duke e konsideruar mbrojtjen e shtëpisë dhe të atdheut si detyrim të shenjtë dhe të panegociueshëm. Ata ishin të vetëdijshëm për rrezikun e jashtëzakonshëm dhe për fuqinë shkatërrimtare të armikut, por nuk lejuan që frika apo shpresa e mbijetesës së turpshme t’ua zbriste vendosmërinë.

Këta martirë nuk u shuan thjesht si individë, por u ngritën si simbol i një populli që e kupton lirinë si vlerë themelore, më të shtrenjtë se vetë jeta. Me gjakun e tyre ata e shenjtëruan tokën e Prekazit, duke e kthyer atë në një vend pelegrinazhi historik dhe moral për të gjithë ata që besojnë në liri dhe dinjitet njerëzor. Sakrifica e tyre mbetet testament i pavdekshëm i guximit dhe dashurisë për atdheun – një thirrje e përjetshme për brezat që vijnë që të mos harrojnë kurrë çmimin e lirisë. Në këtë betejë të madhe dhe të dhimbshme të Prekazit, ku 59 jetë njerëzish u flijuan në emër të lirisë dhe dinjitetit kombëtar, një nga ato jetë ishte edhe ajo e Hanife Zymer Jasharit. Mes këtij numri të madh dëshmorësh që u shkrinë si një trup i vetëm në altarin e atdheut, historia e Hanifes ngjall një ndjesi të veçantë trishtimi dhe admirimi.

Shtrohet natyrshëm pyetja, kush ishte Hanife Zymer Jashari? Kush ishte kjo vajzë e re nga Prekazi, që pa ngurrim ndau të njëjtin fat me familjen dhe bashkëfshatarët e saj në ato ditë të zjarrit dhe të gjakut? Përgjigjja nuk është e lehtë. Është vërtet sfiduese të gjesh të dhëna të hollësishme për këtë vajzë të njomë, këtë bijë të Drenicës, e cila ishte ende në moshën më të brishtë të jetës – vetëm 17 pranvera kishte parë.

Pak shkrime e përshkruajnë Hanifen si individ, por ajo që dihet mjafton për të kuptuar madhështinë e asaj që ajo përfaqëson. Ajo ishte pjesë e pandashme e familjes Jashari dhe e  Prekazit, ishte rritur në një frymë të thellë atdhedashurie, në një shtëpi ku dashuria për vendin dhe ndershmëria ishin më të shenjta se jeta vetë. Ajo ishte një vajzë e re që, në vend të ëndrrave të qeta të rinisë, u përball me realitetin e hidhur të okupimit dhe me barrën e rëndë të përgjegjësisë që i ra mbi supe brezit të saj. Hanifja nuk pati mundësi të zgjidhte një rrugë tjetër, sepse për të dhe familjen e saj nuk kishte kthim prapa. Në pragun e shtëpisë, në djepin e Prekazit të rrethuar dhe të bombarduar, ajo e përqafoi fatin e saj me qetësi dhe vendosmëri të rrallë. Nuk u largua, nuk u fsheh dhe nuk kërkoi mëshirë – qëndroi aty ku ishte lindur dhe rritur, pranë nënës, motrave, vëllezërve dhe kushërinjve, duke pranuar me dinjitet të plotë se liria paguhet me jetën.

Në mungesë të  biografisë të shkruar për të, ajo mbetet një figurë simbolike e gjithë atij brezi të ri që u rrit mes frikës dhe krenarisë, që u bë dëshmitar dhe pjesëmarrëse e  një lufte për ekzistencë kombëtare. Hanife Zymer Jashari është më shumë se një emër në listën e të rënëve, ajo është mishërimi i sakrificës së një vajze të re që la pas ëndrrat e vetvetes për të mos braktisur idealin e përbashkët të familjes dhe të atdheut. Prandaj, përmendja e saj sot nuk është thjesht një kujtim i dhimbshëm, por një homazh për një jetë të shkurtër e të ndritur nga guximi – një testament i heshtur që na mëson se liria ka një çmim të lartë, dhe se ky çmim shpeshherë e paguajnë edhe më të rinjtë, ata që kanë më shumë për të jetuar.

Megjithëse për jetën dhe personalitetin e Hanife Zymer Jasharit është e vështirë të gjesh shumë të dhëna të detajuara, por një informacion i rëndësishëm del në pah nga të dhënat e publikuara nga portali Prointegra në shkrimin e tyre “Një çerek shekulli nga gjenocidi në Prekaz”. Sipas këtij burimi, Hanifja kishte lindur më 1 janar të vitit 1981 – një datë që vetvetiu merr ngjyrim të veçantë simbolik, duke krijuar një lidhje të thellë mes fatit të saj personal dhe rrjedhave të historisë kolektive shqiptare. Nuk mund të mos të ndalesh tek kjo koincidencë domethënëse, Hanifja lindi pikërisht në vitin e atyre ndryshimeve të mëdha, kur populli shqiptar i Kosovës u ngrit si një trup i vetëm për të kërkuar të drejtat e tij dhe për të afirmuar identitetin kombëtar përballë një regjimi shtypës. Viti 1981 është i gdhendur në kujtesën historike si momenti kur djemtë dhe vajzat e reja dolën në rrugë dhe organizuan demonstrata gjithëpopullore, duke artikuluar me guxim aspiratat për liri, barazi dhe republikë.

Në një farë mënyre, lindja e Hanifes në atë vit simbolizon lindjen e një brezi të tërë që u formua dhe u rrit në kushte të jashtëzakonshme – në një shoqëri të mbushur me tension politik, me represion të vazhdueshëm dhe me frymën e pashuar të rezistencës. Ajo ishte pjesë e atij brezi që nuk e njohu kurrë qetësinë e mirëfilltë, por që trashëgoi prej prindërve të saj ndjenjën e përgjegjësisë dhe të përkushtimit ndaj kombit dhe lirisë. Hanifja ishte fëmijë i atyre ditëve të vrullshme, kur shpresat dhe idealet për një të ardhme të lirë dhe të barabartë ndesheshin çdo ditë me dhunën dhe shtypjen. Në këtë mënyrë, data e lindjes së saj nuk është thjesht një fakt biografik, por një pikë simbolike që na lejon të kuptojmë më thellë rrënjët e asaj ndërgjegjeje kombëtare që e përgatiti për sfidën e fundit, përballjen me armikun dhe sakrificën e jetës në altarin e atdheut.

Në të vërtetë, mund të thuhet se jeta e Hanife Zymer Jasharit është paralelja e një gjenerate që lindi bashkë me zërin e kërkesës për liri dhe që u formua nën hijen e përpjekjeve të pandërprera për të mbijetuar dhe për të ruajtur identitetin. Fundi i saj tragjik në marsin e vitit 1998 është vazhdimi logjik i asaj historie të filluar po atë vit kur ajo lindi, historia e një populli që refuzoi të gjunjëzohej dhe që e pagoi me gjakun më të pastër çmimin e shtrenjtë të lirisë.

Hanife Zymer Jashari ishte bija e prindërve Zymer dhe Mihrije Jashari, të cilët kishin krijuar një familje të madhe dhe të begatë, duke sjellë në jetë gjithsej dymbëdhjetë fëmijë. Në këtë vatër të ngrohtë familjare, ku çdo hap dhe çdo frymëmarrje ishte e mbushur me dashuri dhe kujdes, Hanifja gjeti terrenin më të mirë për të formuar karakterin e saj dhe për të ushqyer ndjenjën e përkatësisë dhe përgjegjësisë ndaj familjes dhe kombit. Prindërit e saj, Zymeri dhe Mihrija, nuk i rritën fëmijët thjesht si individë të veçuar, por si pjesë të një tërësie më të madhe morale dhe shoqërore. Ata ishin edukatorë të përkushtuar që, krahas bukës dhe strehës, u ofronin bijve dhe bijave të tyre edhe një trashëgimi të vyer vlerash. Me fjalë të urta, me këshilla të ndjera dhe me shembullin e tyre personal, ata u mësuan se jeta nuk kishte kuptim pa nder dhe se të jetosh me dinjitet është më e rëndësishme se çdo komoditet apo frikë.

Në këtë familje, dashuria nuk ishte e verbër apo vetëm emocionale, por e ndërlidhur ngushtë me përgjegjësinë dhe atdhedashurinë. Fëmijët rriteshin duke kuptuar se ishin pjesë e një tradite të pasur dhe të lavdishme, e cila i kishte mbijetuar shumë sfidave dhe fatkeqësive. Ata edukoheshin që të mos ishin vetëm të zotët e vetes, por edhe të denjë për të mbajtur mbi supe barrën e emrit dhe të historisë së familjes dhe të kombit. Në këtë kontekst, Hanifja nuk ishte thjesht një vajzë e rritur në një familje të madhe, por një bijë e një shkolle të vërtetë atdhetarie. Ajo u edukua me bindjen e palëkundur se për të qenë e denjë për këtë tokë dhe këtë emër, duhej të kishte guxim, përulësi dhe dashuri të pakufishme për vendin dhe njerëzit e saj. Në çdo hap të jetës, ajo ishte e rrethuar me mësime që e përgatitnin për sfida të mëdha – mësime që do ta formonin përballë stuhive që e prisnin dhe që, në fund, do ta bënin të gatshme të sakrifikonte gjithçka për lirinë dhe nderin e atdheut.

Kështu, prindërit e saj nuk i lanë pas thjesht pasuri materiale, por një trashëgimi të çmuar vlerash dhe virtytesh – një amanet të shenjtë që Hanifja dhe motrat e vëllezërit e saj e mbajtën të gjallë deri në çastin e fundit, duke u shndërruar në shembuj të përjetshëm të trimërisë dhe besnikërisë ndaj kombit. Hanife Zymer Jashari e kreu shkollën fillore në Skenderaj, duke treguar përkushtim dhe vullnet për të mësuar, ashtu si shumë bashkëmoshatarë të saj. Por kur erdhi koha për të vijuar më tej, për të ndjekur shkollën e mesme, rruga e dijes iu pre dhunshëm nga rrethanat politike dhe shoqërore që u krijuan në Kosovë pas viteve ’90. Regjimi i kohës ndërmori masa sistematike të diskriminimit dhe shtypjes, duke e bërë të pamundur që nxënësit shqiptarë të shkonin në ambientet e tyre shkollore.

Mbyllja e shkollave në gjuhën shqipe ishte pjesë e një politike të mirëfilltë asimilimi dhe mohimi kulturor, që synonte ta privonte popullin shqiptar jo vetëm nga e drejta për arsimim, por edhe nga vetëdija kombëtare. Në këtë kontekst të errët dhe represiv, duket sikur drita e dijes do të shuhej dhe se një brez i tërë do të rritej i privuar nga arsimimi dhe zhvillimi kulturor. Por kjo nuk ndodhi. Përballë këtij agresioni të qëllimshëm ndaj gjuhës dhe dijes, mësuesit shqiptarë treguan një vendosmëri dhe kreativitet të jashtëzakonshëm. Ata nuk u dorëzuan, nuk pranuan të bëhen palë me padrejtësinë dhe gjetën forma e mënyra alternative për të vazhduar misionin e tyre të shenjtë. Duke sfiduar frikën dhe kërcënimin e pushtetit, ata organizuan mësime në kushte krejtësisht të improvizuara, duke e bërë edukimin një akt të vërtetë rezistence. Ky solidaritet nuk mbeti vetëm tek mësuesit. Populli i thjeshtë hapi dyert e shtëpive të tij, duke i shndërruar ato në klasa mësimi. Dhoma gjumi, salla pritjeje, bodrume dhe korridore u mbushën me banka shkolle, ku mësuesit dhe nxënësit, të bashkuar nga një ideal i përbashkët, vijuan procesin mësimor në kushte të vështira, por me dinjitet dhe krenari të pashoqe. Ky fenomen nuk ndodhi vetëm në fshatrat dhe qytetet e vogla – ishte një lëvizje gjithëkombëtare që përfshiu mbarë Kosovën, duke shndërruar çdo shtëpi shqiptare në një kështjellë të dijes dhe të lirisë.

Madje edhe vetë Universiteti i Prishtinës, simboli i dijes dhe i emancipimit të shoqërisë shqiptare në Kosovë, u mbyll me urdhër të pushtetit serb, në përpjekje për të gjunjëzuar krejt elitën intelektuale. Por as kjo nuk mjaftoi për të shuar etjen për dije dhe vullnetin për të mbijetuar si komb. Në këtë realitet, Hanifja dhe shumë të rinj si ajo u bënë pjesë e një brezi të sakrificës, që përballë dhunës dhe mohimit zgjodhën rrugën e dinjitetit, duke ruajtur gjuhën, kulturën dhe vetëdijen kombëtare si armët më të forta të mbrojtjes dhe të rezistencës. Për vajzat shqiptare nëpër fshatra, ndjekja e mësimeve në ato kohëra të vështira përbënte një sfidë të jashtëzakonshme, e madje shpesh të pakapërcyeshme. Në veçanti, për ato që jetonin në zona më të thella rurale, largësia fizike nuk ishte pengesa e vetme apo më e madha. Realiteti i ashpër i okupimit serb në Kosovë kishte ngritur një sistem kontrolli dhe terrori të përhapur, që mbërthente çdo hapësirë me postblloqe dhe patrulla të armatosura.

Çdo përpjekje për të shkuar nga një fshat në tjetrin, për të ndjekur mësime apo për të takuar mësuesit e shpërndarë në sistemin paralel të arsimit, shndërrohej në një udhëtim të mbushur me frikë dhe pasiguri. Vajzat duhej të përballeshin me rrezikun e ndalimeve, ngacmimeve dhe maltretimeve në postblloqe, ku pushteti serb ushtronte një formë të hapur dhe sistematike terrori psikologjik dhe fizik. Ky ishte një mjedis ku liria e lëvizjes nuk ekzistonte dhe ku frika nuk ishte thjesht imagjinare, por një realitet i përditshëm dhe i shtypshëm. Në këto rrethana, vajzat e familjes Jashari, ashtu si shumë vajza të tjera shqiptare të Kosovës, nuk patën mundësi të ndiqnin shkolla të larta apo të sistemit formal arsimor. Shkollat ishin të mbyllura për ta, rrugët e sigurta ishin prerë dhe vetë ideja e arsimimit ishte shndërruar në një akt të rrezikshëm rezistence. Por kjo nuk do të thotë që ato mbetën pa arsim e pa mësim. Përkundrazi, ato u shkolluan në mënyra të tjera – në mënyra të cilat i formuan ndoshta më thellë dhe më kuptimshëm për sfidën e jetës dhe për rëndësinë e lirisë. Mësimet e tyre nuk u zhvilluan në klasa moderne, por në odat shqiptare, ato hapësira të shenjta tradicionale që u shndërruan në qendra të dijes dhe të rezistencës.

Në ato oda, vajzat e Jasharajve nuk mësonin vetëm alfabetin dhe historinë e kombit të tyre, por edhe parimet e mbrojtjes së atdheut, rëndësinë e nderit dhe të besës, dhe madje – në kushtet e rrezikut të afërt – edhe mënyrën se si të përdornin armët për t’u mbrojtur në rast sulmi. Ato nuk u edukuan vetëm për të qenë të ditura, por për të qenë të forta dhe të ndërgjegjshme për përgjegjësinë e tyre si bija të këtij kombi. Kështu, edhe pse të privuara nga shkollimi formal, ato dolën të diplomuara në shkollën e jetës, të edukimit tradicional dhe të rezistencës morale dhe fizike. Ky edukim i brendshëm dhe i ngulitur thellë u bë pjesë e karakterit të tyre dhe i përgatiti për sfidën më të madhe që do t’u dilte përpara – mbrojtjen e pragut të shtëpisë dhe sakrificën për lirinë e atdheut.

E tillë ishte edhe Hanife Zymer Jashari – një vajzë e rritur dhe formuar në atë mjedis të jashtëzakonshëm, ku dashuria për familjen dhe atdheun nuk ishte vetëm ndjenjë, por edhe përgjegjësi e shenjtë. Në ditët më të errëta të rrethimit dhe sulmit të pamëshirshëm, kur flakët e luftës përpinin gjithçka përreth dhe vdekja bëhej e pranishme në çdo cep të shtëpisë, Hanifja mori një vendim të madh dhe të vetëdijshëm: të mos largohej, të mos braktiste pragun e shtëpisë dhe as të afërmit e saj. Nuk ishte as frika dhe as dëshira për të shpëtuar me çdo kusht ajo që e udhëhoqi. Përkundrazi, ishte një ndjenjë e thellë besnikërie dhe përkushtimi ndaj familjes dhe kombit që e bëri të qëndronte, krah për krah me nënën dhe vëllezërit e saj. Në ato orë tragjike, ajo nuk ishte thjesht një vajzë e re që trembej dhe lutej për shpëtim, por një bashkëluftëtare morale, që me praninë e saj forconte vendosmërinë e të gjithëve për të qëndruar deri në fund.

Hanifja nuk pranoi të ndahej nga ata që i donte më shumë, duke e ditur mirë se fati i tyre do të ishte edhe fati i saj. Ajo zgjodhi të ndajë me ta jo vetëm momentet e lumtura të jetës, por edhe ato më të tmerrshmet, duke u bërë pjesë e asaj sakrifice kolektive që do të shkruhej përjetë në faqet më të lavdishme të historisë shqiptare. Në altarin e lirisë ranë heroikisht vëllezërit e saj dhe nëna e saj, dhe Hanifja qëndroi me ta deri në fund, duke u bërë dëshmi e gjallë se dashuria për familjen dhe për atdheun nuk mund të ndahet dhe as të negociohet. Ky akt i saj nuk ishte vetëm një qëndrim i ndershëm familjar, por një mesazh i fuqishëm dhe i përjetshëm për brezat që do të vijnë, se liria dhe nderi kërkojnë sakrifica të mëdha dhe se dinjiteti nuk blihet me kompromise, por ruhet me jetë.

Më 5 mars të vitit 1998, mbi lagjen Jashari ra rrethimi i shumëpritur dhe i paralajmëruar prej kohësh – ai rrethim i hekurt që pushteti serb e kishte planifikuar me kujdes për të shkatërruar përfundimisht simbolin e rezistencës shqiptare. Që në agim, tingulli ogurzi i armëve të rënda dhe ulërima e predhave paralajmëronin fillimin e një tragjedie që do të lëvrinte gjakun dhe do të lartësonte lavdinë e asaj familjeje të tërë. Në ato çaste të kobshme, në shtëpinë e Zymer Jasharit ishin mbledhur kushërinjët që e dinin se nuk do të kishin më ku të shkonin – që kishin vendosur të mos e braktisnin pragun e shtëpisë, edhe sikur ai prag të bëhej varri i tyre. Nëna Mihrije, shtylla morale e familjes, ndodhej aty me fëmijët e saj të dashur: Murtezin, Hajzerin dhe vajzat Sabrijen e Hanifen – të cilat ishin ende në moshën e rinisë së njomë, por të formuara me ndjenjën e shenjtë të dashurisë për atdheun dhe familjen.

Po në atë shtëpi ishte edhe Halit Imer Jashari me bashkëshorten e tij, Elhemen, duke treguar se kjo nuk ishte thjesht një familje, por një bashkësi e madhe vëllezërish dhe kushërinjsh të lidhur me njëri-tjetrin jo vetëm nga gjaku, por edhe nga ideali i përbashkët i mbrojtjes së vendit dhe nderit.

Në kullë, përballë tmerrit që po afronte, gjendeshin edhe tre djemtë e Zejnë Jasharit – Abdullahu, Bujari dhe Blerimi – të rinj që në vend të ëndrrave për të ardhmen mbanin në duar pushkët e mbrojtjes. Bashkë me ta ishte edhe bashkëshortja e Zejnë Jasharit, Bahtija, që nuk kishte pranuar të largohej ashtu si shumë gra të tjera të kësaj lagjeje të pathyeshme, duke e ditur se vendi i saj ishte aty, pranë burrit dhe djemve të saj, në mbrojtje të pragut dhe të nderit.

Ndërkohë, Valdet Zejnë Jashari ndodhej në shtëpinë e Hamit Jasharit, duke treguar se e gjithë lagjja ishte një organizëm i vetëm i lidhur në mënyrë të pazgjidhshme, ku çdo shtëpi ishte bastion dhe çdo familje një kështjellë e vogël e rezistencës. Ky konfigurim i atyre që ndodheshin në Prekaz më 5 mars nuk është vetëm një listë emrash familjarësh të mbledhur në panik, por një pasqyrë e një bashkimi që kishte zgjedhur me vetëdije rrugën më të vështirë dhe më të lavdishme, të mos dorëzoheshin kurrë. Ata nuk ishin aty për të shpëtuar jetën, por për ta nderuar atë deri në fund, duke u flijuar për lirinë e të gjithë atyre që do të vinin pas.

Në rrethana të jashtëzakonshme, të shënuara nga një rrethim i hekurt dhe i pamëshirshëm, ku predhat e artilerisë së rëndë binin pa pushim nga të gjitha anët, shumë anëtarë të familjes Jashari ranë si dëshmorë në altarin e atdheut. Në ato orë të errëta, ku çdo shpresë për shpëtim po shuhej nën zjarrin dhe tymnajat e granatimeve, këta burra dhe gra, djem dhe vajza treguan një vendosmëri të pashoqe dhe një besnikëri të rrallë ndaj pragut të shtëpisë dhe tokës së tyre. Në mesin e atyre që u flijuan në atë akt të madh qëndrese dhe sakrifice, ishin Hajzer Zymer Jashari dhe Murtez Zymer Jashari – djem të rinj dhe të palodhur në përkushtimin për të mbrojtur familjen dhe vendin e tyre. Bashkë me ta ra edhe Halit Imer Jashari, një burrë që zgjodhi të qëndronte deri në fund pranë familjes së vet, duke ndarë fatin e përbashkët të qëndresës së pathyeshme. Në atë listë të shenjtë martirësh janë edhe Abdullah Zejnë Jashari dhe Bujar e Blerim Zejnë Jashari – tre vëllezër të një gjaku që nuk u ndanë nga njëri-tjetri as në çastin e fundit, duke e bërë betejën e tyre një simbol të unitetit dhe të besës shqiptare.

Në radhën e atyre që dhanë jetën nuk munguan as gratë e shtëpisë, të cilat dëshmuan se mbrojtja e pragut dhe e nderit nuk ishte detyrë vetëm për burrat. Elheme Jashari, Mihrije Jashari dhe Bahtije Jashari u shkrinë në atë flijim kolektiv, duke treguar një guxim të jashtëzakonshëm dhe një dashuri të pakufishme për familjen dhe atdheun. Në mesin e të rënëve ishin edhe Sabrije dhe Hanife Zymer Jashari – vajza të reja që, në vend të ëndrrave dhe shpresave të rinisë, zgjodhën të qëndronin pranë nënës dhe vëllezërve të tyre, duke pranuar me dinjitet fatin e përbashkët të familjes. Ky grup dëshmorësh nuk përfaqëson thjesht emra të veçantë të një familjeje të madhe, por mishërimin e vetë konceptit të sakrificës kolektive. Ata nuk u dorëzuan as kur rrethimi u bë i pakapërcyeshëm, as kur armët e tyre ishin të pakta përballë fuqisë shkatërrimtare të agresorit. Ata ranë së bashku, duke lënë pas një testament të shenjtë për brezat që do të vijnë se liria fitohet me gjakun më të shtrenjtë dhe se nderi i familjes dhe i kombit nuk shitet kurrë, por mbrohet deri në fund, edhe me jetën.

Në ditën e tretë të atij rrethimi të tmerrshëm, kur më në fund rezistenca heroike e familjes Jashari u shua nën breshërinë e pandalshme të armëve dhe predhave, ushtria serbe ndërmori atë që e kishte pritur me padurim, të hynte në Prekaz dhe të tërhiqte kufomat e dëshmorëve. E bënë këtë me një entuziazëm cinik, të papërmbajtur, sikur të kishin arritur një fitore madhështore mbi një armik të barabartë, kur në të vërtetë ajo që kishin përballë ishte një familje e rrethuar, e pambrojtur, por e pathyeshme në vullnetin për të mos u dorëzuar. Me po aq zell sa kishin shkatërruar kullat dhe muret e gurta të Prekazit, forcat serbe nisën të tërhiqnin trupat e pajetë të atyre që kishin zgjedhur të mos braktisnin shtëpinë dhe nderin e tyre. Ishte një përpjekje e dëshpëruar për të treguar “suksesin” e operacionit dhe për të mbjellë frikë në mesin e një populli që nuk e kishte ndërmend të thyhej.

Por mes trupave të të rënëve, mungonin ato të Nënës Mihrije dhe të dy bijave të saj, Sabrijes dhe Hanifes. Askush nuk e pa më atë nënë trimëreshë dhe dy vajzat e saj të reja, të cilat ishin betuar të mos ndaheshin nga familja dhe shtëpia, edhe në çastin e fundit. Fati i tyre mbeti mister. Edhe sot, dekada më pas, ato vazhdojnë të konsiderohen të pagjetura – plagë e hapur në ndërgjegjen tonë kombëtare dhe dëshmi e krimit të fshehur që nuk e mbyll dot as koha, as harresa. Ky veprim i ushtrisë serbe – zhdukja e kufomave të tyre – nuk ishte rastësi, por një strategji e qëllimshme për të fshehur sadopak barbarinë e tyre dhe për të manipuluar me të vërtetën. Duke i zhdukur trupat e grave dhe vajzave, ata kërkonin të fshihnin gjurmët e një krimi që nuk dallonte moshë apo gjini, që nuk njihte mëshirë as për fëmijët, as për nënat. Megjithatë, edhe pse të pagjetura fizikisht, ato nuk janë dhe nuk do të jenë kurrë të harruara. Kujtimi i Nënës Mihrije dhe i bijave të saj, Sabrijes dhe Hanifes, është i gdhendur në altarin e kujtesës kombëtare si simbol i pastërtisë së flijimit dhe i dashurisë pa kufi për familjen dhe atdheun.

Lavdi përjetë trimeve dhe trimave të Epopesë së lavdishme të Prekazit, që ranë si mburojë e lirisë, duke vulosur me gjakun e tyre një ndër kapitujt më të ndritur dhe më të dhimbshëm të historisë sonë kombëtare. Ato nuk vdiqën kot – ato mbetën dritë dhe amanet për brezat që do të jetojnë të lirë, falë sakrificës së tyre sublime.

Literatura:

1.       https://www.radiokosovaelire.com/hajzer-zymer-jashari-15-4-1969-5-3-1998/

2.       https://prointegra.ch/nje-cerek-shekulli-nga-gjenocidi-ne-prekaz/

3.       https://www.drini.us/epopeja-e-jashareve-nje-heroizem-i-pashembullt-ne-historine-e-njerezimit/

4.       https://www.botasot.info/aktuale-lajme/1526894/kush-ishin-grate-e-vajzat-qe-u-vrane-ne-renien-e-familjes-jashari/

5.       https://www.radiokosovaelire.com/myrtez-zymer-jashari-5-3-1979-5-3-1998/