Edison Ypi: Zonja Dibër

Zonja Dibër

Nga Edison Ypi

Nga kthesa për në Muhërr, e deri rrëzë maleve në perëndim të Dibrës te ura mbi Drinin e Zi, gjallon gjelbërimi më i larmishëm që ekzison vetëm në 2 vende: atje, dhe nëpër ëndërra.

Duket sikur në këto dhjetë kilometra një kopështar gjenial, në bashkëpunim me një arkitekt, një botanist, dhe një ambientalist, i kanë dhënë jetë kopështit më të madh në botë me të gjitha bimët, drithërat, frutat, vreshtat, ullishtat, madje dhe ferrat dhe hithrat e të gjitha specieve dhe nënspecieve që ekzistojnë nën diellin. Kalimi përmes kësaj parajse të gjelbër kalon nëpër një rrugë herë të drejtë, herë rrethore, harkore, eliptike, sinusoidale, prarabolike, hiperbolike dhe të gjitha vijat e tjera vizatuar me kujdesin më të madh të merakliut matematicien në bordin dhe nën urdhërat e kopështarit në fjalë.

Me të hedhur lumin mbi urën e famshme të vjetër, e cila, për fat, nga pesha e makinës time nuk u shemb, nisin malet.

Te një urë tjetër më e vogël, më e shkurtër, më e sigurtë se ajo mbi Drin, një dibran i moshuar imcak dhe fytyrëmprehtë flet për rrugën deri në Burgajet, në formën e një profecie të dyshimtë prej Hoxhe ose magjistricash: Rruga është edhe e mirë edhe e keqe, edhe kalohet, edhe nuk kalohet, rëndësi ka të vazhdosh i qetë, i patrembur nga asnjë vështirësi dhe i pa entuziazmuar tej mase nga asnjë pamje sado mahnitëse.

Pas Hoxhës profetik ose magjistricës dinake, nis menjëherë një e përpjetë.

Pak minuta pasi lë pas kopështin mahnitës dhe gjigand sa një mijë Kopështe të Edenit, duket sikur Zonja Dibër ma ka mbyll derën nga pas, dhe më ka dhënë urdhër: Vazhdo. Nuk mbaj më përgjegjësi për një të krisur.

Ruga përpjetë malit të parë ka taban të fortë shkëmbor, dhe pafund kthesa, disa prej të cilave janë të ngushta dhe të frikëshme.

Gjurma kalldrëmi të vjetër gjatë gjithë rrugës.

Nëpër kthesa, mbrojtëse të ulëta dhe të trasha betoni tipike për këto lloj rrugësh të kohës së Diktaturës.

Rrugë të ngushta ose shtigje anësore që dëshmojnë ekzistencën e fshtrave andej rrotull. Do ishte kënaqësi me i pa, qoftë edhe nga larg ato fshatra. Por nuk duken. I mbulon gjelbërimi, ose janë prapa malit.

Pak kilometra dhe, tashmë nga toka deri në qiell, ka vetëm male. Kaq male ska as Skrapari, as Nepali.

Ndjehesh në mesin e kurrkundit. Ku i mahnitur nga thepisjet e shkëmbinjve dhe përrenjtë me shkumë, s'të duhet me ditë çfarë thotë harta, çfarë tregon navigatori, sa është ora, dita, data, madje as shekulli.

E pabesueshme, por në mesin e kurrkundit ka edhe bunkerë, për tu mbrojtur nga armiq imagjinarë që s'erdhën kurrë.

Shumë shkurre të larta, dhe dushknaja. Të gjitha të ngjeshura. Në disa vende rruga kalon përmes ryre si brenda një tuneli të gjelbër nëpër xhungël.

Ik e ik, gjatë shumë kilometrash, para dhe pas, vetëm male të blertë dhe thepisje shkëmbinjsh të bardhë, asgjë tjetër.

Fund korriku, dhe shumë lagështirë, ujë gjithandej.

Rrugën e kalojnë tërthor ca kanale me ujë që, sa kohë në luginë nuk ka ara për ttu vaditur, nuk kuptohet kush dhe për pse i ka bërë.

Aty-këtu anës rrugës ka ca si shpella të gërryera brenda malit. Duket si ngjyrë kromi, çka të vete mendja se ndoshta kanë bërë sondazhe për me gjet mineralin e çmuar. Por më tutje dikushnta rrëzon këtë hipotezë. Nuk kërkojnë krom, marrin gurë.

Diku, pas nja një ore kacavjerrje nëpër male, në tre a katër vende, anës rrugës janë hedhur blloqe kubikë mermeri me brinjë nga 1 në 2 metra. Duket si mermer i zi. Por, si e qartësova më vonë, është mermer i kuq, i nxirë nga myshqet me kalimin e kohës. Mbi mermerat duken shenjat e prerjes së blloqeve të mermerit të kohës së Diktaturës me brima të thella çpuar me baromina të gjata. Sa duket ai mermer sot nuk i intereson askujt. Kur kishte heronj, s'kishte mermer. Tani që mermer ka, s'ka heronj për tu bërë shtatore.

Sado të bukura pamjet, nuk mund të ndal në çdo kthesë se vonohem, ose nuk arrij kurrë.

Rruga vazhdon njësoj. Jo fort e ngushtë, me shumë kthesa, po aq të përpjeta dhe të tatëpjeta, tabani shkëmbor me thepa shkëmborë të frikshëm poshtë, fort e rrezikëshme për makinat e ulëta.

Asnjë kalimtar dhe asnjë makinë, as para as pas.

Selishta, fshat që e mban çdo hartë karte, letre, dhe e tregon çdo navigator elektronik, është një fshat relativisht i madh. Shtëpitë nënë rrugë, të shpërndara poshtë në luginë  pa ndonjë rregull apo simetri, shumica e të cilave janë të reja, kanë çati të pjerrëta me tjegulla ose llamarina.

Në këto anë, erërat e ngrohta mesdhetare që fryjnë, nuk mundësojnë të bjerë shumë dëborë, nuk e lënë të trashet, e shkrijnë shpejt. Duket sikur kot i bëjnë çatitë e pjerrëta. Por që bie rrallë dëborë, s'do të thotë që nuk do bëhet 1 metër kurrë. Mirë bëjnë me çatitë e pjerrëta.

Nën rrugë kafene. Një dibran i ri dhe i sjellshëm u përgjigjet me përpikmëri pyetjeve mbi fshatin, njerëzit, emigrimin, largimin, pyllin malin, luginën.

Mbi rrugë, ish-dyqani i braktisur dhe bosh, menca, zyrat e pushtetit në kohën e kooperativës, është përmbytur nga cicërimat e miliona zogjve që hyjnë e dalin brenda varrit bosh të Selishtës si "The birds" i Alfred Hitchcock-ut.

Mali mbi Selishtë, i quajtur "Mali i Runjës", është mal qeros, pa bimësi mbi krye. Ja si ndodhi që Runja mbeti qeros: Një dimër bëri shumë ftohtë. Runjës i erdhi keq për njerëzit poshtë. E tundi fort kokën. E hodhi krejt gjelbërimin e vetes, si batanije, si jorgan, mbi fshatin, fshatarët, të mos mbërdhifnin. Dhe vetë mbeti qeros. S'ka problem, tha, jam mal, jam shkëmb, ngricën s'e kam problem.

Më tej rruga shkon përgjatë luginës së përroit Murrë.

Murra rrjedh rrezikshëm si "Ujana e Keqe" e Kadaresë. Kush ka lexu dy libra, ka pak imagjinatë, dhe një zemër në kraharor, kupton, e bën këtë asocim. Në mos, është një derr katunar që njeri s'bëhet kurrë.

Përroi i Vermoshit dhe Përroi i Çërravës nuk qënkan të vetmit përrenj të Shqipërisë që burojnë në perëndim dhe derdhen në lindje. Përroi Murra gjithashtu buron në perëndim dhe derdhet në lindje në Drini i Zi.

Përgjatë Murrës nevoze dhe të rrezikshme që i kanë parë sytë tmerre në shekuj, ja 1, ja 2 ja 3, ja 4, ja 5, me siguri dhe më tepër Kulla malsie.

Ja, më së fundi, një kalimtar, një banor lokal.

-Kush banon në këto kulla ?

-Askush. Janë bosh. Banorët e ikur të kullave vijnë i shohin ndonjëherë. Ankohen se nuk mund t'i bëjnë kullat bujtina për shkak të distancës dhe mungesës së asfaltit, dhe ikën me kryt poshtë, më të mërzitur sesa erdhën.

Vështirë t'i kenë ngritur gjithato kulla sepse ka ardhur ndonjë pushtues kaq thellë.

Në këtë vend sa të bukur dhe të egër, Kullat me frëngjira dhe mure të trashë guri, i kanë ngrejt për me u mbrojt nga njëritjetri, për mbijetesë, për darvinizëm.

Një, pastaj një tjetër, dy shkaba në fluturim. Vetëm këtu ! Kurrkund tjetër në Shqipëri nuk kanë mbetur shkaba. Lutjuni Bashkisë, qeverisë, zyrave, ta quajnë këtë vend me emrin që meriton "Lugina e Shkabave".

Me kullat, disa shtëpi, disa ara të mbjella, përroin, pyllin, fshati përgjatë Murrës quhet Qafë Muhurr.

Emër i çuditshëm. I bie që Muhurri të jetë një farë gjirafe me kokën te Drini i Zi dhe qafën dhjetra kilometra të gjatë deri lart te Kalaja e Stelushit.

Tjetër kafene-restorant. E dyta dhe e fundit e krejt këtij udhëqimi.

Më tutje rruga ngjitet dhe përkeqësohet.

Aty afër të dalin përpara dy shkëmbinj gjigandë. Legjenda thotë se ishte vetëm 1 shkëmb të cilin  Skënderbeu e ndau me shpatë në 2 shkëmbinj. Ka dhe shkëmbinj të tjerë në Shqipëri që i ka ndarë Skënderbeu me shpatë.

Mbas qindra përdredhjeve dhe ngjitje-zbritjeve, përpara më del e vetmja makinë e krejt këtij udhëqimi: Një BMV e bardhë e vogël, pothuaj qesharake, krejt e papërshtatëshme për këtë udhëqim përmes kurrkundit.

Në timon një gocë me syze nja 20 vjeç, pasagjer miku i saj, po i asaj moshe.

-Ku po shkon ?

-Peskopia. Speak English ? We are from Switzerland.

U llahtarisa.

I thashë se deri te Paskopia ka përpara mijëra kthesa dhe miliona gropa, makinën e ka të ulët, rrugën nuk e njeh, duhet të ktheheni mbrapsh.

Çuni hapte dhe mbyllte sytë nga habia e refuzimit, por nuk foli.

Gocës në timon nuk i lëvizi qerpiku, as nervi. Vetëm buzëqeshi, dhe shtoi se ishin të ambientuar me malet e Zvicrës, kishin përvojë me rrugët malore, ja futi marshin, dhe iku.

Diku më tutje disa tabela njoftojnë se aty rrotull ishte

"Varri i Turkut".

S'ma merr menia se ka qenë ndonjëherë turku nëpër këto zgafella. S'ka pas arsye. Turku ja bëri varrin shqiptarit pesqint vjet rrjesht, këtu shqiptari ja paska bërë varrin turkut. Aman lërini këto burracakërira se na e shpifët lugatin në mes të ditës.

Pas zviceranes trime dhe boyfriendit të saj disi të hutuar, çfarë mbeti nga ky udhëtim ishte një serpentinë zbritëse fort e rrezikëshme deri në Lis, ku fillonte asfalti, dhe pak më tutje, Fshati i Mbretit, Burgajeti.

Me të rënë në qytetërim, ndala makinën te një hije anës udhës. Hëngra ç'kisha marrë me vete: një copë djath, dy riska buk, dhe piva ujë.

Pasi pushova pak minuta, mora në telefon kafenenë në Selishtë. Zviceranët sapo kishin kaluar para syve të kafexhiut. Aq ishte aventura. Deri te Drini i Zi nuk është fort e vështirë. Kanë arrit kuq si molla.

U turpërova pakëz me veten që fjalët e mia rioshave helvetianë s'u kishin bërë asnjë efekt, e ndoshta edhe më keq nëse u ishin dukur patetike, moralistike.

Kështu mbaroi ky udhëqim duke ndjekur Diellin në perëndim të vendit tim, ku të gjitha paret i vidhni ju, të gjitha lotët i derdh un.

Po bereqaves, thuaj, që me këtë rast zonjën e bukur Dibër ja shtova haremit tim.