Lutfi Alia: Ritet e vajtimit dhe të gjamës - Apologjia e jetës në Kanunin e Lekë Dukagjinit dhe në kanunet e tjera shqiptare (III)

RITET E VAJTIMIT DHE TË GJAMËS: APOLOGJIA E JETËS NË KANUNIN E LEK DUKAGJINIT DHE NË KANUNET E TJERA SHQIPTARE

(Pjesa III)

Nga Dr. Lutfi ALIA, Siena – Itali

Vdekja e një personi shkakton tronditje shpirtërore, psikologjike dhe emocionale familjes, fisit, kolektivit dhe shoqërisë, është situatë dizekuilibri psikoemocionale, e shprehur me vajtim nga gratë dhe më gjamë nga burrat, që shprehin dhimbjen dhe pikëllimin për ndarjen nga jeta të një personi, të shoqëruar dhe me nderimet në udhëtimin e tij të fundit në botën e përtejme. Në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe Kanunet e tjera, përcaktohen kriteret dhe proçedurat e ritualeve mortore, ritet e vajtimit dhe të gjamës, ceremonitë e funeralit, proçedurat e varrimit, mbajtja e zisë, ritualet e ngushëllimit etj, që janë të njejta në të gjitha trojet e banuara nga shqiptarët, me ndonjë ndryshim të vogël në treva të ndryshme. Vdekja e një personi rrethohet me atmosferë ritesh mortale dhe ceremonishë funebre, të cilat përfaqësojnë përgjigjien humane ndaj vdekjes, nderimin e kontributit jetësor të vdekurit; i ndihmojnë familjarët të përballojnë ndarjen nga jeta të personit. Kanuni i Lek Dukagjinit, ashtu si dhe Kanunet e tjerë, me ligjet mortore dhe me kodin etiko – moral, e kanë ngrijt në kult dinjitetin e njeriut si gjatë jetës dhe në vdekjen e tij.

Vajtimi – kengëvajtimi dhe gjama burrnie.

Vajtimi dhe gjama nga banorët e trojeve veriore dhe vajtimi “e qara me bote” nga banorët e trojeve jugore, ashtu si përcaktohet në Kanunet, ngjajnë me një tragjedi me një akt, që përfshinë shumë elemente dhe rituale të zhvilluara në një skenografi uniforme zie, që vazhdon shtatë ditë, me pjestarët e familjes, të afërmit, me bashkëfshatarët dhe bashkaqytetarët dhe me vajtojcat të veshura me të zeza, madje në ndonjë katund, disa e lyenin me ngjyrë të zezë dhomën ku vendosej kufoma. Për shprehur pjesmarrjen në këtë dhimbje, burrat lidhnin në krah një shirit të zi, gratë vinin në kokë shami të zezë, madje gratë e trojeve jugore, shaminë e zezë ende e quajnë “Jemenì”.

Vajtimi, krahas spontanitetit si shprehje e dhimbjes për vdekjen e një personi, ka kriteret e rregullat e veta, të sanksionuara në ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit dhe të kanuneve të tjera shqiptare. Në rastet e vdekjes të një pesoni, shqiptarët kryejnë një kompleks ritesh të lashta, çka sugjerojnë origjinën e tyre pagane ilire.

Riti i vajtimit nga gratë shqiptare, shprehet me përzierje të disa elementeve si: e folura patetike, të thirrurat, britmat, qarja me kujë, qarja me botè, këngëtimi vajtimor, vajtimi me ligje, vajtimi me shkuljen e flokëve dhe veshja më rroba të zeza. Ndryshe nga gratë, burrat e malësisë të trojeve veriore të Shqipërisë vajtojnë dhe bajnë gjamën, gërvishin fytyrën, rrahin gjoksin dhe kryejnë disa rite pagane në nderim të vdekurit. Këto rituale kryhen në mjedise, që i përgjigjen atmosferës të zisë. Vajtimi apo të qarët kolektiv në grup (familjarë, të afërmit dhe pjestarë të katundit) për vdekjen e një personi është ritual gjithëshqiptar, i praktikuar nga veriu në jug, të trojeve ku banojnë shqiptarët. Studime të shumta etnografike kanë evidencuar origjinën e lashtë të vajtimit, që në kohët ilire, madje dhe me herët, ashtu si praktikohej nga helenët, romakët dhe popujt e tjerë.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit, Libri XII, Nyja 24, në paragrafët 1235 – 1245, janë përcaktuar rregullat për burrat gjamtarë dhe për gratë vajtuese (vajtojcat), ku përcaktohet se gratë vajtojnë duke shkulur flokët, ndërsa burrat vendosen përballë të vdekurit, të pozicionuar në formë gjysëm rrethi dhe bajnë gjamë burrnie, duke e gërvisht fytyrën dhe gjoksin e duke rrahur ritmikisht gjoksin me pëllëmbët e të dy duarve.

§.1235. Tu bâ gjâmë burrnimi, grrishten edhè tundin krahnorin.

§.1236. Gratë vajtojn, por nuk grrishten.

§.1237. Porsa të vêjn kambën në katund të dekunit miqt, do të vêjn në krye jakzat e gjurdijavet.

§.1238. Kanû âsht me bâ gjâmë mbë të dekunin tri herësh dhe tuj përsritun fjalen "I mjeri unë!" dhe tuj hudhë

kambën kah i dekmi nandë herësh”.

§.1245. Gjâmtarët rreshtohen, tuj ba gjymës rrethit me ftyrë kah i dekuni.

Rituali i vajtimit te vdekurit, ashtu si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit, praktikohej nga gratë në periudhën e mesjetës arbërore, kur trojet tona bënin pjesë në Perandorinë Bizantine. Në studimin me titull "Gruaja Bizantine", autorja Alice-Mary Talbot, ndër të tjera na sjell fakte interesante për ritin e vajtimit nga  gratë arbërore, madje thekson se këto rite vajtimi, nuk praktikoheshin nga popujt e tjerë të Perandorisë Bizantine: “Roli i grave ishte me rëndësi, në rastet kur vdiste një pjestar i familjes. Fillimisht ata përgatisnin trupin për ritin e varrimit, e lanin, e lyenin me vajra dhe erëza dhe e vishnin. Në fazën pasuese, para varrimit dhe pasi burrat kishin kryer gjamën, gratë viheshin në krye të vajtimit, duke e shprehur dhimbjen me shkuljen e flokëve. Në vajtim merrnin pjesë si pjestarët e familjes, ashtu dhe vajtuese me pagesë, që këndonin këngë

funerale.” [Alice-Mary Talbot, Women and Religious Life in Bizantium. Aldershot: Ashgate, 2001, pp. 218]

Praktikimin e riteve të vajtimit nga gratë në mesjetën arbërore, e ndeshim dhe në këngën e dytë të eposit të

Kreshnikëve, ku Ajkuna vajton të birin Omerin e vrarë. Ajkuna ishte gruaja e Mujit, e kryeprijësit të Agëve të Jutbinës, i shquar në bëmat legjendare kundër sllavëve. Elegjia e Ajkunës nuk ishte e shkruar, rapsodët tonë e kanë ruajtur në kujtesë dhe e kanë përcjell brez pas brezi e të pandryshuar deri në ditët tona. Ky Këngëvajtim shpreh ndjenja dhimbjeje të nënës Ajkuna për vdekjen e të birit:

... More Omer i nanës-o,

A thue gjokun me ta prue?

Dil nji herë për me lodrue,

Bjer ndër gurra me u freskue,

Kërko majat bashkë me zanat,

Se ty varrin ta ruen nana,

Mori i miri i nanës-o!

Në këtë elegji, nëna Ajkuna vajton vdekjen e Omerit dhe njëkohësisht i bënë thirrje të birit të ngrihet nga varri, pra kemi mitin e ringjalljes, por ndryshe nga miti i ringjalljes të Kostandinit, që ka në themel mbajtjen e fjalës së dhënë për të sjell motrën në shtëpi, ndërsa vajtimi i Ajkunës shpreh mitin e ringjalljes si kërkesë për të përballuar dhimbjen e nënës për humbjen e djalit, mallin përvëlues të nënës, që të rikthehet e ta rishohi djalin

duke u argëtuar si dikur nën vështrimin e saj përmallues me dashuri nëne.

Praktikimin e ritit të vajtimit – këngëvajtimit në mesjetën arbërore e dëshmon kronisti turk Dervish Mehmet Zilli, i mirënjohuri Evliya Çelebia, i cili në vitin 1670, gjatë vizitës në Gjirokastër, asistoi në ritin e vajtimit të vdekurit para varrimit dhe këtë sitautë e përshkruan në librin e dytë të veprës Seyatname: ”Vajtonin të gjithë të afërmit e të vdekurit dhe disa gra profesioniste, të cilat qanin me ulërima. Ky është qyteti ku qahet me ligje”. [Luciano Rocchi, Tra guerra e diplomazia. Un viaggiatore turco nella Dalmazia del Seicento, passi scelti dal Seyatname, di Evliya Çelebi, IRCI, Trieste, 2008]

Zakoni arbëror i vajtimit nga gratë per te vdekurin u ruajt dhe nga arbereshët e Italisë, të cilët si në mote të shkuara, deri në dekadat e para të shekullit XX, së bashku me gjuhën, ruajtën dhe kulturën e zakonet arbërore të vendeve të origjinës dhe ndër ato vlera arbërore, bartën edhe ritet mortore, që ishin dhe vazhdojnë të jenë krejt ndryshe me ato të popullatës italiane. Jo vetëm praktikat funerale, por dhe ritet e vajtimit ishin tërësisht arbërore, kësisoj vajtonin duke kënduar, me kengevajtim me ligje, duke evokuar vlerat individuale, familjare dhe shoqërore të idividit të vdekur, si rezulton në një këngë vaji arbëreshe, dedikuar babait të vdekur, e kënduar nga gratë arbëreshe në komunën Santa Katerina Albanese në Kalabri:

Oj tat, tatza im,

ce kur m’u leve ti,

m’u leve krienxat,

bir i vetëm e pjot bondat,

E moj tatza im,e moj i miri im,

E moj tatza im, e moj hajdhjari im,

e moj i miri im………etj, etj.

Vajtimin mortor dhe gjamën e burrave e ka përshkruar Marin Barleci, i cili tregon se pas vdekjes të Gjergj Kastriotit, princi Lek Dukagjini, shpalli gjamën, vajton dhe çjerrë fytyrën, duke rrahur gjoksin e duke thirrur tre herë “vdiq Gjergji ynë”. [Marin Barleti, Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi. Roma 1508].

Ky ritual i përshkruar nga Barleci, është i njejtë me ritin e gjamë burrnimit në Kanunin e Lek Dukagjinit, i sanksionuar në Libri XII, nyja 24 paragrafi 1235: “Tu bâ gjâmë burrnimi, grrishten edhè tundin krahnorin”.

Vdekjen e Gjergj Kastriotit e trajton dhe Ernest Koliqi në “Kënga e vdekjes e gjamtarit Lek Dukagjini”, ku e përshkruan duke vajtuar me gjamë dhe tuj thirrur: “Skenderbeu s’asht ma”.

Ishte Lek Dukagjini,

ballin e rrihte me një dorë,

dhe me tjetrën shkulte flokët.

Tundu shkulu Arbëri,

ejani zonja, bujarë,

ju të varfër dhe ushtarë,

eni qani me pikëllim...

prindi, zot’i Arbërisë,

që menatë sot na vdiq,

Skënderbu s’asht ma!

Të dhëna për ritin e vajtimit të grave me shkulje të flokëve dhe gjamën e burrave na sjellin dhe rilindasit Pjetër Budi (1612), Pjetër Bogdani (1672), Frang Bardhi (në relacionet e vitit 1641), Vinçens Dorsa (1847), Zef Jubani, Jeronim De Rada, në veçanti At Shtjefen Gjeçovi, At Nikoll Ashta, Luigj Gurakuqi, Vinçens Prenushi, por dhe studiues të huaj ndër të cilët rendis Evliya Çelebia (1660-1664), J. Georg von Hahn (1853-1854), Maksimilian Lambertz (1882 - 1963), studiues i folklorit dhe i mitologjisë shqiptare, Albert Dumont (1842 – 1884), Franz Nopcsa (1877 – 1933), Edith M. Durham (1863 – 1944) etj.

Studiuesi francez Albert Dumont, udhëtoi nëpër Shqipëri dhe kërshëria për të njohur popullin tonë, e shtyu të ngjitej në bjeshkët e larta shqiptare, udhëtoi drejt së panjohurës, drejt mistereve që fshiheshin mes atyre maleve të larta, me majat që puthnin qiellin. Dumont bujti dhe u mirëprit nga malësorët që jetonin në kullat e gurta, hijerënda e të ftohta, po ku gjallonte një shpirt fisnik e mikpritës, ku miku ishte i barabartë me hyjnitë, i barabartë me zotin: "Shpija e Shqyptarit âsht e Zotit dhe e mikut" (Libri VIII i Kanunit të Lek Dukagjinit).

Në çdo vend që ndalonte, Dumont shihte gjurmë të një kulture të lashtë, zbulonte gjurmë homerike, ato që prej shekujsh ishin shuar në Greqinë helenike dhe në Romën e lashtë dhe në popujt e tjerë të Ballkanit, ndërsa në malet shqiptare ishin ende të gjalla dhe aktive. Ajo çka e impresionoi më shumë Dumont, ishte mënyra si vajtoni gratë për të vdekurin dhe si e praktikonin burrat e malësisë së veriut, vajtimi përmes gjamës, si për atë që vritej nga gjakmarrja dhe për atë që vritej në luftë kundër turqëve për të mbrojtur trojet dhe për atë, që vdiste nga sëmundje, apo nga pleqëria. “Kjo mënyrë vajtimi e malësoreve shqiptarë, – shkruan Dumont, – ka lidhje me antikitetin, si dëshmohet në shkrimet e Herodotit, i cili fliste për vajtimet kolektive të ilirëve”. [Albert Dumont. Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et Albanais, Paris 1873 ]

Në veçanti, Dumont u befasua nga riti i gjamës nga burrat, një ritual dramatik shekspirian tepër prekës, që të krijonte emocione drithëruese, të cilin e cilëson rit me origjinë të lashtë pagane ilire.

Në Libri XII, Nyja 24, të Kanunit të Lekë Dukagjinit, në paragrafin 1238 theksohet: "Me kanù asht me britë për të dekmin tri herësh, tuj i përsëritun fjalët 'mjeri unë…' dhe nandë herësh tuj hudhë kambën kah i dekmi".

Përgjithësisht, gjama, kuja, thirrjet dhe ofshamat e burrave kombinohen çdo herë me gjeste, të cilat e rrisin dhe më shumë dramacitetin e mortjes nëpërmjet vetgjymtimit si me rrahjen me grushta e gjoksit të përleshun e të zbuluem, gërvishtja dhe çjerrja e lëkurës së tamthave me thonjtë premë, tue hjedhë pika gjaku për nga i vdekuni dhe së fundmi me përuljen në gjunjë para kufomës, duke përkëdhelur tokën, që do ta strehojë e do ta konsumojë kufomën e tij…"

Ne të brezit të vjetër i kemi përjetuar këto skena dramatike, ndërsa gjeneracionet e reja, i kanë me të dëgjuar nga gjyshat, ose të lexuar në veprën “Prilli i thyer” të Ismail Kadares, i cili është i vetmi shkrimtar, që përfshiu në veprat e tij aspekte të Kanunit të Maleve, sidomos në veprën “Prilli i thyer”, ku me mjeshtëri artistike dhe me frymë shekspiriane, ka përshkruar dramën e gjakmarrjes dhe ritualet e vajtimit dhe të gjamë burrnimit.

1. Rituali i gjamës nga burrat e malësisë veriore të Shqipërisë (Theth 1937).

2. Faza e katërt e gjamës të burrave, të ulur në gjunjë duke përkëdhelur tokën

Ritet e vajtimit dhe të gjamës nga malësorët e trojeve veriore të Shqipërisë.

Banorët e trojeve veriore te Shqiperise, ritin e vajtimit dhe gjamën e kryenin sipas rregullave të përcaktuara në Kanunin e Lek Dukagjinit. Rituali vajtimit kryhej në grupe, veçan burrat që banin gjamën dhe veç gratë që vajtonin me dënesa dhe shkulnin flokët. Gratë që vajtonin quheshin vajtojca, ndërsa burrat e malësive të Shqipërisë së Veriut që banin gjamën e burrnisë quheshin gjamëtarë.

Vasil Tole, duke analizuar karakteristikat e vajtimit, thekson lashtësinë e këtij rituali: “E folura, e thirrura, sokëllima dhe kuja me ulurimë, janë paraelemente muzikore, që provojnë hershmërinë e ritualit të vajtimit, e ruajtur si trashëgimi shpirtërore nga populli ynë, në ecurinë e saj mijëravjeçare”.

Një ndër studimet shkencore të ritualit të gjamës burrnie, e ka realizuar etnografi i njohur Rrok Zojzi, cili ndër të tjera spjegon se përgjithësisht të vdekuri i bëhen shtatë-tetë gjama, ose së paku tre; ndërsa në Kanunin e Lek Dukagjinit sanksionohet:“Kanun asht me ba gjamë mbi të dekunin tri herë, tuj përsëritur nëndë herë fjalët “i mjeri unë”. Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, rituali i gjamës zhvillohet në katër faza dhe kryhet nga grup burrash të mbledhur në perëndim të diellit. Ja si e përshkruan Rrok Zojzi këtë ritual mortor:

- Në fazën e parë, grupi i burrave e fillon gjamën rreth 300 - 500 metër larg të vdekurit, i cili vendoset në një vend të hapur, zakonisht në oborr të shtëpisë. Burrat heqin zhgunat dhe veshjet e rënda, vendosin duart mbi ije, me bërrylat e hapur anash dhe ecin duke rrahur tokën me këmbë, duke vajtuar e duke shpërthyer të gjithë njëherësh me britmën ooouuu …oooo ti X, pra duke thirrur emrin e të vdekurit.

- Në fazën e dytë, të gjithë lëshohen me hap të rëndë drejt kufomës, duke përplas këmbët dhe pasi afrohen rreth 50 - 100 m ndalojnë, qëndrojnë të ngrirë duke pritur shenjën e të parit shtëpisë ose i fisit. Pasi mërrin shenjën, rifillojnë ecjen dhe ne çdo hap lëshojnë britmën “ooou”, e cila përfundon me fjalët: “I mjeri unë për ty!” Këto veprime shoqërohen me rrahjen e gjoksit me grushta, çka shpreh dhimbjen e tyre, per vdekjen e personit.

- Në fazën e tretë, burrat pasi përshkojnë 50 - 100 metra të tjerë, ndalojnë befas, heqin duart nga mesi dhe fillojnë të gërvishin me thonj fytyrën, duke i hedhur pikat e gjakut në drejtim të vdekurit.

- Ne faza e katërt, burrat arrijnë para të vdekurit, ku qëndrojnë në heshtje disa minuta e më pas lëshohen përsëri drejt të vdekurit dhe kur afrohen, ulen në gjunjë, mbështesin ballin në tokë dhe me duar përkëdhelin dheun, si një kërkesë tokës për ta pranuar në strehen e saj të përherëshme, ku do konsumohet i vdekuri. Në këtë pozicion burrat gjamtarë qëndrojnë deri sa një nga burrat e familjes të vdekurit t’u thotë: “U a shpërblefshim në të mira!”

Riti i gjamës i burrave zgjat nga 20 minuta gjer në një orë. [Rrok Zojzi. Etnografia shqiptare, Tiranë 1966].

Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, në rradhët e para të gjamëtarëve, janë burrat e fisit të atit të personit të vdekur (pjestarët e linjës së gjakut) dhe pas tyre janë burrat e fisit të nënës (pjestarët e linjës së tamlit).

Ritualin mortor e fillojnë gratë duke qarë me britma. Vajtimi i tyre dramatik, i vazhdueshem, me ngashërim e në formë kënge vaji, është një elegji tepër prekëse, impresionuese e rrënqethëse. Kanunet e Maleve me ligjet e të drejtës arbërore – shqiptare, me kodin etiko – moral, e ka ngrijt në kult dinjitetin e njeriut si në jetë dhe në vdekje. Këto aspekte humane të kulturës arbërore – shqiptare të riteve mortore janë pasqyruar në legjenda të shumta, të mbështjella më mjergullat e mitologjisë dhe pa shembuj në popujt e tjerë europianë, si rasti i këngës Kostantini i vogëlth, i këngës “Mbeç more shkokë mbeç, përtej urës së Qabesë” etj.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit, Libri XII, Nyja 24, janë përcaktuar rregullat për gratë vajtuese (vajtojcat) §.1236: Grate vajtojnë, por nuk grrishten. Pra gratë e shtëpisë, të fisit të vdekurit dhe vajtojcat e pagueme, e shprehin dhimbjen duke qarë me ngashërim, me ofshama, me ulurima akute (oooiiii) dhe duke i shkulur flokët, një veprim i njejtë me atë që kryenin gratë ilire dhe gratë ne antikitetin helen, si është verifikuar në shumë objekte arkeologjike dhe më të dhëna historike të përshkruara nga autorët e antikitetit.

Vaji i grave ndryshon në formë nga gjama e burrave, pasi gratë qendrojnë më një anë e në grup, pas burrave, pak sa larg të vdekurit dhe vetem pasi mbaron rituali i gjamës të burrave, nisin vajtimin me këngëvaji. Gratë vishen me të zeza dhe në koke vejnë shami të zezë. Vajin e fillon një nga gratë - vajtojca e më pas bashkohen në kor gratë e tjera, që përsërisin të njejtat vargje, duke evokuar meritat dhe cilesitë tipizuese të vdekurit, pra bëjnë një lloj nekrologjie me këngë.

Vaji i grave është pjesë e vajtimit masiv dramatik, qajnë me ngashërim e me ofshama, ku çdo varg i këngës mbyllet me një oooiiii akute e rrënqethëse, pra është një vajtim i errët mistik, i përmotshëm sòlo nga vajtojca,  dhe në grup nga gratë e tjera të pranishme, një e qarë deklamuese, por dhe muzikore njëherazi, pra është një këngëvajtim. Një veçori muzikore e vajtimit në malësitë e Shqiperise Veriore, thote studiuesi Vasil Tole, është se përfaqëson një varjant të muzikës tradicionale popullore jovajtimore, kryesisht ëashtë ekzistenca e një sistemi muzikor të patemperuar, kënduar një-zësh dhe në kor. Në trojet veriore të banuara nga shqiptarët (dhe ne Kosovë, Mal i Zi, Sanxhak, Tetovë etj), aplikohet qarja në grup, ku pasi e nis vajin vajtojca e parë, pasohet ne kor nga grupi grave, që në fund të çdo vargu shtojnë ofshamën akute rrënqethëse ooiiii….

Riti i vajtimit në banorët e trojeve jugore teë Shqipërisë.

Banorët e trojeve jugore të Shqipërisë, në rastet e vdekjeve praktikojnë ritin “qarja me bote”- këngëvajtimin, që është një formë vajtimi tragjik kolektiv i grave, ose me saktë vajtimi në grup, apo kori i vajtusave.

Akademiku Vasil Tole, me një analizë të gjërë e të hollësishme, spjegon se rituali dhe praktikat e ritit të

vajtimit në banorët e Shqipërisë e Jugut, kryhen me të qarën dhe këngevajin shumëzërash, pra me iso-polifoni, e cila ekziston në dy tipologji kryesore: në Labëri si iso-polifonia labe, dhe në Toskëri, si iso-polifonia toske.

Rregullat dhe proçedurat mortore dhe ritet e vajtimit janë të përfshira dhe të sanksionuara ne Kanunin e Labërisë, në Kanunin e Papa Zhulit, në Shartin e Idriz Sulit, në Kanunin e Toskërise, në Ligjet e Himarës dhe në Kanunin e Çamërisë.

Rituali i vajtimit është kompleks, me shprehje shumëformëshe e në shakllëzimin e vajtimit, me “të qara me bote”, në të cilën gjenden rrënjët e prejardhjes të iso-polifonisë të mrekullueshme popullore shqiptare, e cila këndohet në Labëri, madje në të gjitha trojet e Shqipërisë së Jugut.

Në këngëvajtimin, apo qarjen me bote, shihet bërthama arkaike e të menduarit dhe e praktikës muzikore shumëzërash e njëkohësisht dhe lënda artistike, që krijoi ansamblin e parë artistik në botë: korin. Vajtimi me korin e grave përshkruhet në shumë tragjedi të vjetra helene, çka ndikoj të njihet në historinë e letërsisë dhe të muzikologjisë si kori helen, por ndërsa grekët e braktisën shumë herët këtë ritual, kjo dukuri u ruajt nga ilirët, e transmetuar në traditën arbëroro-shqiptare, me të gjithë karakterin e saj arkaik, si shkruan Faik Konica në vitin 1887. Tradita e këngëvajtimit – qarja me bote vazhdon të ruhet në ditet tona.

Vajtimi në formën e iso-polifonise popullore, praktikohet kudo ku banojnë arbëroro-shqiptarët. Këtë fakt e verteton Vasil Tole në studimet e tij, ku ka vënë në qendër të kërkimit shqyrtimin e detajuar të vajtimit “e qara me bote” dhe origjinën e saj arkaike. E qara me bote, realizohet me shumë zëra, të lidhura ngushtë dhe të plotësuara me ison ne kor, një ngashërim masiv, që përfshinë të gjithë pjesëtarët në këngëvajtim. Emocioni që sjell e qara me bote është aq i fortë sa në Gjirokastër thonë: “Kulloi oda nga lotët”. Sipas Prof. Eqerem Çabejt, fjala “bote” ka kuptim shtambë - katruve, ena prej balte për të mbushur ujin, pra qarja me bote, ka kuptimin metaforik, derdhen lotët rreke, si uji nga shtamba.

Gjama, këngëvajtimi, kuja, e qara me bote, si vajtim dramatik njerëzor me grupe burrash dhe me grupe grashë, shprehin trishtimin, dhimbjen, vuajtjen shpirterore, por është dhe reagimi i jetës pas vdekjes, është thirrja me dhimbje për vazhdimin e jetës, është apologjia e jetës.

Gjatë vajtimit – këngëvajtimit – qarjes me bote, vajtojcat përmendin kontributin dhe meritat gjatë jetës të individit të vdekur (mashkull ose femër), pra teksti i vatimit është i personalizuar, i krijuar enkas për personin e vdekur, kësisoj nderojnë kontributin e tyre familjare dhe shoqërore dhe njëkohësisht japin mesazhin e forcës dhe të vazhdimësisë të jetes, kështu me këngëvajtimin jeta triumfon dhe artistikisht mbi vdekjen. Këto aspekte pasqyrohen në fjalët – tekstin e vajtimit, shpesh me metafora dhe me epitete cilësuese, të shprehura gjatë riteve mortore si në gjamën (lajmi i fatkeqësisë për vdekjen e një njeriu), e qara me bote (duke derdhur lot për humbjen e jetes të një individi), në këngëvajtimin (i këndohet jetës të individit dhe qahet ndarja nga jeta).

Rituali i vajtimit është dukuri komplekse dhe përfshinë bilancin jetësor të individit të vdekur, kontributet dhe meritat e tij, dhimbjen për ndarjen e përherëshme me familjen, të afërmit dhe më gjërë me kolektivin, por shpreh edhe konceptin e “botës së përtejme”, misteret e të errtës, anën e zezë të botës së nëndheshme, misteret e të panjohurës, kësodhin – kësollin, kultin e diellit dhe të hënës, vajtimin masiv, simbolikën e ngjyrave kuq e zi të flamurit të shqiptarëve. Këto elemente të atmosferës mortore, shprehen në vargjet e këngëve polifonike dhe në iso-polifoninë, dukuri etnomuzikore popullore shqiptare, me shtrirje të gjërë, nga Shqipëria e mesme, në të gjitha trevat e Shqipërisë jugore dhe në Çamëri.

Iso-polifonia shqiptare njihet dhe ka bërë jehonë në rradhët e muzikologëve të botës, madje në festivalet ndërkombëtare të tragjedive greke, regjizorët vejnë në sfondë muzikë iso-polifonike labe dhe çame, të cilat përkojnë emocionalisht me subjektin e tragjedisë. Kam pas rastin të ndjek shfaqien e tragjedisë Orestea të Eskilit, nga një grup artistash hollandezë dhe gjatë shfaqies, interpretimi i aktorëve në pjesën me tragjike shoqërohej me melodinë dhe kangën çame të “Çelo Mezanit”. Imagjinoni sa emocionuese dhe sa krenar u ndjeva duke ndjekur interpretimin e artistëve, të shoqëruar me melodinë dhe këngë-elegjinë e Çelo Mezanit.

Vajtimi për të vdekurin në Çamëri përkon me vend-ndodhjen e Hadit, mbretëria e botës së përtejeshme, ku hyhet nëpërmjet lumi Akeronte. Tashme dihet se Hadi (Ade) dhe lumi Akeronte ndodhen në rajonin e maleve të Sulit të Çamërisë së sotme (Thesprotisë së lashtë), ku ndodhej dhe tempulli i famshëm i Dodonës. Nëpërmjet lumit Akaronte, Karronte me varkë i dërgonte të vdekurit në brendësi të Hadit. Këtë aspekt historiko-gjeografik, Vasil Tole e shikon si një lidhje të vajtimit shumëzërash (këngëvajtimi ne kor) me vendndodhjen e Hadit. Nga argumentat e faktet që sjell, Vasil Tole mund te thuhet se Thesprotia - Çamëria e sotme, mund të jetë djepi i lindjes të qarit me grupe, “të qarit me bote”, te kengevajtimit në grup - me kor dhe të iso-polifonisë. “Vajtimi me bote” është pjesë e një vajtimi masiv të errët mistik, një vajtim i përmotshëm solo dhe në grup, një e qarë deklamuese dhe muzikore njëherazi, pra një këngëvajtim.

“E qara me bote” e iso-polifonisë është kulturë shpirtërore për të përballuar pikëllimin dhe dhimbjen, që shkakton vdekja e njeriut të familjes ose një të njohuri. Vajtimi bëhet nga burrat dhe nga gratë, sipas zakoneve në reagimin në rastin e vdekjes të një personi në vende dhe zona të ndryshme të Shqipërisë së Jugut, kryesisht aplikohet në fshat, i cili është vendi ideal i ruajtjes i këtyre relikeve mijëravjeçare.

E përbashkëta gjatë vajtimeve është nderimi i të vdekurit, i cili gjatë ritualit të vajtimit vendoset në mjedisin më të mirë të shtëpisë. Tekstet e ligjërimeve vajtimore janë shpesh poezi të mirëfillta me metafora dhe epitete. Vargjet janë 6 ose 8 rrokëshe, numri i tyre 5-7-9 ose me 11 vargje dhe rima është e rregullt. Në vajtimet në grup i grave, ku dhimbja është shumë e fortë, ka raste, kur së bashku me vajtoret dhe vajtocat ftohen të vajtojnë edhe malet, kullat dhe muret, çobanët dhe kuajt, madje edhe bagëtitë, në kujtim të njeriut të vdekur.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit si dhe në kanunet e tjerë të Maleve Shqiptare, perfshihet institucioni i ksodhi-kësolli, i cili përshinë rregulla, proçedura dhe veprime, që fillojnë me lajmërimin e vdekjes të personit, hapjen e zisë, hapjen e vajtimit, kryerja e gjamës nga burrat, këngëvajtimi i grave, gjestikulacionet dhe lëvizjet gjatë vajtimit e gjer te mbyllja e vajtimit, kohëzgjatja e zisë, mbyllja e zisë dhe prishja e zisë. Kur vdekja ka ndodhur larg shtëpisë, atëherë ndodh dhënia e mandatës, e lajmit të keq, e fatkeqësisë të familjes. Për këtë detyrë të vështirë ngarkohen njerëz të afërm të familjes.

Në disa treva shqiptare, nderimi për personin e vdekur nuk përfundon me varrimin, por vazhdon dhe më pas si e përshkruan kronisti turk Evliya Çelebia gjatë vizitës në Gjirokastër: “Gjirokastritët kanë një zakon të çuditshëm, vajtojnë njerëzit që kanë vdekur 70 a 80 vjet më para. Çdo të diel, gjithë fisi i të vdekurit mblidhen në një shtëpi dhe qajnë me zë të lartë dhe mallëngjyes duke derdhur lotët rrëke.” [Luciano Rocchi, Tra guerra e diplomazia. Un viaggiatore turco, passi scelti dal Seyatname, di Evliya Çelebi, IRCI, Trieste, 2008].

Përgjithësisht ritet mortore janë të kahershme, të periudhës pagane, por në shekujt e më vonshëm i janë shtuar rite fetare të krishtera dhe islame, por ato nuk e kanë cënuar thelbin arkaik të riteve mortore të lashta. Në ndikimin e kulturës fetare të vdekurit rikujtohen në të shtatat, të nëntat, të dyzetat etj, por nderimi për të vdekurin, kujtimet gjatë jetës së tyre, nuk ka pse të nderohen pas një jave, apo pas 40 ditësh, përkundrazi çdo familjar e ndjenë përditë mungesën e tyre, e kujton për ditë, e nderon përditë, si shprehen në këngë – elegjitë popullore shqiptare, si p.sh në iso-polifoninë e Çelo Mezanit, ku nëna e tij, kur i japin mandatën thërret:

Mos ma thoni këtë fjalë,

Se Çelon e kam të gjallë ...

Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera të trevave veriore, por dhe në Kanunet e Toskërisë, te Labërisë, të Papa Zhulit, të Idriz Sulit, të Himarës dhe të Çamërisë, në rast vdekje të trimave dhe heronjëve në luftë, vajtimi, “e qara me bote” bëhej nga burrat, që zakonisht ishin grup, deri 40 dhe më shumë e jo rrallë herë dhe me këngëvajtim.

Vajtimi – gjama ne trojet veriore dhe “e qara me bote” në banorët e trojeve jugore, ashtu si përcaktohet në Kanunet, i ngjan një tragjedi me një akt, me shumë elemente dhe rituale dhe me skenografi uniforme zie, andaj pjestarët e familjes dhe vajtojcat vishen me të zeza, madje në ndonjë katund dhe mjedisin e shtëpisë ku vendosej i vdekuri, e lyenin me ngjyrë të zezë. Për të shprehur zinë për humbjen e një personi, burrat e malësisë veriore lidhnin në krah një shirit te zi, ndërsa grate e jugut vinin ne koke shami te zeze, e quajtur “Jemenia”. Emëri Jemenì ka nje kuptim preçiz dhe filloi të perdorej nga gratë dhe nënat arberore, duke filluar nga shekulli i XVII, si shenje zie, si shprehje e dhimbjes, e trishtimit per vdekjen e djemëve, të mobilizuar nizamë (ushtarë) nga Perandoria Osmane, që i dergonte të luftonin në Jemen. Ju rikujtoj kengën e nizamit iso-polifoninë e famëshme “Mbeç more more shokë mbeçë”, një perle e muzikës arbëroro-shqiptare, për të cilën Isamil Kadare shkruan: “Kjo enciklopedi e tërë dhimbjesh, kurorëzohet përzishëm me këngën e Urës së Qabesë, pa dyshim më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore botërore në përgjithësi. Teksti i saj i thjeshtë përbëhet nga fjalët e një ushtari që po jep shpirt diku ne Jemen, në rërat e shkretirës arabike, pranë Urës së Qabesë, si e tregon shkurt fillimi i tekstit të këngës”.

Mbeçë, more shokë, mbeçë,

Përtej Urës së Qabesë.

Kënga fillon më një rrëfim tragjik, që shpreh një ndodhi përtej jetës, në zonën e vdekjes të nizamit arbëror, që luftonte për Perandorinë Osmane shumë larg vendlindjes, ishte "Përtej Urës së Qabesë".

Në vazhdim monologu i ushtarit shqiptar vazhdon me amanetet nënës dhe më pas fjalët e tij shprehin fatin e tij tragjik, andaj në pjesën e dytë të këngës dhimbja vërshon hapur.

Falëm me shëndet nënesë,

Kàun e zi le ta shesë .....

Në pyestë nëna për mua,

I thoni që u martua.

Në pyestë se ç'grua mori,

Tre plumba te kraharori.

Në këtë këngë vajtimi flitet për vdekjen, por vdekja nuk përmendet, përkundërazi sundojnë fjalët martesë, grua, kaun e zi, krushq. Dasma dhe vdekja janë të shkrira në një plan të dyzuar shekspirian, çuditërisht mbi "humorin e zi" sundon dasma makabër. Me gjenialitet poeti anonim popullor e ka ndriçuar zinë me dritë, për ta bërë jo më të lehtë, por më të përzishme. Nga drita dhe bardhësia, dhimbja është shumfishuar dhe kësisoj gjithçka është bërë më e vërtetë.