Lutfi Alia: Elemente të ligjeve të Gortyna helene të Kretës, të pranishme në Kanunin e Lekë Dukagjinit (II)

ELEMENTE TË LIGJEVE TË GORTYNA HELENE TË KRETËS, TË PRANISHME NË KANUNIN E LEK DUKAGJINIT

(Pjesa II)

Nga Dr. Lutfi ALIA, Siena – Itali

Në shekullin XI para K, fiset Dore pushtuan ishullin e Kretës, ku për shekuj kishte lulëzuar qytetërimi i rafinuar Minoik. Dorët hartuan një sistem normash të drejtës, nga të cilat janë ruajtur ato, që ishin në fuqi për organizimin e jetës poltike, shoqërore dhe tregëtare në polisin Gortyna të Kretës. Platoni e përshkruan një qytet të begatë e me bukuri të rrallë të periudhës helenistike.

Ligjet e Gortyna , përfaqësojnë dokumentin epigrafik të shekujve VII - VI para K, dokumenti më i vjetër, më i plotë dhe më intersant i ligjeve të gdhendur në blloqe mermeri, me shkrimin në dialektin Dorik. Ligjet e Gortyna, apo Kushtetuta e Gortyna, janë i vetmi kodifikim i ruajtur pothuajse tërësisht, ku përfshihen raportet juridike, sociale, familjare dhe tregëtare të zbatuara në hapsirat e oikéos (familja – shtëpia me pjestarët dhe skllevërit), ndër të cilët dallohen ligjet e të drejtës së familjes; e drejta e pronës dhe trëshëgimisë; ligjet e institutit të adaptimit të fëmijëve; instituti i divorcit; ligjet e adulterit; ligjet e ceremonive mortore etj.

Muri i Odeon-it me blloqet e mermerit me mbishkrimet e ligjeve të polisit Gortyna

Ligjet e Gortyna të gdhendur në blloqe mermeri, ishin vendosur në një faqe muri të një ndërtese publike në sheshin qendror të polisit Gortyna, se sipas zakoneve të poliseve helene, ligjet duhej të njiheshin nga populli. Në periudhën e pushtimit romak, blloqet e mermerit me mbishkrime, u përdorën për ndërtimin e Odeonit në Gortyna, por për fat të mirë shumica e blloqeve me epigrafe janë ruajtur deri në ditet tona, madje shkrimet janë përkthyer dhe njihen nga bota shkencore. Këto ligje, nuk përfaqësojnë të drejtën e Kretës, por janë kodi i të drejtës vetëm për polisin Gortyna të Kretës. [Federico Halbherr et al. Leggi antiche della città di Gortyna in Creta, Firenze, Loescher 1885]

Ligjet e Goryna kanë karakter demokratik dhe aristokratik. Ato përcaktojnë rregullat dhe kriteret e formimit të një qeverie kolegjiale të përbërë nga 10 fisnikë (Kozmos), njëkohësisht dhe gjyqtarë, të cilët e qeverisnin qytetin, me asistencën e Këshillit të Pleqëve. Nga analiza krahasuese e këtyre ligjeve, shihet një paralelizëm i rolit të gjyqtarëve në polisin Gortyna, me gjyqet në veprën Iliada të Homerit; me gjyqin e përshkruar nga Anaksimandri i Miletit, të cilët dëshmojnë se drejtësia helene ushtrohej, për të tuteluar interesat private të qytetarëve. [Remo Martini, La terra a Gortina. Dike, 1, 1998, pp. 87-94]

Organizimi i asamblesë popullore dhe proçedurat juridike të zhvillimit të gjyqit me Këshillin e Pleqëve, dhe ligjet e familjes në ligjet e Gortyna, kanë ngjashmëri me gjyqin që zhvillonte Pleqësia iliro – arbërore dhe me ligjet e familjes të pasqyruara në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera të Maleve Shqiptare.

Ligjet e familjes.

Një grup studiuesish theksojnë se, megjithë ngashmëritë me ligjet e poliseve të tjera helene, ligjet e Gortyna shprehin një risi legjislative në të drejtën civile, sidomos në lidhje dinamikën sociale dhe organizimin e familjes, në njohjen e të drejtaës së trashëgimit nga gratë në shekujt VI – V para K. [Beauchet L., L’histoire du droit privé de la répubblique athénienne, Paris: 1897, II, p. 11-19]

Në botën helene, gruaja kishte trajtim diskriminues, dominonte sistemi i autoritar i meshkujve, aq sa familja

identifikohej me kryefamiljarin (Pater familias). Me lindjen e poliseve (shekujt VII – VI para K), me një numër

ligjesh grave u mohohej e drejta për pushtet, çka shihet qartë në të drejtën e Athinës, në Iliada dhe Odisea e Homerit, ku ato pak gra dhe pse mbretëresha, prezantohen gra shtëpijake (Penelopa, Helena dhe Klitemnestra), ose dalin si figura mitike (Sirenat, Circe, Kalipso), të cilave iu ishte dedikuar pushteti i errët, tinzar, misterioz dhe magjie djallëzore. Të gjitha gratë protagoniste të epopesë heleno-trojane, përfshi mbretëreshat, ishin gra shtëpijake. Këto aspekte i përshkruan Homeri në qëndrimin e Telemakut ndaj të ëmës Penelopës, të cilën e urdhëron para të gjithëve:”Shko në dhomën tënde, merru me punët tuaja, puno në tezgjah e me furkën, kontrollo shërbëtoret të bëjnë punët e tyre, ndërsa detyra ime është harku dhe mbi të gjitha të komandoj në shtëpinë time”. Të njejtin qendrim mban Hektori ndaj Andromakës: “Tani shko në shtëpi e merru me punët tuaja, me furkën, me tezgjahun, kontrollo shërbëtoret si i kryejnë punët, në luftë do të shkojnë burrat e Ilio dhe unë më shumë se të tjerët.” [Brindesi F., La famiglia attica. Il matrimonio e l’adozione, Firenze: 1961, p. 56-57]

Në mbishkrimet e Gortyna [kolonat X e XI (IC IV, 72) (IV 31 ss)], mbizotërojnë ligjet e familjes, të cilat përfaqësojnë shembujt e parë të kodifikimit të drejtës të familjes helene. Nga përmbajtja rezulton se këto ligje ndryshojnë nga modeli i familje së më parëshme tradicionale helene, ku gruaja nuk gëzonte të drejta, ndërsa me ligjet e Gortyna, ajo gëzonte të drejtat të administronte punët e shtëpisë në mënyrë autonome, gëzonte të drejtën e pronës, të drejtën të trashëgonte pasuri (prona të familjes) edhe pse ishte martuar me burrë që kishte vendosur i ati (Pater familias); kishte të drejtë të adaptonte fëmijë, por jo në se nuk kishte arrijt pubertetin. Këto ligje, përfaqësojnë një risi legjislative, sepse kishin krijuar kushtet të mbizotëronte shoqëria parësore (familia, vëllazëria), në ndryshim me ligjet dhe institucionet helene të mëparëshme, madje ishin më të avancuara se ligjet e Athinës. [Ugo Enrico Paoli, L’antico diritto di Gortina, Editore Giuffré, Milano, 1968].

Po prezantoj disa detale si trajtohej gruaja në të drejtën e familjes në kodin ligjor të Gortyna, të analizuara nga Alberto Maffi në veprën: I diritti di famiglia nel codice di Gortyna, CUEM - Milano 2017.

- Shtëpia dhe pronat ishin pronë e përbashkët. Gratë gëzonin njëlloj autonomie patrimoniale, një element

novator për epokën. Ato kishin të drejtën e pronës, përfshi dhe tokën, si dhe adminsitronin personalisht punët

e shtëpisë pa autoritetin e kyrios (Kryefamiljari – Zoti i shtëpisë).

- Gratë trashëgonin pasuritë familjare, ndonëse administrimi i pronësisë të trashëguar kishte disa kufizime. Në

kodin e Gortyna (kolona IV 23-27, 31 ss.), pronësia paterne ndahej mes fëmijëve meshkuj dhe femra.

- Martesa: ishte e mbizotëruar nga i ati (Pater familias), i cili zgjidhte burrin për vajzën e vet.

- Familja drejtohej nga kryefamiljari, i cili ushtronte pushtet absolut mbi pjestarët e familjes, etj.

Ligjet dhe normat etiko-morale të Kanunit të Lek Dukagjinit dhe të kanuneve të tjera në lidhje me familjen, kanë ngjashmëri me ligjet e familjes të kodit legjislativ të Gortina, me përjshtim të drejtës së trashëgimisë të pronave. Kodi i familjes në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera, kishin diktuar kushte, që në shoqërinë arbërore të mbizotëronte familja dhe vllazëria, pra shoqëria parësore. Në kanunin e Lek Dukagjinit, familja respekton në mënyrë thelbësore kodin e familjes si në ligjet e Gortyna, por ka dhe origjinalitet, i shprehur me elemente etiko-morale dhe shpirtërore me vlera shoqërore, që helenët dhe romakët i braktisën, nën ndikimin e tutelës dhe organizimeve të reja të poliseve greke dhe të civitas romake.

Në kanunin e Lek Dukagjinit, familja është guri themeltar i qytetërimit arbëror, e krijuar nga bashkimi martesor burrë e grua, me fëmijët dhe si komunitet bashkë me vëllezërit dhe fëmijët e tyre, që banojnë në të njejtën shtëpi dhe që kanë në zotërim tokat bujësore, bagëtitë dhe pasuri të tjera si livadhe, pyje, zabele, mjetet e punës dhe kafshët e punës, të cilat janë pronë e përbashkët e familjes.

Në Kanunin e Lek dukagjinit në Libri II, nyja 9° theksohet:

§. 18. Familja asht nji të mbledhun gjymtyrësh, të cilët gjallisin nën nji kulm, qëllimi i të cillvet asht të

shtuemit e gjindes nëpërmjet martesës, të mëkamnbunet e tyne kah zhdrivillimi i shtatit e kah zhvillimi i

mendes e i shisave.

§. 19. Pjestarët e Familjes: Familjen e përbajn gjindja e shpisë; si të shtohen këta, dahen në vllazni, vllaznija

në gjini, gjinija në fise, fiset në flamur e të gjith së bashku përmblidhen në nji familje ma të hapët, e cila

quhet Komb, e kan nji atdhe, nji gjak, nji gjuhë dhe të njejta doke.

Vështruar në aspektet historike, juridike dhe shoqërore, bashkësia familjare iliro-arbrore bazohej dhe drejtohej nga ligjet, rregullat dhe normat etiko-morale të sanksionuara në të drejtën e lashtë iliro – arbërore, kritere që u ruajtën, të pasqyruara edhe në Kanunin e Lek Dukagjinit e në kanunet e tjera të Maleve Shqiptare.

Historikisht, familja iliro-arbërore ka funksionuar si shtet në miniaturë, me organizim kushtetues sa totalitar

dhe autokratik, por po aq republikan, demokratik, aristokratik dhe humanitar në të njejtën kohë.

Familja drejtohej nga kryefamiljari - Zoti i shtëpisë (Pater familias), i cili ishte kryetari suprem i komunitetit

të vogël familjar, por jo diktatori, përkundrazi me shumë zgjuarsi dhe tolerancë, e drejtonte familjen, duke ushtruar autoritetin e tij mbi të gjithë pjestarët e tjerë, si theksohet në Librin II, të kanunit të Lek Dukagjinit:

Nyja 9, § 21: Me mbajtë udhën e drejtsisë në shpi, e mos me ia mbajt krahin ma teper njanitt se tjetrit.

Ndërsa në të drejtën helene dhe në ligjet e Gortyna, kryefamiljari – Pater familias ka autoritet absolut, në Kanuniin e Lek Dukagjinit është sa autoritar, po aq dhe demokrat, sepse kryefamiljari e organizon dhe drejton familjen me aftësi dhe drejtësi, duke garantuar harmoni dhe respekt mes pjestarëve, virtyte këto që shprehnin kompetencat, autoritetin, respektin dhe aftësitë drejtuese të kryefamiljarit në shoqërinë iliro-arbërore.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera të Maleve Shqiptare, gruaja ka pozicion inferior, është e nënshtruar, pa të drejta trashëgimie, është “dorëjasht, pa të drejta”, por realiteti iliro-arbëroro-shqiptar provon dhe të kundërtën. Ndryshe nga helenët dhe romakët, disa nga mbretëritë ilire drejtoheshin nga mbretëresha si Teuta, Etleva, Deidamia, fakte që sugjerojnë se e drejta Ilire ishte më liberale se sa të drejtat helene dhe romake. Në këtë kontekst vlen të theksohet se në malësitë tona, Zonja e shtëpisë (nënmadhja, nënlokja), me ato të drejta dhe detyra që i njeh kanuni, në një aspekt të strukturës së familjes ngjanë me mbretëreshat helene, por gëzon më shumë të drejta, të shprehura në veçanti në ligjet dhe artikujt në Librin II, Nyja 9; në paragrafet 22, 23, 24, 25, të Kanunit të Lek Dukagjinit.

Zonja e shtëpisë (nënmadhja, nënlokja), administronte ekonominë e shtëpisë, ndante detyrat, llojet e punës, turnet për nuset e vajzat, organizonte dhe mbante rregullin e shtëpisë, kujdesej për mirërritjen dhe edukimin e fëmijëve për sa kohë, që gratë e shtëpisë ishin në punë. Zonja e shtëpisë kishte iniciativë dhe gëzonte autonomi në administrimin e punëve të shtëpsisë, kësisoj edhe pa lejen e zotit të shtëpisë, mund të jipte, ose të merrte borxhe prodhime ushqimore. Zonja e shtëpisë ndryshon nga gratë e familjes, madje gëzon të drejta më shumë se sa mbretëreshat helene në aspektet si drejton, si organizon, si i adminsitron pronat e familjes dhe aktivitetet shtëpiake, sepse nuk punon me furkën, as me tezgjahun dhe nuk kryen punë të rëndomta si është sanksionuar në Librin II, Nyja 9, paragrafi 23: Zoja e shtëpisë nuk gatuen, nuk shkon për ujë, nuk pret dru, nuk banë pleh, nuk shkon as me ujit, as me korrë as me qirue, nuk shkon as më i çue bukë puntorëve.

Ndryshe nga ligjet e Gortyna dhe pavarësisht nga aspekti konservator në trajtimin e gruas (nënë dhe vajzë) kanuni i Lek Dukagjinit, e vlerësonte rolin familjar dhe shoqëror të grave me shtimin e familjes me fëmijët, pra në zgjerimin dhe ruajtjen e vazhdimësisë të familjes, andaj e merr në mbrojtje, si sanksionohet në Librin III, Nyja 9, paragrafi 28, ku theksohet: “Gruja s’bjen në gjak“- „Grueja lshon në gjak prindën”.

Një aspekt tjetër i mbojtjes të gruas janë detyrat dhe detyrimet e burrit ndaj gruas, të shprehura në Librin II,

Nyja 9, § 32, të Kanunit të Lek Dukagjinit i cili sanksionon: Burri ka detyrë: a) Me u përkujdes për veshë e mathë e për gjithshka të lypet për me mbajtë jetën gruja; b) Me ruejt nderen e grues e mos me e lanë me u ankue për kurrnji nevojë.

Në këtë aspekt Kanuni i Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera të Maleve shqiptare janë më tolerantë, më moderne se sa e drejta antike helene, se ligjet e Gortyna dhe se e drejta romake, ku mungojnë elementet ligjore të mbrojtjes së gruas si nënë.

Ligjet mortore

Një aspekt i veçantë në epigrafet e Gortyna, janë ligjet mortore, ligjet më të vjetra të proçedurave legale, ku përfshihen normat dhe rregullat e ritualeve mortore, praktikat funerale, proçedurat e varrimit dhe varrezat. Vlen të theksoj se shumica e këtyre ligjeve antike në epigrafet e Gortyna, kanë ngjashmëri me ato të Kanunit të Lek Dukagjinit, madje shumë prej tyre janë aktive në ditët e sotme dhe në tërësinë e tyre shprehin kodin e vdekjes.

Ligjet e funeralit, varret, varrimi: Nga analiza e pjesëve epigrafike të Gortyna, tradicionalisht të quajtura “Leges ad funebra spectantes”, rezulton se ligjet në korpusin e ritualeve funebër të Gortyna, janë të pranishme dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, shumë prej tyre të praktikuara dhe në ditët e sotme.

Pjesa e parë e epigrafeve të ligjeve mortore të Gortyna, përfshijnë rregullat e quajtura “Pjesa e të vdekurit”, me të cilat përcaktohen çfarë objektesh të përdorura nga personi gjatë jetës në antikitet, do të vendoseshin në varr me të vdekurin. Këto elemente proçeduriale i gjejmë dhe në normat e Solonit dhe në rregulloren Labiadi të Delfit, të cilat shprehin karakterin e përgjithshëm helen të proçedurave të varrimit. Ritualin e vendosjes në varr të objekteve dhe zbukurimeve të përdorura nga individi gjatë jetës, i gjejmë në tumulat ilire, të zbuluara gjatë gërmimeve arkeologjike në trojet tona, ashtu si aplikohen dhe në kulturat e popujve të tjerë, çka tregon se ishte proçedurë universale e antikitetit, me bestytnitë: i vdekuri t’i përdori këto objekte në jetën e përtejme. Ky rit praktikohej nga faraonët 4000 – 1000 vjet para K, u ruajt dhe u praktikua nga popujt e tjerë të antikitetit, të cilët vendosnin në varre objekte në varësi të pozitës shoqërore dhe të nivelit ekonomik të familjes.

Pjesa e dytë të ligjeve të Gortyna përcakton rregullat e korteut që shoqëron të vdekurin për në varreza, ku theksohet: “Korteu me arkivolin nuk duhet të kalojë në rrugë private, por vetëm në rrugën e madhe të polisit”. Ky rregull respektohet nga populli ynë, madje në Kanunin e Lek Dukagjinit ka të njejtin formulim si në ligjet e Gortynë të shekullit VII – VI para K.

Rituali i përcejlljes të vdekurit në varreza është i sanksionuar në Kanunin e Lek Dukagjinit, libri XII, paragrafi 1246, ku thuhet: “Përcejellsat me të dekmin, nuk mùnd t’i kalojnë ndokuj për derë, pos në kjofët udha e madhe a udhë katundi".

Në të njëjtin bllok memreri në Gortyna, është një ligj, i cili përcakton detyrimet morale të pjesëmarrësve në varrim, ku theksohet: “Përcjellesit e të vdekurit në varreza, duhet të rikthehen në shtëpinë e të vdekurit, për të bërë ngushëllimet.”

Në Shqiperi, të gjithë e njohim dhe e zbatojmë këtë ritual edhe në ditët e sotme, që si kuptohet e ka origjinën në antikitet, i aplikuar nga helenët dhe nga iliro-arbërorët, i pasqyruar në Kanunin e Lek Dukagjinit, Libri XII, paragrafi 1247: “Tuj dredhue prej vorresh, s'do të ndalet kush n'udhë, por do të shkojë fill në shpi të dekunit”.

Në pjesën e tretë të “Leges ad funebra spectantes”, të Gortyna, janë ligjet për varrezat, ku theksohet se varret janë të destinuara “vetëm për banorët e polisit Gortyna”. Ky ligj me të njëjtin formulim, zbatohet dhe nga shqiptarët, i përcaktuar qartësisht në Kanunin e Lek Dukagjinit, Libri I, nyja 2 (Vorret), paragrafi 5, ku është sanksionuar me tre ligje:

1. Në vorre të njij vllaznije a të njij fisi s’hin i dekuni a i vrami i vllaznis a i fisit tjetër. Po e bani kush ket punë

pa leje të vllaznis a të fisit, të cilit janë vorret, Kanuni i venë detyrë me nxjerrë të deknin prej vorrit të huej.

2. Me ardhë me ngulë në katund nji shpi, qi s’ka vllazni, as fis, të pelqyemit të katundit, i caktohet vendi i vorret

nder të famullis, tuj i a vu detyrë me ble, ose me qira a ndo’i send tjetër për lter.

3. Kush fjaliset, a shan, a i kërcnohet kuj, a kush vret a rreh kend në vorre, bjen në gjobë si per hije të kishës.

Riti i vajtimit nga gratë dhe vajtimi – gjama e burrave.

Çdo popull ka ritet e veta mortore, ashtu dhe iliro-arbërorët kishin ritet e tyre me zanafillë në antikitetin ilir, të përcjella brez pas brezi dhe të ruajtura deri në ditët tona. Shumë popuj me kalimin e viteve, sidomos në kohët moderne, i kanë modifikuar dhe thjeshtësuar këto zakone, ndërsa shqiptarët i ruajnë ende, madje me komponente arkaike, ashtu si praktikoheshin në lashtësi.

Ashtu si në ligjet e Gortyna dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në Kanunet e tjera, janë sanksionuar normat, rregullat e ritualeve mortore dhe praktikat funerale. Një vend të veçantë ka praktikimi i vajtimit (vaji, kuja, gjama, vomet, e qara me botè, këngëvajtimi me ligje, e qara me ligje).

Vajtimi. Është ritual mortor individual dhe kolektiv tepër dramatik, që shpreh dhimbje, vuajtjen, pikëllimin dhe dëshprimin individual dhe kolektiv, për vdekjen e një pjestari të familjes, të fisit, të një bashkëfshatari, apo të një bashkëqytetari. Vdekja e një personi shkakton tronditje shpirtërore, psikologjike dhe emocionale të familjes, të fisit, të kolektivit, të shoqërisë, është situatë dizekuilibri psikoemocionale, e shprehur me vajtim - qarje, që shpreh dhimbjen dhe pikëllimin për ndarjen nga jeta të një personi. Sipas ligjeve të drejtës zakonore iliro-arbërore, të sanksionuara në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në Kanunet e tjera, përcaktohen kriteret dhe proçedurat e vajtimit, apo këngëvajtimi, të bërit gjamës, rregullat e varreve, ritet dhe proçedurat e varrimit, mbajtja e zisë, rituali i ngushëllimit etj, që janë të njejta për të gjithë shqiptarët, me ndonjë ndryshim të vogël në treva të ndryshme.

Vajtimi në vetvete, është ritual i lashtë, i lidhur ngushtë me besimet politeiste të ilirëve. Historiani Herodoti i Alikarnasit, duke treguar për kulturat e popujve të epokës, në vitin 440 para K, shkruan: “Ilirët bënin vajtim kolektiv për të vdekurit”. [Herodotus. The Histories. Wordsworth Editions Ltd. 1966, pp 18 -20]

Si kuptohet, vajtimin kolektiv të vdekurit, Herodoti e cilëson rit ilir, nuk thotë se ngjanë, apo ilirët e huazuan nga helenët, pra ky ritual ilir vjen nga kohët mitike, i ruajtur deri në ditët tona pothuajse i pa ndryshuar.

Në vazhdim të prezantimit të argumentave për ngjashmëritë e kulturës mortore iliro – arbërore me kulturen helene dhe praninë e këtyre elementeve në Kanunet tona, po analizoj disa të dhëna me ligjet mortore të Gortyna dhe të poliseve të tjera helene, ku gjejmë ligje dhe rregullat për vajtimin e grave, për varrezat dhe proçedurat e varrimit njëlloj si në kulturën iliro – arbërore – shqiptare.

Në epigrafet e blloqeve të mermerit 46B dhe 76B në Gortyna, sanksionohen ritet e vajtimit nga gratë helene gjatë ceremonialit mortor ku theksohet: “Gratë qajnë në grup dhe duke shkulur flokët”. Vajtimi i grave me shkuljen e flokëve, praktikohej dhe në poliset e tjera të Kretës. Në një hydra të shekullit VII para K, e gjetur në polisin Kouremenos, prezantohet një skenë me tre gra duke qarë dhe duke shkulur flokët. Skena e vajtimit është identifikuar dhe në një kapak urne helene në polisin Afrata (Varri B – shekulli VII para Krishtit), ku prezantohet një grua duke qarë, me duart mes flokëve, pra duke i shkulur flokët. [Ceccarelli P. Forme di comunicazione e ideologia della Polis, discorso in assemblea, decreto ed episttola ufficiale in Democrazia e antidemocrazia nel mondo greco. Alessandria 2005, pp 345 - 374].

Historianët e antikitetit dhe të mesjetës, kanë theksura se helenët dhe ilirët praktikonin të njejtin rit mortor,

kësisoj gratë ilire vajtonin për të vdekurin duke i shkulur flokët, si shprehet Herodoti: “Ilirët bënin vajtim kolektiv për të vdekurin” [Herodotus. The Histories...].

Historiani bizantin Apostolio (1420 – 1478) në përshkrimet e lutjeve dhe ritualeve të vajtimit në funeralet e fiseve ilire tregon: "Ilirët taulantë vajtonin njëlloj si kretasit". [Georgii Gemisthi Plethonis et Michael Apostolius, Orationes funebres duae a quibus de immortalitata Animaer exponitur, Lipsia 1793]; pra gratë e fisit të madh të taulanëtve, vajtonin në grup dhe duke i shkulur flokët njëlloj si gratë e Kretës.

Nga këto dëshmi të këherëshme kuptohet se gratë ilire vajtonin të vdekurin me këngëvajtim dhe me shkuljen e folëve, një ritual i lashtë i trashëguar i pandryshuar dhe ende e praktikuar në ditet e sotme. Vajtimi dhe shkulja e flokëve nga gratë, është akti kulmor i shprehjes të trishtimit dhe i dhimbjes për vdekjen e një familjari, të një të afërmi, ose të një pjestari të komunitetit. Kjo mënyrë vajtimi i vajtocave me këngë, me të drejtë u përkufizua me termin këngëvajtim – qarja më këngë, madje nxiti shumë debate ndër studiuesit shqiptarë të cilët çuditërisht dalin me konkluzionin se iso-polifonia shqiptare e ka zanafillën nga këngëvajtimi – qarja me bote – vajtimi në grup i grave. Në fakt është e kundërta, fillimisht ka lindur kënga solo (kënduar nga rapsodi), e më pas kënga në grupe dhe kënga polifonike dhe në këtë terren iso-polifonia iliro-arbërore-shqiptare, si dëshmojnë shumë historianë të antikitetit. Platoni shkruan: “Muzika shërben për pasurimin e shpirtit njerëzor”. Ky mendim u mbështet nga Aristoteli dhe Aristoteni me doktrinën e Ethos, sipas së cilës çdo harmoni (shkallë muzikore) prodhon shprehje muzikore për të influencuar dhe për të pasuruar me ndjenja shpirtin. Një aspekt i shprehjes të dhimbjes shpirtërore është dhe këngëvajtimi. Natyrisht ilirët kishin këngët e veta dhe instrumentat e tyre muzikore, kishin këngë gëzimi, këngë argëtimi, kishin muzikë dhe kengë vallëzimi, si dhe këngë që shprehnin hidhërim e dhimbje shpirtërore, pra ato forma, që shprehnin aspektet etiko – psikologjike të muzikës të një populli. Në trojet veriore të Ilirisë, aty ku dikur banonin fiset ilire Paonne, është zbuluar një fyell kocke, që sipas studimeve me karbon radiaktiv i përket periudhës paleolitike mbi 40 000 vjet para K, madje konsiderohet instrumenti muzikal më i lashtë i njohur deri tani. Si kuptohet parailirët dhe më pas ilirët, përdornin fyellin për t’u argëtuar me muzikë, ndofta popujt e tjerë e morën nga ilirët. Helenët, etruskët, romakët dhe ilirët, krahas lirës dorike, tamburit dhe fyellit, përdornin dhe një instrument frymor, të cilin helenët e quanin Aulos (fyell me dopio pipëza). etruskët dhe romakët e quanin Aulos, ndërsa në Shqipëri Cyla dyjare, instrument frymor i formuar nga dy tuba kallami, ose druri, ose kocke. Ky instrument muzikor i lashtë me dopio pipëza, i quajtur nga shqiptarët Cyla dyjare, vazhdon të përdoret nga instrumentistat popullor të Labërisë dhe në ditët e sotme.

1. Fyell kocke paleolitik parailir, i gjetur në Divie Babe të Slovenisë, në antikitet e banuar nga ilirët Paonnë.

2. Aulos helen në piktura në dy vazo helene; poshtë Cyla dyjare nga dy instrumentista nga Labëria.

3. Dopiofyelli etrusk në një pikturë murale në një varr etrusk.

4. Satiri romak me Auolos (dopiofyelli romak), reliev në një vazo në muzeun e Luvër – Francë.

Kënga polifonike dhe kënga iso-polifonike janë shumë të lashta, forma të muzikës tradicionale shqiptare, në kuadër të tyre dhe këngëvajtimi. Në vitin 2008, UNESCO e ka përfshirë iso-polifoninë në pasuritë gojore jomateriale të njerëzimit. Iso-polifonia praktikohet në Shqipëri nga banorët e Toskërisë dhe të Labërisë, ndërsa në Greqinë e sotme si theksojnë shumë studiues ruhet nga banorët e Greqisë veriore, si në rajonin e Janinës, pra nga shqiptarët e Çamërisë dhe të Konicës. Iso-polifonia gjithashtu ruhet dhe praktikohet nga arbëreshët e Italisë. [Brunilda Ternova, L’iso-polifonia albanese la genialità artistica del suono dell’anima, Albania News, 10. Sett. 2019].

Nga këto karakteristika përhapje, mund të themi se iso-polifonia mbetet një  gjini kënge shqiptare

Vajtimi për të vdekurin është praktikuar nga të gjithë popujt, nuk është cilësi apo pronësi e një populli të veçantë. Natyrisht të gjithë popujt qeshin dhe qajnë në mënyrë të njejtë, është marrëzi të thuhet se të qeshurën,

këngët dhe vajtimin, ilirët e morën nga fqinjët helenë, apo nga romakët, të cilët dhe ata qeshnin, këndonin dhe vajtonin njëlloj si ilirët. Rituali i vajtimit nga gratë shqiptare, apo këngëtimi vajtimor, qarja me ngashërim dhe me ofshama, qarja me bote, e qara me ligje, është një formë këngëtimi, me origjinë nga iso-polifonia, kënga e mrekullueshme popullore arbëroro – shqiptare.

Nga analiza e ligjeve të Gortyna dhe e ligjeve të poliseve të tjera helene, rezulton se në raste vdekje vajtonin gratë me shkulje flokësh, por dhe burrat si e përshkruan Homeri vajtimin e Akilit për vdekjen e Patroklit. ndërsa burrat iliro-arberoro-shqiptar vajtojnë dhe bajnë gjamë burrnie, një rit me origjinë pagane, i praktikuar me kritere dhe rregulla të mirëpërcaktuara në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera të Maleve Shqiptare. Vajtimi dhe gjama e burrnisë nuk është zhdukur as sot, pasi praktikohet, në nivele më të zbutura, në fshatrat e malësisë të Shqipëris veriore dhe në fshatrat e bregdetit himarjot. Ajo që ka rëndësi dhe që duhet theksuar, është fakti se populli ynë, si asnjë popull tjeter, vajtimin e shprehu me këngë – këngëvajtimi.

Bashkësitë e dikurshme iliro-arbërore, ashtu si poliset helene, si popullata etruske, ose si konfederatat e para romake, janë katër qytetërime me ngjashmëri kulturore mes tyre. Do të mjaftonte vetëm kjo konsideratë, për të konfirmuar se qytetërimi iliro-arbëror i ka rrënjët thellë në lashtësi dhe në forcën mendore dhe shpirtërore të popullit tonë, që me njerëzit më të mençur, vunë bazat genetike të kombit shqiptar, madje janë bashkautorë në krijimin dhe në përhapjen e asaj drite, që sot quhet qytetërimi europian.

Vijon me pjesën III - Ritet e vajtimit dhe gjama - apologjia e jetës në Kanunin e Lek Dukagjinit.