Ndue Dedaj: Portreti i zonjës pa foto

Tregim

PORTRETI I ZONJËS PA FOTO

- Shkrimtares M. K. -

NGA NDUE DEDAJ

1

Askush në qytetin e vogël verior nuk e dinte se ajo ishte shkrimtare, se kishte botuar katër libra, në kohë të Luftës. Por të gjithë e dinin se ajo ishte armike, madje “borgjeze”, megjithëse borgjezia ishte përmbysur. Ajo pasi linte punën në ndërtim, në periferi të qytetit, lahej e ndërrohej në barakën e saj njëkatshe me suva të rënë, vishej si një konteshë dhe çdo ditë merrte rrugën prej dy kilometrash deri tek Ura e Fanit, apo dhe një kilometër më tej, te Kroi i Shna Premtes. Ajo copë udhë vajtje - ardhje ishte caku i saj. Askujt nuk i kishte marrë leje për të dalë nga katrori i qytetit, e kishte krijuar vetë atë hapësirë lirie dhe tashmë askush nuk mund t’ia kufizonte. Ashtu mbahet mend në vitet ’60 - ‘80 ajo grua e pazakontë, veshur me këmishë të bardhë, pallto të errët me push, kapele me pupël në mes, doreza lëkure, këpucë me qafa dhe një çantë të vogël të zezë. Një aristokrate e vërtetë, elegante dhe gjithë sharm, si ato zonjat mondane të Europës, ku kishte qëndruar disa vite për studime. Kjo ishte fotografia e saj në lëvizje, në ecje, si në një film pa zë, që luhej çdo ditë, në të njëjtën orë, me të njëjtin ritual. Ndërronte vetëm stina. Mbasditesh ishte krejt tjetër nga ajo punëtorja e paraditës, që ngrinte kovat me llaç nëpër skela deri në katin e pestë e të gjashtë. Tek ecte ashtu anash asfaltit, rrugës me bar, krejt ndryshe nga kalldrëmet e vendlindjes, dukej se e tërhiqte qytetin nga pas si një kone, paçka se nuk kishte kurrëfarë përngjasimi me zonjën me kone të Çehovit! Edhe konja do t’i duhej asaj, që pastaj të mos dinin të pushonin langonjtë e langicat e mëhallës.

Zonja dukej si një qenie e përtejme, që i kishte vënë fre çdo ndjenje e tundimi njerëzor, duke e ndryrë shpirtin e saj të ndjeshëm brenda ca mureve të dukshme e të padukshme ekzistenciale. Ajo njihte doket e qytetit dhe të fshatit, të Lindjes e të Perëndimit, por për vete, për t’u përshtatur mes sysh të pafundëm përgjues, i duhej të shpikte një doke të askund’hasur, atë të shpërfilljes së rrokullisë. Kjo nuk ishte ndonjë metamorfozë e njeriut, por fuqia shkatërruese e demonëve të pushtetit, nga e cila, e para që binte ishte dashuria. A thua se tash fati i asaj gruaje gjithë hire fëmërore ishte veç të vinte gurë mbi gurë në piramidën oruelliane - e kishte gjetur qytetthin me pesë pallate dykatshe dhe po ia shtonte ngrehinat dhe katet me duart e saj të brishta, ashpërsuar e ngurtësuar nga kallot. Në një poezi kishte shkruar se qyteti po rritej në krahët e saj si një fëmijë. Ky ishte frymëzimi më fatlum, pasi skëterra e jetës në vetmi i linte vragat e dangat në ditarin, që mbante fshehur në sirtar në dhomën e saj, që veç shtratit zinte dhe një raft librash. Ishte aq ngushtë aty, si në qelinë ku pati qendruar Servantesi në kështjellën e Ulqinit, ku të zihej fryma, ndaj e mbante dritaren gjithmonë hapur. Ajo kishte njëzet vjet që ndërtonte pallate, por vetë flinte në një barakë pupuliti, që në kohë të Italisë kishte qenë kazermë ushtarake, e tash strehoheshin 5-6 familje, që nuk lejohej të ishin banore të qytetit si të tjerët, për shkak se nuk i kishin ardhur për hulli regjimit. Shkrimtarja nuk kishte fëmijë, nuk kishte pasur asnjëherë një familje të vetën, por rronte e vetme në një qoshe të egër të botës, pa kurrë një gëzim, përpos atij harrimit prej tri orësh në shëtitjen e saj proverbiale. Xhiroja e përditshme, me atë ecjen krenare si të një dive kinemaje, erdhi si pa u kuptuar u bë xhiroja e vetë qytetit.

2

Sa herë kalonte përbri lulishtes, ku ishin repartet e godinës dykatshe të Artizanatit, shihte fotografin që shkrepte aparatin pareshtur. Vogëlushët e kopshtit buzëqeshnin aq hijshëm para tij. Të gjithë të tjerët i mësonte fotografi se si të qëndronin, kurse fëmijët pozonin krejt të shpënguar, si të ishin në lojë. Ishte i vetmi çast që ajo buzëqeshte lehtë, aq sa të mos dukej, pasi asaj nuk i lejohej buzëqeshja, le pastaj gazmendi. Ndërsa kur pozonin të mëdhenjtë, ajo i hiqte sytë, pasi kishte një si shtirje në ato fytyra të rreshkura nga dielli. Nuk ishte mbase faji i tyre, ama ai qendrim ashtu ishte si një maskë, mundet ngaqë ashtu ia donte zanati zotërisë që bënte fotot. “Buzëqeshni pak, edhe pak! A, jo, jo, kaq shumë!...” Kurse në studio fotografi bënte fotot për dokumente, që ishin një kallep, për tesëra partie, diploma shkolle, pasaporta, ku ndryshonte vetëm madhësia e tyre. Duhej të mbështeteshe pas murit dhe të rrije ashtu si i ngrirë, pa marrë frymë, deri sa fotografi të gjente momentin e përshtatshëm për ta shkrepur, pasi fotoja duhej të ishte më serioze se vetë fytyra jote. Duhej ta kapte më të parën, pasi, po të përsëritej, harxhohej filmi dhe Komunalja nuk kishte lekë pët t’i bërë “rrush e kumbulla”, dmth filma pas filmash, sipas tekave të popullatës! Ti nuk e dije se si kishte dalë, vetëm kur veje pas një jave të fotografi për t’i marrë fotot në zarf, të pëlqente - s’të pëlqente vetja, fotot ato ishin. Ndryshonte puna vetëm kur do të fotografoheshin të mëdhenjtë e rrethit, sekretari i parë, kryetari i komitetit ekzekutiv e të tjerë, atëherë fotografi shkonte në zyrat e tyre dhe ishte i vetmi rast kur nuk i mësonte ai ata se si të qëndronin, por ishin ata që e mësonin fotografin se si t’i merrte në resme...

Zonja me pallto të errët nuk qe ndaluar asnjëherë për të bërë fotografi në lulishte dhe as kishte shkelur në repartin e fotografisë. Kishte qenë te rrobaqepësi, këpucari, teneqepunuesi – për tubat e sobës së druve, por jo te fotografi. Habitej njeriu me aparatin krahaqafë me këtë sjellje të saj jo të natyrshme. Nuk kishte njeri të qytetit, e as të fshatrave përreth, që nuk vinte herë pas here për të pozuar para tij, edhe pleqtë e plakat, vetëm ajo grua jo. Fundja ajo e ka më të nevojshme se askush tjetër, thoshte ai me vete, pasi të tjerët, kur venë ndonjëherë në Tiranë, bëjnë ndonjë foto çasti aty te sheshi “Skënderbej”, kurse kjo nuk lëviz kurrë nga qyteti, këtu sillet e mbështillet, në tre kilometra vend, nëse marrim parasysh dhe atë copë udhë që bën çdo ditë andej nga Ura e Fanit. I kishte shkuar mendja, dy-tre herë, të gjente një qoshe ku nuk shihej dhe ta shkrepte aparatin mbas ligustrave, kur ajo të kalonte, kinse po fotografonte gjelbërimin e parkut, por druhej se kjo gjë mund t’i shkaktonte andralla, si nga ana e saj, por sidomos nga ata të këshillit të lagjes, degës së Brendshme, që ishin gjithë sy e veshë karshi çdo lëvizjeje dhe gjesti të saj.

Një herë ajo ishte ndaluar para këndit të emulacionit socialist të qytetit, ku ishin afishuar fotografitë e heronjve të punës, novatorëve dhe punëtorëve të tjerë pararojë dhe menjëherë u dha njoftimi në polici nga hafijet, se ajo, armikja... borgjezja... caristja... e bërë nervoze, kushedi pse, është duke folur me vete, a thue se don t’i flakë për tokë ato fytyra që vështrojnë nga tabelat me korrnizë të artë. Kur shkoi aty një agjent i Sigurimit ta kapte në flagrancë dhe eksperti kriminalist ta fotografonte ashtu kinse të çakërdisur, si provë për akuzën për agjitacion dhe propagandë që mund të ngrihej saora, gruaja me pallto ishte larguar, duke marrë udhën në të dalë të qytetit, nga vente çdo ditë, apo nuk kishin çelur kumbullat, dardhat dhe mollët dhe lumi kishte fituar disa reflekse ujore mahnitëse. Atje ajri ishte tjetër nga ai i gjysmë-kënetës që thithte gjatë pjesës tjetër të ditës e natës. Nuk kishte ndodhur kurrë që një njeri ta ndante ditën, në të vetën dhe në të atyre, si ajo.

3

Në Gjirokastër e Tiranë, si dhe në Romë, ku kishte kryer studimet për letërsi, të gjithë miqtë e saj e dinin pasionin që ajo kishte për fotografinë. Kishte me dhjetëra fotografi me shoqërinë në jetën urbane, por dhe vetëm. Përherë me pamjen e një artisteje, e qeshur, e bukur, sa mund të merrej për simbol i bukurisë. Në çantën e saj, në ato pak sende, nuk mungonte asnjëherë aparati fotografik. Kishte pasur aq foto bardhë e zi në rininë e vet, sa, së voni, me to qe hapur një ekspozitë dhe ishte botuar një album. Foto me të afërmit, me fëmijët, në dasma miqsh, në librari, në këndellje rinore. Diku duke luajtur me violinë gjatë një pikniku me shoqet e shkollës. Diku me shoqet e Institutit Femëror, kur punonte si profesore. Gjithëherë e hipnotizuar nga natyra. Tiparet e saj ndryshonin, nga koha në kohë, por jo ajo vija që ia ndante flokët përmes. Vetëm fotografia e gjyqit politik, 1946, domethënë e fundit e saj, do të ishte tjetër, me një shall të zi hedhur mbi flokë, që nuk do të hiqej kurrëmë prej sosh...

Për ata që ishin sqimëtarë të fotove të para vashërore të shekullit XX, fotografia e shkrimtares në moshë te re ngjante jo pak me atë të një tjetër vajze, pak vite më e madhe, Gonxhe Bojaxhi, që 18 vjeçe iu ishte bashkuar Motrave të Loretos në Irlandë, për të shtegtuar pastaj drejt Indisë si murgesha Mari Tereza. Nuk ishin takuar kurrë ato të dyja, nuk njiheshin. Vajza misionare nuk do të takohej më as me nënën e saj, e cila rronte në Tiranë me bijën tjetër dhe të birin. Dy vajzat me portrete të ngjashme, kishin disa pasione të përbashkëta, poezinë, leximin, shkollat femërore, lartësimin shpirtëror të njeriut përmes artit, humanizmit, lirisë. Mund të qëndronte dhe zonja e letrave në qytetin e Koloseut, por ajo kurrë s’e kishte menduar se liria do t’i rrëmbehej popullit të saj në atë farë feje nga gjindët.

Mbeti shenja biblike e secilës në kohë. E bamirëses së madhe, kryqi në liri! E disidentes, liria e kryqëzuar. Një trastë me libra do të ishte gjithmonë me të, dhe në qelitë e zeza të Burrelit, ku luhej teatri dramatik i jetës së saj, që tashmë kishte më shumë vite në palirí, sesa e lirë. Ndaj në qytetin e vogël, një pamje tjetër unike e zonjës, përpos asaj të xhiros, ishte ajo ulur disa metra matanë banesës, në një si shezlong, me një libër në dorë, ku vetëm pak më tej ferrat ishin bërë gardh…

4

Ku nuk u kërkua fotografia e shkrimtares pas rënies së regjimit, por nuk u gjet askund. Nxituan dhe në studion e fotografit, që kishte ndërruar jetë papritur, por as aty nuk gjetën gjë. Si duket ajo fotografi nuk kishte qenë. Ishte vërtetë e pabesueshme. Askush nuk e dinte enigmën e kësaj mungese, teksa fotografia e saj zyrtare kishte mbetur ajo e gjyqit, kur po fliste para mikrofonit, me flokët e mbledhur nën shallin e zi, që turma në oborr të mos ia shkulte fije për fije nga rrashti i kresë, siç u sul. Me siguri kishte qenë vendimi i saj i pakthyeshëm për të mos pasur më fotografi. Ndryshe si mund të shpjegohej që më shumë se gjysma e jetës së saj, ishte pa asnjë foto! Nuk e donte më shëmbëlltyrën e vet, qoftë dhe atë me veshjen e dikurshme, që nuk e kishte bjërrë asnjë grimë, edhe pse teshat ishin vjetëruar. Kur i qe marrë liria, kishte pushuar brenda saj ndjesia për të pasur foto në një kohë të zymtë, që nuk ishte më e vetja, por e atyre...

Nuk kishte pasur kurrëfarë pengu, le pastaj tronditje, para se shpikësit e fotografisë ta kurorëzonin shpikjen e tyre mahnitëse, ku njeriu të mund ta shihte fytyrën e tij, jo vetëm në hurdhën e ujit të lumit a liqenit, kur ai nuk ishte i turbullt, por dhe ta stamponte në letër me lustër, kurse të refuzohej kjo gjë kaq revolucionare në kohë moderne, një shekull më pas, ishte një sfidë e pamëshirshme ndaj kohës, që nëse nuk ishte kthyer mbrapa, më e pakta, kishte ndaluar në vend, çka do të thoshte se akrepat e orës nuk rrotulloheshin më në Sahatin e Tiranës e askund. Ndoshta asgjë nga këto nuk kishte bluar në mendje gruaja që ia kishte ngrënë kryet politika pa krye e të tjerëve, kur kishte marrë vendimin e saj të pashembullt, të mos e qiste më fytyrën e saj para botës, çka kishte ndodhur pa e vënë re askush. Sa e vogël dhe e pakuptimtë kishte qenë bota zhurmëmadhe rreth saj.

Kishte qenë vetëm një rast, që thuajse qe prishur ajo tabu. Fëmijët e klasës së tretë po loznin në parkun e vogël afër Kinemasë, kur zonja ndalon para afishes së filmit të ri. Ndërkohë që mësuesja e tyre po fliste me dy prindër pak më tej, fëmijët e rrethuan zonjën me pallto dhe një fotograf i ri, që bënte praktikën, shkrepi aparatin. Zonja shpejtoi dhe i doli përpara: “Të lutëm, kur ta lashë filmin, të ma japësh mua atë fotografi!” Dhe nxori e i dha lekët. Djali u habit paksa, pasi ai nuk e njihte atë grua, thjeshtë e kishte tërhequr ajo pamje, fëmijët që kishin rrethuar “mësuesen” e tyre me dashuri. (Ajo shpesh të dielave iu paguante atyre biletën e kinemasë).

Kur fotografia u la në laborator, djaloshi u mërzit paksa, se sado e veçantë ajo foto, gruaja kishte dalë si në profil dhe nuk njihej, kurse vetë zonja u kënaq që i kishte “shpëtuar” atij blici, edhe pse thellë vetes ishte e vetmja fotografi që do të pranonte...

5

Por jeta ka befasitë e saj dhe e papritura ndodhi shumë vite më vonë, kur në qytet erdhi një grup shkrimtarësh nga Tirana, në nderim të shkrimtares. Aty u shfaq i biri i fotografit me një pikturë 40 me 40 që e mbante në dorë si një relike antike. Ishte një portret në akrilik i zonjës, në ecje, që e kishte pas bërë i ati, i cili kishte qenë dhe piktor. Për të mos ia parë ndokush, autori e kishte pas fshehur bashkë me katër-pesë nudo, në kullën e të atit, në katundin sipër një kreshte, që i rrinte qytetit si një vetull. Ishte një pikturë surealiste. Zonja aty shfaqej, siç ai nuk e kishte parë, e qeshur dhe në një natyrë të ndezur nga ngjyrat e vjeshtës, aq sa thoshe se nuk ishte ajo vetë, por kishte rrëshqitur nga ndonjë prej korrnizave të Luvrit...