Kulturë
Albanë Mehmetaj: Romani i refuzimit ideologjik
E hene, 03.02.2025, 06:53 PM
Romani i refuzimit ideologjik
(Gani
Mehmetaj, Romani pezull, 2024)
Shkruan:
Prof, asst. Albanë Mehmetaj
1. Një metaforë e madhe
Gani
Mehmetaj, që në fillimet e krijimtarisë së tij letrare, ka ofruar këndvështrime
më ndryshe për luftën e fundit në Kosovë dhe pasojat e saj fizike dhe
psikologjike.
Në
veprat e mëparshme, po përmendim vetëm dy të parafundit, si: Zogjtë e qyqes
2021, në të cilën lufta e shqiptarëve dhe e serbëve përshkruhet prej
perspektivës së një të huaji (serb), dhe Muri i heshtjes 2023, ku drama e
luftës përzihet me një histori dashurie në mes një shqiptareje dhe një serbi,
romane këto që i kanë dhënë vlerë trajtës objektive të shkrimit. Ndërsa, në
romanin e fundit Koha pezull narrativiteti përmes një toni kritik e gjykues
zhvendoset drejt analizës fiksionale të pasluftës, duke e portretizuar atë si
një kohë rrënimi moral e institucional.
Gani
Mehemtaj i përket atyre autorëve, që shkrimin e merr si një ”akt intelektual”,
po edhe si një mekanizëm nga i cili duhet të zbulohen realitetet letrare dhe
joletrare, të cilat japin njohje për fenomene të rëndësishme, sidomos të
lidhura me historinë dhe luftërat e shqiptarëve. Prandaj, duke pasur përherë
objekt përqendrimi këtë problematikë, Mehmetaj na del si një qëmtues serioz
letrar, dhe si një rrëfimtar që synon të japë njohje dhe mësime letrare e
ideoestetike, duke i ndërtuar ato përmes shkrimit artistik dhe efekteve estetike.
Romani
Koha pezull mbart një metaforë të fuqishme, duke u motivuar nga koha dhe
hapësira reale, nga viti 1999 e këtej, në të cilën vendi gjendej në një konfuzion të madh, në mes të shpresës
e dëshpërimit.
Mehmetaj
shënjon një kohë, që nuk lëviz drejt një vije të qartë e të natyrshme, por
ngërthehet në tranzicionin e dhimbshëm në mes luftës dhe paqes. Ky koncept
kohor ka një kuptim të ndjeshëm letrar, e kuptim të thellë psikologjik, që
sugjeron një limbo ekzistenciale që e karakterizon periudhën e pasluftës.
Romani
Koha pezull strukturohet në pesë pjesë, si shenja të veprimit dramatik klasik e
klasicist: Prologu, Amoku, Prita, Vdekja e prijësit dhe Epilogu, përmes së
cilës strukturë kompozicionale paraqitet një rrëfim kompleks, që i vë në pah
karakteristikat e shqiptarëve të Kosovës,
në një periudhë tranzicionale.
Prologu
nis me një përshkrim dramatik të së kaluarës historike të Dardanisë, në të
cilën ndërthuren ngjarje me përmasa epike, me tragjedi të thella sociale. Në
këtë kontekst, Mehmetaj ndërton një linjë historike të ngjeshur me simbolikë,
në të cilën Kosova (Dardania- siç dëshiron gjithmonë autori ta quajë) shfaqet
si një hapësirë tragjike, e mbushur me rezistencë, sakrificë dhe fatalitet. Kjo
mënyrë e shkurtër e paraqitjes, që zë fill me Pjetër Bogdanin, sikur do të
thellojë ontologjinë mbi identitetin kolektiv dhe qëndrueshmërinë e tij
përballë zhdukjes.
Gjuha
e Mehmetajt, që në prolog karakterizohet nga një diskurs kritik dhe,
ndonjëherë, ironik, sidomos kur ndërthur faktet historike me interpretimin
personal. Diskursi i tillë ndjek modelin e një narrative ndriçuese të luftës në
të kaluarën dhe të një narrative të errët të së tashmes.
Prologu
përmban, gjithashtu një ndërthurje figurative midis sakrificës së Pjetër
Bogdanit dhe rezistencës bashkëkohore. Përplasja e një trashëgimie heroike me
degradimin moral të pasluftës krijon një kontrast të fuqishëm që formëson
boshtin tematik të veprës. Ndërkaq, figurat e ‘çlirimtarëve’, që abuzojnë me
pushtetin japin një kritikë të ashpër ndaj formave të reja të kolonializmit
politik dhe social.
Prologu
e paraqet këtë periudhë si një "dramatizim të apokalipsit", në të
cilën shoqëria ballafaqohet me hakmarrjen, abuzimin dhe përvetësimin e padrejtë
nga individë të cilët, të maskuar si çlirimtarë, rrënojnë vlerat themelore të
shoqërisë. Mehmetaj prek një realitet të ashpër: uzurpimin e pronave dhe
vrasjet e intelektualëve, duke ngritur pyetje mbi çmimin moral të çlirimit.
2. Një mision i
(pa)mundur
Romani
hapet me një prolog, që prezanton narratorin-personazh, një shtetas amerikan, i
ngarkuar me një mision madhor: të zbulojë disa të vërteta të errëta dhe të
pashqyrtuara të periudhës së luftës dhe pasluftës. Në fokus të këtij misioni
janë zbulimi i disa krimeve të rënda me natyrë politike dhe zbërthimi i ndodhive
tragjike, që pasuan çlirimin e Kosovës. Narratori thekson që në fillim se të
dhënat do t’i marrë nga subjektet kombëtare e ndërkombëtare, nga bisedat me
njerëz të zakonshëm, me intelektualë për të ndriçuar të vërtetën. Ai, po ashtu
thekson për frikën, dhe rezervat që kishin njerëzit për të dëshmuar, por që me
strategjinë e tij disa i bindë që të
flasin. Misioni i tij del prej një shenjtori, i cili përkushtohet deri në fund
të zbulojë atë që duhet zbuluar, pa u prekur shumë emocionalisht pasi nuk është
pjesëtar i ngjarjeve, vetëm rrëfyes e dëshmues, i tyre. Dëshminë, siç shkruan
edhe vetë do që ta nisë nga dita e parë.
Pjesa
e parë e romanit titullohet Amoku, e cila shenjohet si një metaforë e dhunës, duke nënkuptuar një
gjendje të tërbuar, përmes të cilës autori përshkruan një paradigmë të përgjithshme të degradimit
njerëzor në kontekste lufte, ku shkatërrohet arsyeja. Autori do ta vendosë
theksin mbi ditën e parë të çlirimit duke i hapur dhe analizuar me këtë pikë
problemet e së kaluarës dhe të ardhmes. Ikja e paramilitarëve serbë, e
popullatës serbe në përgjithësi, si dhe ushtarëve rusë pas tyre (të cilët
vendosen të parët në kryeqytet, duke ngjallur tmerr dhe frikë te popullata
shqiptare) shpërfaqen si shenja semiotike të cilat nënkuptojnë një ndërrim epokal
në planin politik e atdhetar.
Narratori
krijon një përballje të heshtur në mes të ikanakëve (siç i quan autori serbët)
dhe refugjatëve shqiptarë, që ktheheshin në shtëpitë e tyre, duke vënë në pah
daulitetin dhe fatin e historisë. Heshtja e tyre gjatë ikjes mbart shumë
kuptime, në të cilat autori fton që
lexuesi ta interpretojë më shumë sesa vetëm atë që është e dukshme, të shohë
brenda heshtjeve, shenjave dhe diskursit të historisë.
3. Aktanti brenda
rrëfimit
Gazetar
Bardhi, që është edhe protagonisti i romanit, përmes narratorit del si një
dëshmitar i së vërtetës së historisë të dhunës serbe, dhe si një aktant brenda
rrëfimit. Ai në fillim përshkruhet në një gjendje të rëndë fizike dhe
psikologjike pas shtatëdhjetë e tetë ditë izolimi. Por, i cili gjen fuqi t’i
bashkohet turmës së mbledhur poshtë ndërtesave për të festuar ndërprerjen e
luftës e gëzimit të ardhjes së ushtrisë miqësore: NATO-s. Nëpërmjet shprehjeve
psikologjike, dramacitetit të situatave dhe të shpresës për ardhjen e jetës së
re, autori e ndërton pjesën e parë të rrëfimit, duke e lënë tekstin pastaj të
rrjedhë me drejtëpërdrejtshmërinë e vet, duke krijuar drama edhe më të mëdha.
Njohja e jetës se re me një ushtri që nuk vret, e nuk djeg përbën një ngjarje
të madhe të cilën historia e qytetit nuk e njihte. Por ky entuziazëm zgjatë
pak, pasi që narrativa e autorit këmbëngulësisht fokusohet mbi dëmet në radhë
të parë që la ushtria serbe: vrasjet që ndodhnin në dalje, eksplodimin e minave
nëpër shtëpi e podrume te shqiptarëve, frika për t’u kthyer nëpër shtëpitë e
tyre, etj. Për të shpalosur më tej
dëshmitë historike e tmerret e luftës të disa muajve, autori përqendrohet në dy
gazetarët Astritin dhe Bardhoshin, fytyra e të cilëve tregonte vragat e luftës.
Autori nëpërmjet tyre flet edhe për kohën para bombardimeve të NATO-s, për
debatet e gazetarëve që kishin për dhunën që ushtrohej ndaj bashkëkombësve, për
gjendjen politike, për shënjestrën e tyre nga policia sekrete serbe. Autori
këtu shpalos edhe rrezikun që e kishin gazetarët kosovarë në përgjithësi nga
kjo ushtri dhe për punën e vullnetin që kishin për t’i ndihmuar vendit, nëse jo
më diçka tjetër, me shkrime e raportime të përditshme. Pastaj rrëfimi
dramatizohet edhe më tej, kur dy miqtë tregonin për tmerrin që ndienin nëpër
radio për pushkatimin e miqve të tyre, besa edhe për lajmet e rreme që
lajmëronin për vdekjet e tyre., gjendje të cilët gazetarët e paraqitnin si të
pa përshkruar ndonjëherë.
Por,
menjëherë pas përshkrimit të shkurtër të entuziazmit të çlirimit, autori
fokusohet në pikat kyçe të kohës së pasçlirimit të cilat do të jenë si
mekanizma të prodhimit të kuptimit. Varfëria, mjerimi i qytetit, plaçkitja,
uzurpimi i banesave të vendësve e të serbëve, shantazhi, tarifa ndaj
bizneseve, vrasja e intelektualëve
bën që qyteti i Bardhit të mbështillej nga veli i së panjohurës e “të
dridhurash epilepsie”. Kjo vijë e errët e rrëfimit degëzohet më tej kur
narrator përmes ditarit të Bardhoshit paraqet pushtuesin e ri:
Kur
të vrisnin pushtuesit ishte e dhimbshme, por nuk shkoje me turp, të qanin dhe u
dhimbseshe njerëzve, por kur të vrisnin të xhindosurit nga Amoku, ta lëshonin
një thashethemnajë prapa që s’kishe si e hiqje. (Mehmetaj, 44)
“Ka
qenë bashkëpunëtorë i armikut”, u përhap një thashethemnajë. Pakkush e besonte,
por nuk e kundërshtonte. U shmangeshin bisedave të tilla. Të gjithë e dinin
kush është shantazhuesi, por askush nuk e thoshte. Ishte rrezik të flisje apo
të bëje me dorë. Më vinte plasja kur më thoshin: “Gazetat duhej të paraqesin
vlerat e luftës, sukseset. Ata që shkruanin ndryshe janë armiq”.(45)
Është
Bardhi i cili e kundërshton kategorisht
këtë atmosferë të krijuar, në trajtën e monologut, ditarit dhe dialogut, duke u shprehur me ton ironik që përshkon gjithë tekstin e
romanit.
4. Frika si nyje e si
lajtmotiv
Pjesa
më shënjuese e romanit del pra rrëfimi i cili shenjon fatin e gazetarëve
shqiptarë të pasluftës, të atyre që raportonin për vrasjet e njerëzve,
politikanëve, gazetarëve, biznesmenëve, të etiketuar si “armiq të popullit”. Në
këtë vështrim Bardhi është në qendër të raportimit dhe të kërcënimit, i cili
nuk del vetëm si një objekt i një fati njerëzor, por edhe simbol i dhunës së
përgjithshme. Mehmetaj këtu e shtyen narratorin, që të kërkojë zgjidhje nga kjo situatë e cila del si e pamundshme,
duke ngrehur pyetje ekzistenciale, e duke krijuar tablo të frikshme të
realitetit. Ditët ne vazhdimësi ridëshmojnë frikën e vrasjes duke rritur tragjiken në vepër: si kërcënimet
e njëpasnjëshme në emër anonim ndaj Bardhit, thirrjet telefonike, etj, deri sa një ditë vinë edhe në redaksi për ta
vrarë, por shpëton fal ndërprerjes së energjisë elektrike, që ishte e zakonshme
për atë periudhë kohore.
Këtu
narratori del si një mjeshtër i detajeve, kërkues i së vërtetës letrare, duke
shpalos ambiente reale, vrasje reale, e
përmes përshkrimeve paraqet qytetin e
mbërthyer nga frika, me vrasje tinëzare, me kërcënime të redaksive, e
strese të gazetarëve. Dhe, kjo është nyja e gjithë rrëfimit kompozicional të
rrëfimit, i cili kalon nëpër gjendje e rrëfime të njëpasnjëshme, duke pasur
objekt të njëjtën problematikë. Mirëpo, Mehmetaj në këtë roman krijon tipin e
heroit trim të kulturës, i cili nuk ndryshon mendje edhe pas kërcënimeve të
emrave anonim, as pas lutjeve të gruas (Sarës, arsimtare e anglishtes në
gjimnaz), as sugjerimit të Astritit, i cili e lut të mbyllë gazetën (ai për
vete lë punën si gazetar, dhe ik në një vend tjetër, sepse nuk mendon se duhet
të vritesh për një tekst gazete dhe të quhesh tradhtar). Ai kishte vetëm
përkrahjen e djalit Rronit, i cili ishte tip luftëtari, siç e quan narratori, e
që mendonte se babai ka të drejtë, të luftonte kundër këtyre fenomeneve.
Në
këtë mënyrë, vepra ka një strukturë të organizuar dhe të shkallëzuar idesh,
duke artikuluar tendencë letrare të autorit të shtypjes dhe vrasjes së fjalës
se lirë, duke paraqitur Bardhin në nivel të drejtpërdrejtë të përjetimit të jetës së vet të kërcënuar.
Situatat e rrëfyera, të cilat dalin tërësisht të menduara drejt temës së
autorit, shpërfaqin veprime konform rrënimit të jetës së individit. Ky rrafsh gjithnjë e më shume e bënte
personazhin ta shihte hijen e vdekjes të cilën e kishte përballë, e i cili ne vazhdimësi merrte letra anonime,
telefonata anonime të cilat potenconin
që ishte në shënjestër, d.m.th. paralajmëronin vdekjen.
Por,
personazhi i Mehmetajt, jo vetëm që nuk e ndalë
punën e të shkruarit dhe të rrëfimit të ngjarjeve të përditshme që
ndodhin në qytetin e tij, kryeqytetin e Kosovës, por kujdeset që edhe
shqetësimin e tij mos ta vërejë askush, as kolegët e redaksisë, as familjarët.
Luftën e tij me vdekjen, autori e krahason me protagonistin e Bergmanit të
Vulës së shtatë, duke e menduar dialogun, “se jeta është një lojë e vazhdueshme
shahu me vdekjen”, të cilën e kishte model Bardhi.
Rënia
e Bardhit vërehej ngadalë nga të gjithë, nga miqtë e tij që nuk mund ta
ndihmonin, nga ai vetë që e shihte vdekjen që po e ndiqte, edhe pse thoshte se
kishte shumë punë për të bërë. Pjesa e fundit të kapitullit të parë gjithnjë e
më shumë e paralajmëron fatalitetin:
Vrasja
tjetër ishte edhe më e rëndë: u gjet trupi i gjymtuar i një veprimtari politik
pasi u zhduk disa javë në rrethana të dyshimta. Lufta politike po merrte
viktima. Vendi ishte nën protektorat ndërkombëtar, ndërsa forcat e nëntokës që
përpiqeshin të kapnin majat e pushtetit shkelnin mbi viktima. Akuza dhe
kundërpërgjigjet, mallkime e skërmitje dhëmbësh flakëronin opinionin. Përmendej
gjaku i martirëve dhe sakrificat si kërcënim. Pjesëtarët e një partie vrisnin
pjesëtarët e partisë tjetër, shkruanin mediet ndërkombëtare. Ato thoshin edhe partinë
që vriste kundërshtarë. (f. 93)
Pjesa
e dytë, titulluar Prita hapet me një thirrje anonime që lajmëron vrasjen e
Bardhit, duke e kthyer realitetin në një makth për Rronin, djalin e tij.
Gjendja rrëqethëse e Bardhit, i shtrirë në gjak në ballë, pranë gazetave, bukës dhe librit të përditshëm,
dëshmon për ndërprerjen jo vetëm të jetës së një individi, por të ndërprerjes
së demokracisë e fjalës së lirë. Rroni përjeton një dhimbje të madhe, duke e
përshkuar të tërin, vrapimi i tij i dëshpëruar për në vendngjarje, pamundësia
për të përballuar pamjen dhe sprova me një realitet të copëzuar shprehin më së
miri tronditjen e një djali që sheh botën e tij të shembet. Ndërkohë, turmat që
grumbullohen për të parë tragjedinë, të heshtura dhe të frikësuara për të
dëshmuar, zbulojnë një shoqëri të mpirë nga frika dhe oportunizmi.
Përmes
kthimit në spital dhe përshkrimit të dhimbjes së Rronit, autori nënvizon
humbjen e njerëzve më të dashur dhe
mbizotërimin e një atmosfere pasigurie e vetmie. Pyetja e heshtur që Rroni ia
shtron vetes, nëse dorëheqja e babait nga angazhimi politik do të kishte
parandaluar vrasjen, e bën këtë fragment një shenjë të thellë mbi moralin,
guximin dhe pasojat e përfshirjes publike në një kohë të mbushur me konflikte.
Dhimbja individuale, po ashtu indiferenca kolektive krijon një përshkrim të
fuqishëm narrativ dhe një analizë të qartë të frikës dhe heshtjes në një
shoqëri të traumatizuar. Kështu, Mejmetaj shfaqet një autor model i
psikonarracionit, duke marrë premisa e një autori semiotik e narratori të
gjithdijshëm.
5. Absurditeti kafkian
Romani
në vazhdimësi gjithmonë e më shumë përshkruan një realitet të zymtë pas një
vrasjeje që shënjon mohimin e fjalës së lirë, traumatizimin nga lufta e dhuna. Lexuesi tashmë e ndien thellë
atmosferën e absurditetit, dhe frikës, ndërsa ndërtimi kompozicional shkon
drejt pafuqishmërisë e guximit qytetar për të thënë të vërtetën. Një shenjë
tjetër, që e vë në pah këtë gjendje të rëndë të qytetarëve është qyteti, të
cilin autori shpeshherë e ndërfut në tekst si personazh, si dëshmitar të të
ndodhurave të njerëzve të tij, por pa fuqi veprimi. Qyteti si një mikrokozmos i
dramës njerëzore paraqitet herë duke frymuar në mënyrë të veçantë, herë i
tronditur, shpeshherë i pa mësuar me kësi gjendje, e rrallë herë dilte i
shkëlqyer.
Vizita
e hetuesve në banesën e Sarës dhe Rronit është një akt formal, që nuk jep shumë
shenjë e shpresë, për besueshmëri, sepse edhe ata janë të humbur përpara këtij
realiteti. Deklarata e Sarës: Të gjithë e dinë, askush nuk guxon ta thotë,
zbërthen thellësinë e frikës dhe heshtjen
që ka paralizuar njerëzit e vendit të saj.
Pra,
sipas këtij koncepti tematik e kompozicional, narratori thur idenë e autorit si
një absurditet kafkian, ku ligji dhe morali janë të robëruar nga nëntoka
politike. Gani Mehmetaj na fton që njëtrajtshmërisht të hymë në botën e territ,
në botën e mosnjohjes, si rrjedhojë e shfaqjes së një kategorie njerëzisht.
Bardhi,
si gazetar dhe intelektual, përfaqëson viktimën e idealeve të lirisë dhe të
fjalës së lirë. Ai shënon paradoksin e një epoke, ku individët shpëtojnë nga
tmerret e luftës e vritet në ‘liri’ nga një grup njerëzish, që ndërtojnë frikë
dhe dhunë strukturore. Artikujt e matur të gazetave dhe frika për të organizuar
një përkujtim e bëjnë edhe më të prekshme këtë situatë, duke theksuar edhe më
shumë gjendjen e frikës.
Varrimi
i Bardhit kthehet në një akt simbolik proteste, një marshim heshtjeje ku mijëra
qytetarë shprehin dëshpërimin dhe zemërimin e tyre të heshtur. Prania e
zyrtarëve të lartë partiakë dhe mbrojtja e tyre nga policia ndërkombëtare
përforcon kontrastin mes pushtetit të moralit dhe pushtetit të dhunës
ekzekutive. Ligji i "mujshisë", që bën nëntoka politike dhe mungesa e
drejtësisë zbulojnë një shoqëri të paralizuar nga një frikë ekzistenciale.
Atmosfera
e varrimit është e mbushur me trishtim dhe dëshpërim. Shpërndarja e heshtur e
njerëzve me ndjenjën e pafuqisë përforcon absurditetin e një kohe ku pyetja:
Kush është në radhë?, nuk është thjesht retorikë, por një përfytyrim tragjik i
vazhdimësisë së dhunës. Kjo pyetje përkufizon një gjendje absurde ku frika nuk
është thjesht për të tashmen, por për një të ardhme që nuk mund të ndryshojë.
Orët,
ditët, javët, muajt dëshmojnë frikën, pasigurinë, duke motivuar gjithherë e më
shumë pyetjet e tilla rreth mundësisë së vrasjes. Kjo pjesë përbën një shtresë
të rëndësishme të rrëfimit, duke nxjerrë në pah mënyrën se si dhuna politike
dhe psikologjike manifestohet jo vetëm përmes aktit të vrasjes, por edhe përmes
manipulimit të perceptimit publik. Vrasësit mundoheshin edhe ta zhvishnin
viktimën nga integriteti moral e kujtesa publike , duke e njollosur me
thashethemet e njohur, nuk e kanë vrarë badihava, diçka ka bërë apo ka qenë
bashkëpunëtor i armikut.
Zemërimi
i autorit përshkallëzohet vazhdimisht në tekst përmes metaforës së “urithit”,
si qenie e nëndheshme, duke mishëruar
strategjinë tinëzare të pushtetit,
që nuk vepron në mënyrë të hapur,
por mbetet i fshehur në hije. Narratori shpalos vazhdimisht nëpër rrëfim se si
dhuna, nuk është vetëm fizike, por edhe ontologjike, duke depërtuar në vetë
strukturën e njerëzve e duke u përforcuar atë nga brenda. Po ashtu, nëpërmjet metaforës së
“rrjetit të merimangës”, autori potencon një sistem që kap viktimat e saj në
mënyrë të pandjeshme, duke i paralizuar.
Nga
këndvështrimi semiotik, rrjeta është një shenjë e shumëfishtë, që shpreh
njëkohësisht dhunën e hapur dhe atë të fshehur, që të kapë ngadalë e nuk të
lëshon më. Në narratologjinë moderne, ajo mund të trajtohet si një element që
krijon hapësirën e narrativës së heshtur – një hapësirë ku personazhet e shohin
vetveten të robëruar dhe të paaftë për të vepruar.
Pra,
nëpërmjet këtij sfondi rrëfimor si figurim i reales, vë në pah edhe një
çështjen e ndjesisë së familjarëve dhe shokëve të Bardhit, pas vrasjes së tij,
si: Sara, Rroni dhe Astriti. Sara, përveç dhimbjes së rëndë që e ka në vetë
qenien e saj, për humbjen e madhe, mundohet me gjithë shpirt të bëjë të zëshme kundërshtimin moral. Edhe pse ajo e
sheh të pashpresë këmbënguljen e saj në një botë që e ka humbur kuptimin, ndaj
mundohet në të gjitha mënyrat të denoncojë ‘vrasësit monstrumë’.
Në
këtë gjendje melankolie ajo herë pas here zhytet në mendime rreth pyetjes
se a do të jetonte Bardhi?, sikur të hiqte dorë nga veprimtaria politike,
nga jeta publike, e të mbyllej brenda, ose të zgjidhte ndonjë profesion tjetër.
Rronit, po ashtu të cilit iu përmbys bota kur i vranë babanë, udhëhiqej nga
ndjenja që të hakmerrej e të grinte, duke i urryer për vdekje vrasësit.
Astriti, shoku e bashkëpunëtori i
Bardhit të cilët kishin punuar shumë për çështje të mëdha atdhetare përmes shkrimit, e kur ishin gjendur në situata
shumë te vështira nga dy palë armiqsh, emigron në Londër (para vrasjes së
Bardhit, për të cilën gjë e këshillon edhe atë), duke hequr dorë nga profesioni
e nga e drejta për të shkruar, duke parë
se absurditeti e ka kapluar vendin.
6. Mes reales dhe
simbolikes
Kapitulli
i tretë, Vdekja e prijësit paraqet një rrëfim që thur kufijtë mes reales dhe
simbolikes, duke ndërtuar një figurë lideri që përfaqëson sakrificën dhe
mençurinë si vlera themelore të një populli, në kërkim të identitetit dhe
pavarësisë. Prijësi, i përshkruar përmes një toni solemn dhe përkushtues,
mbetet i lidhur me vendin dhe popullin deri në momentet e fundit të jetës, edhe
pse vuan nga një sëmundje e rëndë. Në qendër të rrëfimit është përpjekja e tij
e madhe për të çliruar vendin dhe për
t’i mbajtur dhe forcuar raportet me miqtë ndërkombëtarë.
Figura
e prijësit shënjohet me një theks të
veçantë në planin human dhe kombëtar, si dhe në shqetësimet e tij të brendshme
dhe brengës që kishte për vrasjen e bashkëpunëtorëve të tij. Këtu, prijësi
shndërrohet në një simbol të përbashkët të popullit, një figurë që përçon jo
vetëm urtësinë e udhëheqjes, por edhe tragjedinë e saj. Duke treguar e shënjuar
detaje më karakteristike nga jeta e prijësit (që supozohet të jetë Ibrahim
Rugova), vërehet edhe një tendencë e krahasimit të prijësit me Pjetër Bogdanin, të cilit autori i
referohet si pararendës shpirtëror dhe intelektual i shqiptarëve të Kosovës.
Kjo
vijë e unifikimit të popullit me të, do të shpërthejë e do të shfaqet fuqishëm
kur prijësi vdes, përmes turmave që vërshojnë në varrim dhe dialogëve të
njerëzve të cilët ndërtojnë një pamje gjithëpërfshirëse të dhimbjes dhe
nderimit (me këtë sfond edhe hapet pjesa e tretë e kapitullit. Dashuria për të ngrihet në kult, për prijësin nacional që e deshi atdheun deri në fundin e
tij. Autori, me stilin e tij shndërron
këtë ngjarje në një elegji madhështore, duke përshkruar me krenari gjithë
homazhet për të.
Shqetësimi
intelektual i autorit shkon duke u thelluar më tej, kur në përvjetorin e
Bardhoshit shfaqet një atmosferë të zymtë, ku prania e një numri të vogël
njerëzish përfaqëson personazhe të rënduar nga ndjenja e dështimit moral e
ligjor. Figura e Astritit, mikut të Bardhoshit, merr një dimension të veçantë
si një personazh që përfaqëson disidencën dhe humbjen personale.
Ironia
e autorit shkon më tej edhe në raport me ish-luftëtarët, duke shpalosur
përplasjen e tyre psikologjike, sociale dhe zhgënjimin e madh në raport me
luftën dhe konceptimin ideologjik për të. Kjo çështje vërehet krejt në fund kur
njujorkezi, rrëfimtari që thur krejt këtë narrativë letrare takohet me
fqinjin e tij krejt rastësisht, i cili ishte shqiptar, por kishte lindur
e jetuar atje. Përmes këtij luftëtari e një diskursi realist, Mehmetaj shenjon
dilemat morale dhe kontradiktat e individëve në kohë lufte, duke përdhosur
idealizmin heroik. Figura e Xhorxhit përfaqëson kontrastin midis realitetit
shqiptar dhe perceptimit për luftën.
7. Refuzimi ideologjik
Romani
Koha pezull, me krejt kompleksitetin e tij, rrëzon narrativat e mëdha dhe merr
premisat e një romani të refuzimit ideologjik, ideologjinë e keqpërdorimit të
luftës, ideologjinë e nëntokës, që mbjellë frikë e dhunë deri në fatalizëm.
Autori ka ideale dhe ky idealizimi i tij thyhet nga përballja me realitetin e
ashpër të vendit. Përmes tij, autori paraqet ushtrinë të përçarë, e cila
përballet jo vetëm me armikun e jashtëm, por edhe me armiqtë e “shpikur “ të
brendshëm, me njerëzit e vet shqiptarë, duke i arrestuar e vrarë, e për më tej,
duke i shpallur si armiq. Kjo situatë krijon një pamje frike e kaosi, duke e
përmbysur pritshmërinë e Xhorxhit në këtë rast, po edhe shumë luftëtarëve
tjerë, që kanë ardhur me shumë dashuri për atdheun, po janë ndeshur me tjera
probleme ideologjike, e që me gjuhë dhe veprim refuzohet. Kjo ideologji e
mbrujtur në romanin Koha Pezull dallon
nga ideologjia nacionale, e cila venitet përballë asaj politike dhe i jep kahje
tjetër përpjekjes për liri, e cila gati zhbëhet. Rrëfimi për Xhorxhin merr peshë tjetër, si të dëshmitarit të disa vrasjeve, dhe disa ndëshkimeve të cilat e përcjellin tërë
jetën pas vetes, duke luhatur edhe psikologjinë e tij:
-
Shokët e mi të armëve kur i kapnin kundërshtarët politikë, bashkëkombës, i
mbanin në disa burgje mesjetare në kushte të rënda, ndërsa përpiqeshin të
thoshin se janë bashkëpunëtorë të armikut. Askush nuk doli të dëshmonte. Nuk
bënin gjyqe. Pas disa kohësh të burgosurit nuk ishin më. (f. 203)
Përmes
përshkrimeve të arrestimeve dhe trajtimit të individëve si “tipa paqësorë” apo
“të frikësuar nga lufta”, autori nxjerr në pah absurditetin e një sistemi që
funksionoi në luftë, por edhe pas luftës. Krejt kjo del në pah përmes gjuhës së
mprehtë dhe ironike të autorit, i cili arrin të na inkorporojë brenda një bote të re letrare të refuzimit
ideologjik, që ka të bëjë me situatat e
luftës, e të pas luftës, të cilat përmes imagjinatës së autorit dalin disi më
ndryshe, më të dhimbshme, por me efekt më të madh të reales se që jemi mësuar
lexojmë e të diskutojmë.
Në
përgjithësi autori ndjek metodën e shkrimit në mënyrë të përmbledhur për
personazhet e tij, duke u mbështetur në
informacione të jashtme dhe vetanake, po
edhe të imagjinuara, për të paraqitur historinë më ndryshe përmes literaritetit
e dokumentaritetit. Kjo trajtë kritike e
shkrimit, më shumë e refuzimit ideologjik, e veçon Gani Mehmetaj në të gjitha
shkrimet, edhe kur aktualizon probleme të ndryshme shoqërore, aktuale, si edhe
në çështje të letërsisë kur i mbështjellë ato me estetikën e artin e fiksionit,
aty ku shfaqet refuzimi estetik (Rugova). Pëshpërimat që rrinin “pezull në
ajër” ose “vdekjen që rri pezull në ajër”, janë kuptimet që autori do t’i
shpalosë në nivel të sipërfaqes dhe në një kuptim më të thellë, të cilat dalin
si shenjëzime tragjike. Kështu, këto shenja letrare që përçojnë sistemin e
dhunës shkojnë drejt një vije
estetiko-politike, duke ndërtuar një realitet estetik të dokumentimit e të
dëshpërimit politik, si një shenjë pathyeshmërisë së konstantave të tij letrare
dhe ideologemave nacionale. Shqetësimi
autorial, duket se nuk mbaron as në fund të romanit, e kjo del qartë në
kapitullin e fundit Epilog, kur narratori në vetën e parë rrëfen, pas
hulumtimit të disa shembujve të vrasjeve të pasqaruara, e hapjes së disa
varreve pa histori, e bisedimeve më njerëz të përcaktimeve të ndryshme
historike, sërish koha qëndronte pezull.
Autorja është profesorësh në Universitetin e Prishtinës,
Departamenti i letërsisë shqipe.