Speciale » Basha
Sabile Basha: Shaban Haxhia - Masakra e Gjilanit
E shtune, 18.01.2025, 07:00 PM
KUJTIMET E KOMANDANTIT TË BRIGADËS SË SHTATË KOSOVARE, SHABAN HAXHIA
(Shaban
Haxhi Demaliaj, Masakra e Gjilanit, botoi “Marin Barleti”, Tiranë 1998, f. 79)
Nga
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
Dikur,
ndër rreshtat e një libri të vjetër a një copë letre të harruar, hasa emrin e
komandantit të Brigadës së Shtatë Kosovare, Shaban Haxhia. Thuhej se ai kishte
lënë pas kujtime nga Lufta e Dytë Botërore, kujtime që rrëfenin për flakën dhe
dhembjen, për trimërinë dhe betejat e asaj kohe të trazuar. Por, siç ndodh
shpesh me thesaret e një kohe të kaluar, ato kujtime ishin zhdukur, tretur në
rrjedhën e viteve, si fletë të shpërndara në erën e harresës.
E
megjithatë, fati, në mënyrën e tij të çuditshme, kishte thurur një urë mes të
kaluarës dhe të tashmes. Më 12 janar 2025, u gjenda në Gjilan, mes një
grumbulli njerëzish që kishin ardhur për të nderuar kujtimet dhe flakën që ende
ndriçon historinë tonë – manifestimi kulturor "Flaka e Janarit."
Aty,
çdo fjalë, që përpëlitej në tryezën shkencore “Masakra e Gjilanit”, më
kujtonte ato kujtime të humbura të
Shaban Haxhisë. Mendova për atë që mund të kenë rrëfyer – a ishin fjalë për
heronjtë që ranë? Për ato netë të errëta kur shpresa e një Kosove të lirë ishte
një dritë e largët? Apo ndoshta për jetën e zakonshme që lufta e kishte
shndërruar në kujtim të jashtëzakonshëm?
Gjilani
atë ditë më ngjante si një kuti e hapur kujtimesh, ku çdo fytyrë dhe çdo zë
mbante në vete një histori. Dhe unë, duke qëndruar në atë vend ku tradita dhe
historia bashkoheshin, ndjeva se kujtimet e humbura nuk janë kurrë vërtet të
zhdukura. Ato jetojnë në flakët e përpjekjeve tona për t’i kujtuar, për t’i
ruajtur dhe për t’i ndarë me brezat që do të vijnë.
Në
atë ditë të janarit, mes zjarrit të Flakës, dukej se kujtimet e Shaban Haxhisë
dhe e gjithë historia e përpjekjeve tona për liri kishin gjetur strehë në
zemrat e njerëzve që ishin mbledhur aty. Dhe kështu, flaka nuk do të shuhet
kurrë.
Në
zymtësinë e historisë sonë, Masakra e Gjilanit rri si një plagë e hapur, një
thirrje për të mos harruar. Ishte një ndër masakrat më të mëdha që pati parë
Kosova gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, një tragjedi që ende flet përmes
dhimbjes së atyre që mbijetuan dhe hijeve të atyre që ranë. Diskutimet tona mbi
këtë ngjarje të rëndë, të zhytura në detaje historike dhe ndjenja të përziera,
ishin një përpjekje për t’i dhënë zë atyre që historia shpesh i mbulon me
harresë.
Një ndër pjesëmarrësit, me një theks të
prerë, e theu rrjedhën e mendimeve tona duke përmendur një të vërtetë të
pakapërcyeshme: nuk mund të shkruhet historia e Masakrës së Gjilanit pa u
ndalur në kujtimet e Shaban Haxhi Demaliaj, tha me një qetësi të shprehur.
Fjalët e tij ranë mbi ne si një dritë e papritur, duke ndriçuar një rrugë që
kishim harruar ta ndiqnim.
Shaban Haxhi Demaliaj, ky burrë i dijes dhe
kujtesës historike, nuk ishte thjesht një dëshmitar i kohës, por ishte
komandant i një brigade më të madhe që e përbënin shqiptaret. Ajo në radhët e
veta kishte mbi 17.000 mijë ushtar. Në mes të këtij diskutimi, historian
Aliriza Selmani, na zbuloi një të dhënë të rëndësishme, se ai kishte siguruar
kujtimet e tija dhe i kishte shumëzuar në disa kopje. Më fali edhe mua një
kopje, për të cilën tani po shkruaj. Ishte një gjest i vogël në pamje të parë,
por me peshë të madhe për ata që kërkojnë të kuptojnë të vërtetën e asaj
periudhe të errët. Një dorëshkrim i përulur, i mbajtur me kujdes, që mban në
vete zërat e humbur dhe të pathënat e një masakre që i përket jo vetëm
historisë së Gjilanit, por gjithë Kosovës.
Në
këtë reflektim, më kujtohet se sa e rëndësishme është që kujtesa të mos mbetet
e mbyllur, të mos kalbet brenda arkivave të pluhurosura. Kujtimet e tilla janë
flakë që duhet të mbahen gjallë, për të ndriçuar rrugën e brezave të ardhshëm.
Dhe ashtu si Shaban Haxhi Demaliaj që na la kujtimet e tij, edhe ne duhet të
shumëfishojmë përpjekjet për të ruajtur dhe ndarë të vërtetën.
Historia
është një fushë beteje e kujtimeve. Aty ku zëri i të drejtëve nuk dëgjohet,
triumfon harresa. Por sa kohë që ka njerëz si Shaban Haxhi Demaliaj, dhe ata që
ndjekin gjurmët e tij, harresa nuk do të fitojë kurrë. Ajo që ruhet me kujdes,
ndanë flakëve të dhembjes dhe dashurisë për të vërtetën, mbetet e përjetshme.
Dhe kështu, Masakra e Gjilanit, sado e rëndë dhe e dhimbshme, do të vazhdojë të
jetë dëshmi e forcës dhe qëndresës së një populli që nuk harron.
Kërkimi
për diçka të humbur, për një copëz historie që tundon shpirtin e hulumtuesit,
është një udhëtim që shpesh duket pa mbarim. Me vite të tëra, shfletova faqe të
vjetra, endesha në arkiva të pluhurosura dhe pyesja për njerëz që ndoshta
kishin një fije të hollë të lidhur me të kaluarën që kërkoja. Ishte një ndjekje
që më dukej si ndjekja e hijes së vetvetes, një kërkim për të paprekshmen, për
kujtimet e mbetura vetëm në zëra dhe hije të shuar.
Por
pastaj, në një moment kur shpresa dukej se po zbehej, ato kujtime më ranë në
duar si një dhuratë e papritur. Jo aty ku prisja t’i gjeja, as në vendet ku
kisha kërkuar me këmbëngulje, por aty ku rastësia dhe fati vendosën të më
befasojnë. Ishin përmbledhur në një libër të thjeshtë, por me një peshë të
madhe për shpirtin dhe mendjen time.
Libri,
i cili mblidhte kujtimet e çmuara të Shaban Haxhisë, nuk ishte botuar prej tij,
por prej vëllait të tij, Dr. Skender Demalijës. Ky emër, i shkruar mbi
kopertinën e librit, ishte një dëshmi e dashurisë dhe përkushtimit familjar për
të mos lënë të humbasë trashëgimia e një kohe të rëndësishme. Ishte si një
lidhje e fuqishme midis brezave, një urë që kalonte nga Shaban Haxhia te vëllai
i tij dhe pastaj te të gjithë ata që do të prekeshin nga këto kujtime.
Duke
e mbajtur librin në duar, ndjeva peshën e të kaluarës që më ftonte të zhytem në
histori, të përfytyroj atë që ai kishte parë dhe përjetuar. Çdo faqe ishte një
dritare në botën e tij, një botë e trazuar nga lufta dhe kujtime që ruanin
ndriçimin e së vërtetës përmes errësirës së harresës.
Dr.
Skender Demaliaj kishte bërë më shumë se thjesht të botonte kujtimet e të
vëllait. Ai kishte krijuar një testament të përbashkët të historisë familjare
dhe kombëtare, një thirrje për të mos harruar dhe për të ruajtur identitetin
tonë përmes rrëfimit të së vërtetës. Dhe unë, duke e lexuar atë libër, ndjeva
jo vetëm afërsinë me historinë, por edhe përgjegjësinë për ta ndarë atë me të
tjerët, për ta mbajtur gjallë atë flakë kujtese që nuk duhet të shuhet kurrë.
Kujtimet
e Shaban Haxhisë, të ruajtura dhe shumëfishuara nga vëllai i tij, janë më shumë
sesa një libër. Ato janë një pasuri e pazëvendësueshme e shpirtit të një
populli që nuk harron dhe që vazhdon të ecë përpara, duke e mbajtur historinë
si dritë udhërrëfyese. Në atë moment të thjeshtë, me librin në duar, e ndjeva
se kërkimi im nuk kishte qenë i kotë; ajo që gjeta ishte më shumë sesa një
zbulim – ishte një rikthim në vetë qenien tonë kolektive.
Sapo
hapa derën e shtëpisë, me librin në duar, ndjeva një nxitim të pazakontë, një
thirrje të heshtur që më shtynte ta hapja menjëherë, të zhytesha në brendësinë
e tij. Ishte si të mbaje një çelës që më në fund hapej një derë të mbyllur prej
kohësh. Dhe nuk mund të prisja më.
Ulur
në tavolinën time të punës, me një gotë çaj që mbeti i paprekur, fillova të
lexoj. Çdo faqe më dukej si një rrahje zemre e kohës së shkuar, si një pasqyrë
ku reflektohej historia e ndarë mes dhimbjes dhe krenarisë. Fjalët rridhnin si
një lumë, duke më tërhequr me një forcë të papërmbajtshme drejt përjetimeve dhe
mendimeve të Shaban Haxhisë. Libri nuk ishte vetëm një grumbull fjalësh të
shkruara mbi letër; ishte një udhëtim, një rrugëtim i gjallë nëpër kujtime që
të merrnin me vete.
Faqet,
vetëm 79 në numër, nuk më duken të mjaftueshme për të mbajtur gjithë peshën e
përvojave që ato përcillnin. E megjithatë, brenda tyre gjeja një thellësi të
jashtëzakonshme. Aty ishin të mbështjella kohërat e luftës, zërat e atyre që
nuk flasin më dhe hapat e një brezi që kishte kaluar përmes rrënojave dhe
flakëve. Ishte një libër i vogël në pamje, por me një forcë që mund të
ndriçonte një botë të tërë.
E
lexova me një frymë, sikur çdo faqe të ishte ajër për mushkëritë e shpirtit
tim, sikur po përthithja çdo ndjesi dhe mendim që Shaban Haxhia kishte lënë
pas. Ishte një përvojë që nuk më dha hapësirë për të ndalur, për të bërë
pushim. Çdo fjali më rrëmbente më thellë në rrjedhën e rrëfimit, në një
përzierje emocionesh që luhateshin mes dhembjes dhe shpresës.
Kur
faqja e fundit u mbyll dhe librin e lashë pranë meje, ndjeva një boshllëk që
vetëm përfundimi i një udhëtimi të tillë mund të lërë. Por bashkë me të erdhi
edhe një ndjenjë përmbushjeje – një mirënjohje e thellë për atë dhuratë të
çmuar që historia kishte lënë për mua dhe për të gjithë ata që e ndiejnë peshën
e kujtesës. Libri prej 79 faqesh nuk ishte thjesht një libër. Ai ishte një
fener që ndriçonte rrugën drejt një të kaluare që duhet mbajtur gjallë, një
udhëtim që unë pata fatin ta përjetoja në tërësinë e tij.
Faqet
e atij libri mbanin në vete peshën e një historie që nuk mund të harrohet. Çdo
fjali që lexova më goditi si një rrufe e beftë, duke më tronditur deri në
palcë. Ato kujtime nuk ishin thjesht rrëfime – ishin dëshmi të gjalla të një
kohe të egër, ku dhimbja dhe padrejtësia ishin më shumë rregull se përjashtim.
Sa herë që ktheja një faqe, ndjeja sikur po prekja plagët e një brezi që nuk
mundi kurrë të gjejë paqe.
Më
pushtoi një ndjenjë e thellë tmerri dhe një pyetje që më breu shpirtin: Si është e mundur që për ne,
shqiptarët, çdo kohë të jetë kaq e egër dhe e rëndë?
Historia jonë dukej si një radhitje vuajtjesh, një stuhi që asnjëherë nuk
ndalej plotësisht. Sikur vetë koha të kishte ngritur një mur përpara nesh, duke
na sfiduar për të mbijetuar me çdo kusht.
Shaban
Haxhia, autori i këtyre kujtimeve të papërballueshme, nuk ishte thjesht një
rrëfimtar. Ai ishte dëshmitar i çdo skene që kishte përshkruar, çdo ngjarje që
na tregonte me një ndershmëri të pamëshirshme. Çdo rresht që kishte shkruar
mbante në vete fuqinë e shikimit të tij – një shikim që kishte parë më të keqen
e njerëzimit dhe e kishte përballuar. Ajo që ai kishte parë me sytë e tij,
kishte përjetuar me zemrën e tij dhe kishte sfiduar me guximin e tij, tashmë
ishte bërë një pasuri e përbashkët për të gjithë ata që duan ta kuptojnë të
kaluarën tonë.
Teksa
lexoja, më dukej sikur shihja botën përmes syve të tij, një botë të mbushur me
luftë, padrejtësi dhe qëndresë të pashtershme. Dhe në ato çaste, ndjeva jo
vetëm dhimbje, por edhe një krenari të heshtur për fuqinë e një shpirti që nuk
u thye kurrë. Shaban Haxhia nuk ishte vetëm një dëshmitar i kohës së tij; ai
ishte një zë që nuk pranoi të heshtë, një forcë që nuk lejoi që harresa ta
mbulonte të vërtetën.
Ato
që gjeta në librin e tij nuk ishin thjesht kujtime – ishin thirrje për të mos
harruar, për të njohur historinë tonë ashtu siç ishte, pa zbukurime e pa maska.
Dhe në mes të tmerrit që ndjeva, kuptova se këto rrëfime janë po aq të
nevojshme sa edhe të dhimbshme. Ato na mësojnë jo vetëm për atë që kemi kaluar,
por edhe për atë që jemi të aftë të përballojmë. Në çdo rresht të tij, Shaban
Haxhia na kujtonte se, sado e rëndë të ketë qenë koha për ne shqiptarët, ne
kemi mbijetuar – jo thjesht për të jetuar, por për të kujtuar dhe për të
treguar historinë tonë.
Në
fjalët e shkruara të Shaban Haxhisë gjeje një thesar të dhimbjes, një pasqyrë
që reflektonte realitetin e asaj kohe të errët. Në çdo faqe, ai përshkruante
një Kosovë të plagosur, të goditur rëndë nga krimet dhe mizoritë e një regjimi
që synonte t’i fshinte gjurmët e jetës shqiptare. Në rrëfimet e tij, dhuna
serbe nuk ishte thjesht një akt kalimtar, por një sistematikë e ngritur mbi
urrejtjen dhe mohimin e tjetrit.
Kudo
në Kosovë, ai kishte hasur në skena që të ngrinin zemrën. Ishin fshatra të
përfshirë nga flakët, njerëz që jetonin nën hijen e frikës dhe humbjes, dhe
rrugë që mbanin gjurmët e atyre që nuk kishin mundur të shpëtonin. Por, sipas
tij, Gjilani ishte tjetër gjë. Aty, mizoria kishte arritur kulmin, duke lënë
pas një masakër që historia nuk mund ta harrojë.
Gjilani
nuk ishte thjesht një qytet; ishte një simbol i dhimbjes dhe qëndresës. Ajo që
ndodhi atje ishte më shumë sesa një tragjedi lokale – ishte një plagë
kombëtare, një thirrje për të mos harruar kurrë. Masakra e Gjilanit nuk ishte
vetëm numërimi i viktimave; ishte dëshmia e një padrejtësie të pamasë, e një
përpjekjeje të pamëshirshme për të shuar një popull të tërë. Ishte kulmi i një
fushate dhune që nuk njihte kufij të njerëzores.
Lexuesi
që përballet me këto rrëfime nuk mund të mos ndjejë një peshë të rëndë mbi
supe. Në çdo fjalë, në çdo përshkrim, të vjen në mendje pyetja se si mund të
ekzistojë kaq shumë mizori në një kohë kaq të shkurtër. Dhe përsëri, në mes të
gjithë këtij errësimi, lexuesi sheh një rreze drite – guximin për të rrëfyer të
vërtetën, për të mos e lejuar atë të mbetet e heshtur.
Gjilani,
me gjithë tragjedinë e tij, është bërë një kujtesë për shqiptarët. Ajo kujton
jo vetëm dhimbjen e së kaluarës, por edhe forcën për të mbijetuar dhe për të
kërkuar drejtësi. Në shkrimet e Shaban Haxhisë, kjo forcë është e dukshme. Ato
nuk janë vetëm përshkrime të masakrës; janë një testament për atë që ka
ndodhur, një thirrje për të mos harruar, dhe një urë që lidh të kaluarën me të
ardhmen, në mënyrë që mizori të tilla të mos përsëriten më kurrë.
Në
kujtimet e tij, Shaban Haxhia e ngre perden mbi një kohë të errët, një epokë të
mbuluar nga hija e krimeve serbe dhe malazeze, të cilat lanë plagë të
pashërueshme në trupin e Kosovës. Ai i përshkruan këto mizori me një saktësi të
tillë, që lexuesi ndjen dhimbjen e atyre që i përjetuan dhe tmerrin e asaj që
ndodhi. Kujtimet e tij nuk janë thjesht një rrëfim, por një thirrje e fuqishme
për të mos harruar kurrë të vërtetën.
Ndër
gjithë përshkrimet e dhunës dhe padrejtësisë, ai ndalet veçanërisht te Gjilani,
aty ku krimet arritën kulmin e mizorisë. Në ato faqe, ai na fton të hyjmë në
një botë ku dhembja dhe tmerri ishin përditshmëria e njerëzve. Ai shkruan se
shqiptarët vriteshin pa asnjë faj, sikur vetë ekzistenca e tyre të ishte një
krim në sytë e pushtuesve. Pleqtë e kërrusur nga vitet, plakat që mbanin në
duar kujtimet e familjeve të tyre, burrat që ndjenin peshën e përgjegjësisë për
të mbrojtur të dashurit e tyre, gratë që jetonin me frikën e humbjes së
gjithçkaje dhe fëmijët e pafajshëm që nuk mund ta kuptonin këtë botë të egër –
të gjithë këta merreshin me forcë nga shtëpitë e tyre dhe përballeshin me funde
të tmerrshme.
Ai
rrëfen për atë që e kishte parë me sytë e tij, për një mizori që shkon përtej
çdo imagjinate. Shqiptarët vriteshin jo vetëm me plumba, por edhe me bajoneta
që shponin trupat e tyre pa mëshirë. Të tjerë përvloheshin me ujë të vluar,
sikur flaka e urrejtjes të mos mjaftonte për t’i shuar. Kishte prej tyre që
priteshin me sharra, një akt që tejkalonte dhunën fizike dhe kalonte në një
dimension të pashembullt të poshtërimit. Shaban Haxhia na jep një përshkrim të
një bote ku çdo vegël, çdo metodë, çdo mjet mund të kthehej në armë për të
shkatërruar jetën.
Duke
lexuar këto kujtime, njeriu ndjen një përzierje emocionesh – dhembje, tmerr dhe
zemërim për atë që ndodhi. Por mbi të gjitha, këto shkrime na kujtojnë forcën e
njerëzve që përballuan këtë tragjedi, të atyre që, edhe në kushtet më të
pamundura, refuzuan të dorëzohen plotësisht. Kujtimet e Shaban Haxhisë janë një
testament i asaj që ndodhi, një kujtesë e përjetshme për një të kaluar që nuk
duhet të harrohet kurrë. Ato janë një zë që na thërret të mos heshtim, të mos
harrojmë, dhe të sigurohemi që mizoritë e së kaluarës të mos përsëriten më
kurrë.
Komandanti
Shaban Haxhia na çon në një botë ku dëshmitë e tij të gjalla bëhen pasqyra e
një kohe të tmerrshme. Me sytë e tij kishte parë gjurmët e gjakut, të ngrira
mbi muret e burgut të Gjilanit, si dëshmi të heshtura të tragjedisë që kishte
përfshirë një popull të tërë. Çdo gjurmë ishte një histori e ndërprerë, një
jetë e prerë në mes, që fliste pa fjalë, por me peshën e përjetshme të vuajtjes
dhe padrejtësisë.
Ai
përshkruan me dhimbje dhomën e errët të bodrumit, ku ishin grumbulluar me
qindra opinga e këpucë – dëshmi të atyre që ishin shkulur nga shtëpitë e tyre,
të atyre që kishin ecur drejt një fundi të errët. Këpucët dhe opingat nuk ishin
thjesht objekte të braktisura; ato ishin zërat e heshtur të burrave, grave dhe
fëmijëve, që kishin lënë pas vetëm këto gjurmë të vogla të jetëve të tyre.
Me
një ndjesi të rëndë, ai përshkruan gjithashtu atë që kishte parë në rrugët dhe
fshatrat e Kosovës. Serbët, si grabitqarë që s’dinin për mëshirë, hynin në
shtëpitë shqiptare, plaçkitnin gjithçka që gjenin dhe pastaj, si për të vulosur
gjurmët e urrejtjes së tyre, u jepnin flakën. Shtëpitë, dikur plot me jetë,
ktheheshin në grumbuj hiri e tymi, ndërsa qielli mbi to mbulohej nga errësira e
tymit.
E
gjithë kjo, siç shkruan ai, nuk ndodhte në fshehtësi, por përballë syve të
brigadave të Ushtrisë Nacional Çlirimtare. Ata, që duhej të ishin simboli i
lirisë dhe drejtësisë, heshtnin përballë këtyre mizorive, duke lënë të kuptohej
se dhuna dhe padrejtësia nuk njihnin kufij në atë kohë.
Në
këtë rrëfim të tij, Shaban Haxhia sjell një tablo të dhimbshme të asaj që
ndodhi. Pamjet që ai përshkruan nuk janë vetëm dëshmi historike; ato janë një
përjetim i drejtpërdrejtë i tragjedisë, një thirrje për të mos harruar kurrë
atë që është parë dhe përjetuar. Në fjalët e tij, gjurmët e gjakut, këpucët e
braktisura dhe shtëpitë në flakë bëhen simbole të një populli që u përball me
një të keqe të papërshkrueshme, por që, pavarësisht gjithçkaje, nuk u dorëzua.
Kujtimet
e tij janë një thesar i dhimbjes dhe qëndresës, një testament i asaj që njeriu
mund të përballojë, dhe një thirrje që mizoritë të tilla të mos përsëriten më
kurrë. Në ato faqe, Shaban Haxhia na kujton se historia, sado e rëndë të jetë,
duhet të ruhet dhe të rrëfehet, që të mbetet gjithmonë një dritë udhërrëfyese
për brezat që do të vijnë.
Në
faqet e kujtimeve të tij, Shaban Haxhia përshkruan momentet kur dhimbja dhe
zemërimi u shndërruan në forcë dhe guxim, kur ai dhe ushtarët e tij vendosën të
mos heshtin përballë padrejtësisë që shpalosej para syve të tyre. Në një kohë
kur masakrat ndaj shqiptarëve të pafajshëm kishin arritur kulmin dhe çdo ditë
sillte më shumë dhimbje, ai e mori mbi vete barrën e reagimit, duke u përballur
drejtpërdrejt me ata që kishin fuqinë për të ndaluar këtë tmerr.
Ai
rrëfen se si, me zemër të pathyeshme, iu drejtua vetë Vlado Popoviqit, sekretar
i Partisë Komuniste në rrethin e Gjilanit. Popoviqi, një figurë që mishëronte
regjimin dhe mekanizmin e dhunës që po shtypej mbi shqiptarët, e gjeti veten
përballë një kërcënimi të papritur dhe të vendosur. Shaban Haxhia, me fjalë të
qarta dhe të forta, i kërkoi që masakrat të ndaleshin menjëherë. Ai nuk lutej,
as nuk kërkonte mëshirë – ai kërkonte drejtësi dhe fundin e dhunës.
Fjalët
e tij nuk ishin thjesht një thirrje, por një paralajmërim. Ai deklaroi pa
hezitim se, nëse masakrat nuk do të ndaleshin, do të ndërmerreshin masa më
drastike. Në atë moment, ai nuk ishte thjesht një individ që fliste; ai
përfaqësonte një popull të tërë, një shpirt që refuzonte të thyhej dhe që ishte
gati të luftonte deri në fund për të mbrojtur jetën dhe dinjitetin e shqiptarëve
dhe të tijin.
Ky
akt i Shaban Haxhisë nuk ishte vetëm një shfaqje e guximit personal; ishte një
dëshmi e vendosmërisë së një njeriu që nuk mund të pranonte padrejtësinë si një
realitet të pashmangshëm. Në atë moment, ai dhe ushtarët e tij u bënë zëri i
atyre që nuk mund të flisnin më, mburoja e atyre që nuk kishin më mbrojtje.
Fjalët e tij, të mbushura me fuqinë e të vërtetës, sfiduan një sistem që ishte
mësuar të sundonte përmes frikës dhe dhunës.
Ky
episod nga kujtimet e tij mbart një mesazh të fuqishëm për çdo kohë: kur
padrejtësia arrin kulmin, guximi dhe zëri i të drejtës bëhen armët më të
fuqishme. Në rreshtat e tij, Shaban Haxhia na kujton se edhe përballë tiranisë
më të pamëshirshme, një shpirt i vendosur dhe një zemër e guximshme mund të
bëjnë ndryshimin. Dhe ky është një mësim që duhet të mbetet i gjallë në kujtesën
e çdo brezi.
Viti 1945, një prag i një epoke të ashpër, gjeti
Kosovën të përkulur nën peshën e një sundimi të pamëshirshëm. Komunistët serbë
dhe malazezë mbanin frenat e pushtetit, duke e kthyer çdo hapësirë të jetës në
një arenë frike dhe shtypjeje. Çdo vendim, çdo ligj dhe çdo urdhër që vinte nga
ata, mbante vulën e një ideologjie që e konsideronte sundimin e tyre si të
padiskutueshëm dhe çdo zë kundërshtues si një kërcënim që duhej shuar pa
mëshirë.
Në këtë peizazh të errët, edhe shqiptarët që kishin
arritur të pozicionoheshin në struktura të pushtetit, nuk gëzonin asnjë siguri.
Mbi kokat e tyre qëndronte shpata e Demokleut, një simbol i pasigurisë së
përhershme, një kërcënim që i rikujtonte se asgjë nuk ishte e përjetshme dhe se
çdo privilegj mund të shuhej me një goditje të vetme. Ata, edhe pse formalisht
pjesë e sistemit, ishin më shumë figura simbolike sesa individë me ndikim të
vërtetë. Liria e tyre ishte një fasadë, një rrjetë e hollë që fshihej pas hijes
së frikës dhe varësisë.
Shpata e Demokleut, qëndruar pezull mbi kokat e tyre,
ishte një kujtesë e përhershme se besnikëria e tyre duhej të ishte e
pandryshueshme, dhe çdo devijim, qoftë edhe i vogël, do të sillte një fund të
pashmangshëm. Kjo frikë, kjo ndjenjë e përhershme e pasigurisë, ishte një
metodë e rafinuar e sundimit, që mbante të heshtur çdo përpjekje për rezistencë
dhe çdo ëndërr për liri.
Por edhe në këtë peizazh të mbytshëm, zemrat shqiptare
rrihnin me forcën e një shprese të paepur. Përkundër shtypjes dhe pasigurisë,
ekzistonte një ndjenjë e heshtur që refuzonte të dorëzohej. Një ndjenjë që një
ditë, mbi këtë tokë të ndarë nga hija e shpatës, do të lindte një dritë që do
të thyente errësirën.
Historia e Kosovës në vitin 1945 na kujton se edhe në
momentet më të errëta, kur sundimi dhe frika duken të pakapërcyeshme, ekziston
gjithmonë një zjarr që nuk shuhet kurrë. Është zjarri i shpirtit njerëzor, që
përpiqet për liri, drejtësi dhe dinjitet, pavarësisht nga sfidat dhe kërcënimet
që qëndrojnë pezull mbi kokën e tij.
Në
përballjen me një situatë që dukej sikur çdo shpresë ishte shuar, Shaban Haxhia
nuk qëndroi duarkryq. Gjilani, i mbështjellë nga errësira e dhunës dhe
padrejtësisë, ishte kthyer në një simbol të dhimbjes dhe rezistencës së
heshtur. Në atë kaos, ai ndjeu barrën e përgjegjësisë për të ngritur zërin, për
të kërkuar ndihmë dhe për të mbajtur gjallë një fije shprese për popullin e
tij.
Duke
parë me sytë e tij mizoritë që po ndodhnin, Shaban Haxhia e dinte se duhej të
vepronte. Ai i tregoi çdo gjë që kishte parë në Gjilan Komandantit të shtabit
operativ të Kosmetit, kolonel Fadil Hoxhës, një figurë që për shumë njerëz
përfaqësonte një shpresë të vogël për drejtësi dhe ndryshim. Në bisedën e tij,
ai i tregoi pa zbukurime gjendjen e krijuar në rrethin e Gjilanit. Fjalët e tij
ishin të qarta, të drejtpërdrejta dhe të mbushura me dhimbje. Ai nuk kërkonte
thjesht të informonte; ai kërkonte veprim.
Në
atë bisedë, çdo fjali mbante peshën e vuajtjeve të një populli. Ai përshkruante
një Gjilan të përgjakur, ku njerëzit jetonin nën hijen e frikës dhe mizorisë.
Përmes fjalëve të tij, ai përpiqej të transmetonte jo vetëm të vërtetën e asaj
që po ndodhte, por edhe urgjencën për të ndërmarrë hapa që mund të ndalonin
këtë katastrofë.
Por
biseda e tij nuk ishte vetëm një informatë apo një ankesë. Ajo ishte një
thirrje për ndërgjegje, një apel për t'u kujtuar atyre që kishin fuqinë për të
vepruar, se heshtja në një kohë të tillë ishte bashkëfajësi. Ai kërkonte që
zëri i tij të dëgjohej, që Gjilani të mos lihej në harresë dhe që vuajtjet e
popullit të tij të mos mbeteshin pa përgjigje.
Në
këtë akt, Shaban Haxhia nuk ishte vetëm një dëshmitar i dhimbjes, por edhe një
luftëtar i shpresës. Ai tregoi se edhe në momentet kur gjithçka duket e humbur,
një zë që ngrihet me vendosmëri mund të bëjë ndryshimin. Kujtimet e tij, tani
janë më shumë se një dokument – ishte një testament i forcës së shpirtit
njerëzor për të kërkuar drejtësi, edhe kur duket se drejtësia është larg. Në
mes të errësirës së Gjilanit, fjalët e tij ishin një rreze drite, një kujtesë
se shpresa dhe guximi nuk mund të mposhten kurrë plotësisht.
Shaban
Haxhia, një burrë i guximshëm dhe i drejtpërdrejtë, ishte njeriu që nuk përulej përpara padrejtësisë, as nuk e
mbulonte të vërtetën me heshtje. Në një kohë kur hipokrizia dhe dhuna
maskoheshin nën flamurin e ideologjive, ai nuk pranoi të bëhej pjesë e lojës së
rrezikshme. Me zemrën e mbushur me indinjatë dhe përgjegjësi morale, ai sfidoi
hapur ata që mbanin frenat e pushtetit.
Kur
e kuptoi se fjalët e tij nuk po trondisnin ndërgjegjen e komunistëve
serboçetnikë, ai e drejtoi zemërimin e tij të drejtë ndaj komandantit Fadil
Hoxha, duke folur pa frikë dhe me një vendosmëri të rrallë. Fjalët e tij, të
ngarkuara me peshën e një populli të shtypur, mbeten dëshmi e guximit të tij:
"Populli u muar në
qafë dhe, po të isha në vendin tënd, jap dorëheqjen, se është përgjegjësi e
madhe të bëhen të gjitha këto krime nën maskën e Partisë dhe të LNÇ-së. Është e
palejueshme të veprojnë si të duan çetnikët. Në qoftë se vazhdohet kështu,
populli do të dalë në mal dhe lufta me brigadat partizane do të jetë e
pashmangshme. Në pozita të tilla, jemi të rrezikuar të biem edhe ne.”
Këto
fjalë nuk ishin thjesht një akt rebelimi personal, por një paralajmërim i
fuqishëm për një të ardhme që mund të ishte shmangur. Ai nuk fliste për veten,
por për një popull të tërë, që vuante nën peshën e padrejtësisë dhe maskaradës
politike. Në çdo fjali ndjehej jo vetëm zemërimi, por edhe dashuria për të
drejtën dhe frika për një tragjedi që dukej e afërt. Shaban Haxhia, me guximin
e tij, shërbeu si një zë ndërgjegjeje që nuk u la kurrë të heshtet nga trysnia
e kohës.
Në
zhurmën e kohës, ku zërat e lirisë dhe shtypjes përplaseshin si dallgët në një
det të trazuar, Pavle Joviqeviqi zgjodhi të fliste, jo me drejtësi, por me sulm
e akuzë. Në fjalët e tij, ndjehej një mllef i përzier me frikë, një reagim i
ashpër ndaj qëndrimit të pathyeshëm që ai kishte mbajtur në Gjilan. Ishte si
një përpjekje për të rrëzuar një kala që nuk mund të mposhtej.
Sulmi
i Joviqeviqit nuk ishte thjesht verbal; ai ishte një përpjekje për të minuar
guximin dhe qëndrimin e atij që kishte guxuar të fliste të vërtetën në një kohë
kur gënjeshtra ishte kthyer në normë. Gjilani, me gjithë dramën dhe përplasjet
e tij, ishte kthyer në një skenë ku çdo akt i drejtë përballej me kundërshtime
të egra. Në këtë skenë, qëndrimi i tij nuk ishte thjesht një akt rebelimi, por
një deklaratë e fuqishme që sfidonte sistemin.
Në
sulmin e tij, Joviqeviqi ndoshta përpiqej të ruante maskën e një autoriteti që
po shkërmoqej, por në të vërtetë, ai vetëm sa nxirrte në pah frikën që ai dhe
të ngjashmit ndjenin përballë një zëri të vërtetë. Fjalët e tij tingëllonin si
goditje të një dueli të pabarabartë, ku njëra palë mbante në dorë të vërtetën,
ndërsa tjetra mbështetej në forcën e shpërfytyruar të padrejtësisë.
Gjilani
mbeti dëshmitar i një qëndrimi që sfidoi jo vetëm individë si Joviqeviqi, por
një sistem të tërë. Dhe në fjalët e tij, të mbushura me sulm dhe tension,
pasqyrohej forca e atij qëndrimi – një forcë që nuk mund të mposhtej,
pavarësisht përpjekjeve për ta heshtur.
Më
vonë, në atë ditë të trazuar, komandanti Fadil Hoxha e thirri në një bisedë sy
me sy, larg syve të tjerë, në kërkim të një kuptimi më të thellë për Gjilanin
dhe peshën e ngjarjeve që po ndodhnin atje. Ishte një bisedë që zgjati, ku çdo
pyetje fshihte brenda vetes shqetësime të heshtura, dhe çdo përgjigje bartte
mbi supe peshën e një situate që dukej se ishte gati të shpërthente.
Ai
e dëgjoi me kujdes, ndoshta duke përsiatur se si do të përhapej e vërteta në
atë vorbull të përplasjeve politike dhe njerëzore. Në zërin e tij ndjehej një
kujdes i thellë, një përpjekje për të ruajtur balancën në një tokë ku çdo hap
mund të ishte një rrëshqitje drejt humnerës.
Në
momentin e ndarjes, porosia e komandantit tingëlloi më shumë si një thirrje për
mbijetesë sesa një këshillë. Ai i tha me zë të ulët, por me një peshë të fortë:
"Të kesh kujdes, dhe për dorëheqje as mos të të shkojë mendja. Këta këtu
mezi presin." Ishin fjalë që mbartnin jo vetëm një paralajmërim, por edhe
një njohje të qartë të rrezikut që vinte jo nga armiqtë e largët, por nga ata
që qëndronin pranë, duke pritur një moment dobësie.
Ato
fjalë mbetën si një kujtim i zymtë i një kohe kur të qëndrosh në këmbë ishte
një sfidë më vete, ku edhe më i vogli hap mund të përdorej kundër teje. Por ato
ishin gjithashtu një thirrje për qëndrueshmëri, një zë që të ftonte të mos
dorëzoheshe përpara erërave që frynin kundër. Në atë ndarje, më shumë se një
këshillë, u la një amanet – të mos humbej guximi, edhe kur rreziku dukej i
paevitueshëm.
Edhe
pse u ngrit si një mburojë e fortë për të mbrojtur të pafajshmit, edhe pse dha
çdo grimë përpjekjeje për të ruajtur jetët dhe dinjitetin e tyre, realiteti
ishte një mur i errët që as guximi e as përkushtimi nuk mund ta rrëzonte lehtë.
Dhuna dhe terrori i orkestruar ndaj shqiptarëve nga Serbia dhe ish-Jugosllavia
nuk ishin më thjesht akte të izoluara të ligësisë; ato ishin shndërruar në një
makineri të ftohtë, një mekanizëm sistematik që lëvizte pa ndalë në territoret
që cinikisht quheshin "të çliruara."
Ishte
një dramë e shtrirë mbi hapësira që dikur frymonin me paqen e vet modeste, por
tani dëgjoheshin vetëm britma dhe thirrje për mëshirë. Në atë skenë mizore, nuk
kishte vend për ndërgjegje njerëzore; aktorët e pushtetit bënin çfarë donin,
duke hequr maskat dhe duke shfaqur fytyrën e vërtetë të një shteti të zhytur në
dhunë. Shpirtrat shqiptarë u përplasën me një fuqi që e kishte kthyer
padrejtësinë në ligj dhe brutalitetin në normë.
Territoret
e "çliruara" nuk ishin gjë tjetër veçse toka të kapura nga një
klithmë e heshtur, ku liria e premtuar u dogj në zjarrin e pushtimit dhe
dëshpërimit. Dhe megjithatë, në çdo hap, pati njerëz që qëndruan. Pati njerëz
që sfiduan atë sistem të errët me zemrën e tyre të hapur dhe të gatshme për t’u
sakrifikuar për të mbrojtur të pafajshmit, edhe pse bota përreth dukej sikur
kishte harruar se çfarë do të thotë të jesh njeri.
Duke parë se guximi dhe zgjuarsia e tij po bëheshin
pengesë për planet e errëta të serboqetnikëve, ata nuk mund të qëndronin më
indiferentë. Ishte një guxim që nuk përkulej dhe një mendje që depërtonte
përtej gënjeshtrave të tyre, duke ndriçuar realitetin e asaj që përpiqeshin të
fshihnin. Çdo veprim i tij ishte një akt sfide, një thirrje për drejtësi në një
botë që po përpëlitej nën hijen e tiranisë.
Me ngutësi dhe pa mëshirë, ata vendosën ta largonin
nga Gjilani. Kjo nuk ishte një largim i zakonshëm; ishte një përpjekje për ta
heshtur, për t'i fikur zërin dhe për ta ndalur nga rruga e tij e guximshme. Në
emër të "gabimeve të mëdha," që në të vërtetë ishin aktet e tij të
kurajës dhe përzierjes së tij të drejtë në çështjet që ata i quanin tabu, ai u
bë shënjestër e kërcënimeve të tyre.
Ata i përplasën akuza për kërcënimin e udhëheqësve
ushtarakë dhe partiakë që komandonin Gjilanin, duke e paraqitur atë si armik të
një sistemi që në vetvete ishte armik i lirisë dhe humanitetit. Por në të
vërtetë, ai nuk po kërcënonte, ai po sfidonte. Ai nuk po bënte gabime, por po
guxonte të ëndërronte një botë ku të drejtat e njeriut nuk do të ishin vetëm
fjalë boshe.
Largimi i tij ishte një humbje për atë tokë, sepse me
të ikën jo vetëm një njeri, por një shpirt që nuk pranonte të heshtë përballë
së keqes. Dhe megjithatë, zëri i tij mbeti, duke u përhapur si një jehonë, një
kujtesë e përhershme se të vërtetën dhe drejtësinë nuk mund ta shuajnë as
kërcënimet, as largimet, as makineritë e errëta të dhunës.
Kujtimet e Shaban Haxhis janë si një udhëtim nëpër
labirintet e një historie të dhimbshme, ku fjalët rrjedhin me një ritëm që të
mban pezull, si të ishin një frymë e vetme. Megjithatë, mes atyre rreshtave që
duken të thjeshta, fshihet një thellësi që të trondit. Në disa faqe, ndoshta
edhe pa dashjen e autorit, shfaqen pamje më të qarta se çfarë ai synonte të
linte si trashëgimi. Është si të lexosh heshtjen mes fjalëve, një heshtje që
flet shumë për ata që janë të gatshëm ta dëgjojnë.
Ato kujtime janë dritare drejt një kohe të errët, ku
dhimbja dhe padrejtësia ishin bashkëudhëtarë të përditshëm. Nëpër faqe zbulohet
brutaliteti i krimeve të kryera, jo thjesht si fakte historike, por si plagë të
gjalla që ende kullojnë dhimbje. Çdo detaj, çdo përshkrim, çdo kujtim është një
thirrje për të mos harruar se çfarë ka ndodhur dhe se si është bërë – me një
qëllim të qartë për të shkatërruar një popull, një kulturë, një shpresë.
Politika jugosllave, si një makineri çfarosëse, del
nga faqet e kujtimeve jo thjesht si një koncept abstrakt, por si një prani e
gjallë, një hije që lëviz në çdo rrëfim. Ajo politikë nuk kishte vetëm qëllim
të pushtonte; ajo kërkonte të asgjësonte, të zhdukte rrënjët e një kombi dhe të
heshtte përjetësisht zërat që kërkonin liri.
Por në çdo faqe të këtyre kujtimeve, ndjehet edhe
rezistenca e heshtur dhe dinjitoze e atyre që nuk pranuan të zhduken. Është një
thirrje për të mos harruar, për të mbajtur gjallë kujtesën e atyre që luftuan,
vuajtën dhe mbijetuan. Dhe në këtë thirrje ka një mësim të thellë: se historia
nuk është vetëm një arkiv i të kaluarës, por një pasqyrë që na tregon se kush
jemi dhe për çfarë duhet të luftojmë ende.
Në
fund të çdo historie, gjithmonë mbetet një emër që ndriçon si një pishtar, një
shembull për të kujtuar dhe nderuar. Shaban Haxhia nuk ishte thjesht një njeri
i zakonshëm, por një ushtarak i përkushtuar, një luftëtar i paepur dhe një
patriot që jetën e tij e ktheu në një akt të vazhdueshëm dashurie dhe
përkushtimi ndaj atdheut. Çdo frymëmarrje, çdo hap, çdo vendim i tij ishte i
lidhur me fatin e shqiptarëve, kudo që ishin ata – në tokat e Kosovës që
kërkonin liri apo në Shqipërinë që ëndërronte një të ardhme më të ndritur.
Shaban
Haxhia nuk e pa atdheun si një koncept të largët apo abstrakt. Për të, atdheu
ishte zemra që rrihte në çdo shqiptar, një përkatësi e shenjtë që duhej
mbrojtur me çdo kusht. Ai ishte një luftëtar jo vetëm në betejat e jashtme, por
edhe në ato të brendshme, ku vendosmëria dhe besnikëria ndaj kombit u shfaqën
si armët e tij më të fuqishme.
Për
të, liria nuk ishte thjesht një ideal; ishte një domosdoshmëri, një ëndërr që
meritonte çdo sakrificë. Dhe shteti shqiptar nuk ishte vetëm një kufi
gjeografik, por një simbol i bashkimit dhe krenarisë kombëtare, një vizion për
të cilin ai punoi pa u lodhur. Në çdo veprim të tij ndjehej pesha e
përgjegjësisë historike, një ndërgjegje që reflektonte aspiratat e një populli
të tërë.
Dhe
kështu, emri i Shaban Haxhisë mbetet i gdhendur në kujtesën kombëtare si një
dëshmi e asaj që do të thotë të jetosh dhe të luftosh për një kauzë të madhe.
Ai ishte dhe mbetet një shembull frymëzimi për brezat që vijnë, një kujtim i
gjallë i dashurisë për atdheun dhe një thirrje për të mos reshtur kurrë së
ëndërruari për lirinë dhe dinjitetin kombëtar.
14 janar 2025
Prishtinë