Sabile Basha & Tefik Basha: Në Shqipërinë Nënë (2)

BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH...

NË SHQIPËRINË – NËNË

(Pjesa e Dytë)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha & Prof. Dr. Tefik Basha

Pas viteve të '90-ta, një horizont i ri u shfaq për ne, dhe çdo hap që ndërmerrnim na çonte drejt saj – Shqipërisë, të cilën gjithnjë, me një përzierje dashurie dhe dhimbjeje të thellë, e quanim thjesht dhe me shpirt, NËNË.

Në errësirën e asaj kohe robërie, ku shpresa dukej e zbehtë, ne gjetëm rrugën drejt saj, edhe pse ajo udhë ishte e mbushur me gjemba dhe plagë të freskëta. Ishte një udhëtim që nuk e bënte lehtësia, por dëshira dhe dashuria për të përqafuar tokën tonë amë, për të ndier afërsinë e saj në shpirtin tonë

Me fëmijët tanë u nisëm në 1994, në 1996, në 1998, duke u kthyer çdo herë me zemra të mbushura me mall dhe me një shpresë që nuk na braktisi kurrë – shpresën për një ditë më të bardhë, për një të ardhme ku liria do të triumfonte.

Sabile Keçmezi-Basha, tek varri i Shotë Galicës, Fushë Krujë, 1996

Por qëndrimi ynë më i gjatë dhe më i dhimbshëm mbetet i gdhendur në kujtesë, kur nata e luftës mbuloi qiellin e Kosovës, dhe ne, si shumë të tjerë, kërkuam strehë nën krahët e saj. Shqipëria ishte jo thjesht tokë, por prehje për shpirtrat tanë të lënduar, një dritë në errësirën e pashpresë.

Kur mbi një milion shqiptarë u dëbuan me dhunë nga vatrat e tyre, edhe ne si familje ishim të përfshirë në atë varg tragjik. Tmerri na përfshiu ndërsa na dëbuan nga shtëpia jonë, duke na drejtuar nga Vërmica, një rrugë e hidhur drejt të panjohurës. Ishin muaj të zymtë, plot frikë dhe pasiguri, derisa pas tre muajsh u kthyem nga ajo rrugë, të rënduar nga përjetimet dhe dhimbjet.

Kosova dhe shqiptarët, gjatë asaj kohe, përjetuan tmerrin e ferrit tokësor. Por në errësirën e këtij ferri, ndriçoi një dritë e ngrohtë nga miqtë tanë të dashur, Prof. Dr. Fatmira Musai dhe z. Musa Musai, bashkë me fëmijët e tyre Adin dhe Dorinën. Na hapën dyert e shtëpisë dhe zemrat e tyre, duke na pritur me plot dashuri e dhembshuri. Në çdo hap, përpiqeshin të na lehtësonin barrën e refugjatëve, duke e bërë çdo ditë më të durueshme.

Në atë mikpritje, ndjemë jo vetëm ngrohtësinë e një strehe, por edhe lidhjen e fortë të miqësisë që u krijua mes nesh. Edhe sot, kur i kujtoj ato ditë, lotët më rrjedhin faqeve, sepse nuk ishin vetëm ditë dhembjeje, por edhe ditë që na mëkuan me kuptimin e vërtetë të humanizmit dhe solidaritetit. Kujtimet e atyre momenteve jetojnë në zemrën time si një testament i shpirtit fisnik të njerëzve që dinë të ndajnë dhembjen dhe të mbjellin shpresë.

Është e mahnitshme si gjatë tre muajve të qëndrimit tonë në shtëpinë e tyre të vogël, ku një kuzhinë, një dhomë gjumi dhe një banjë shërbenin për një familje prej tetë vetash, kurrë nuk patëm as problemin më të vogël. Në atë hapësirë të kufizuar, zemrat ishin aq të mëdha sa nuk lejuan asnjë mosmarrëveshje të lindte ndër fëmijët tanë. Çdo ditë në atë çerdhe mikpritjeje, familja Musai na bëri të ndiheshim sikur ishim në një pushim të këndshëm, megjithëse realiteti ishte krejt tjetër.

Prof. Dr. Fatmira Musai

Ata, në heshtjen e zemrave të tyre, përjetonin dhimbjen tonë thellë, sikur ajo të ishte e tyre. Përpiqeshin në çdo hap të lehtësonin barrën që na rëndonte shpirtrat. Fatmira, mikja ime

e shtrenjtë, një grua me zemër të madhe dhe mendje të ndritur, shpesh më ftonte në zyrën dhe bibliotekën kombëtare, ku përqendroheshim në hulumtimet për shkrimet që na pritnin. Në atë vend të dijes, ajo më ndihmoi që të hulumtoja gazetën “Zëri i Popullit”, duke filluar që nga viti 1945 deri në 1990.

Ishte një përvojë ku dhimbja dhe solidariteti u pleksën në mënyrë të tillë, sa edhe dita më e vështirë bëhej më e lehtë nga bujaria e tyre. Në çdo bisedë, në çdo buzëqeshje, ndieja përpjekjen e tyre për ta kthyer atë strehë të vogël në një botë të madhe ngushëllimi dhe shprese. Kujtimi i asaj kohe mbetet një testament i shpirtit të tyre të jashtëzakonshëm, një kujtesë e fuqisë së miqësisë dhe dashurisë në kohë të vështira.

Ata nuk ishin thjesht miq; ata ishin vëlla dhe motër për mua dhe Tefikun, një lidhje e cila shkoi përtej kufijve të njohjes dhe mikpritjes. Ishte një lidhje zemrash, një përqafim shpirtëror që na mbështolli në ditët tona më të vështira. Fëmijët tanë, si filiza që gjejnë tokën pjellore në një vend të ri, u përshtatën aq mirë mes fëmijëve të tyre, sa dukej sikur gjithçka ishte thurur me një dorë hyjnore.

Tirana u bë për ta jo thjesht një strehë e përkohshme, por një vend që nxiti miqësi të reja dhe kujtime të paharrueshme. Ata ndanë gëzime dhe mësime me shokët dhe mësueset e tyre, duke krijuar një rrjet emocionesh që e bëri largimin edhe më të vështirë. Kur erdhi dita për t’u kthyer, zemrat e tyre u rënduan nga përmallimi, sikur të linin pas një pjesë të vetes.

Ishte një ndjesi që nuk lidhej vetëm me një vend, por me njerëzit, me kujtimet e thjeshta e të çmuara, me ndjenjën se edhe në kohët më të errëta, gjen dritën në dashurinë e të tjerëve. Ata nuk ishin vetëm mikpritës, por ndërtues urash mes shpirtrave tanë, duke na dhënë një dhuratë që as koha nuk mund ta zhbëjë: kujtimin e një familjeje të zgjeruar në zemrën e Tiranës.

*       *       *

Kënaqësia më e madhe shpërtheu si agimi pas një nate të gjatë dhe të errët, kur Kosova më në fund fitoi lirinë e saj dhe ndërtoi themelet e institucioneve të veta. Ishte si të shihje një ëndërr të kamotshme që ngadalë bëhej realitet, ku dhembja e së shkuarës shkrihej në gëzimin e një të ardhmeje të re.

Në atë kohë të rilindjes, pata privilegjin të jem pjesë e historisë, si deputete në parlamentin e parë të Kosovës, të pranuar ndërkombëtarisht. Ishte një nder që përmbushi çdo ndjesi krenarie dhe përulësie, një dëshmi e rrugëtimit tim dhe të popullit tim.

Por lumturia u shumëfishua kur më caktuan pjesë e një delegacioni parlamentar për të vizituar Shqipërinë tonë të dashur. Çfarë ndjenje e papërshkrueshme ishte ajo! Një ish-refugjate, që dikur kishte kaluar kufijtë me dhimbje dhe lot, tani kthehej si përfaqësuese e popullit të saj, me titullin e nderuar të deputetes.

Ishte si një cikël i mbyllur, ku dhimbja shndërrohej në fuqi, dhe humbja në fitore. Çdo hap që bëja në atë tokë më dukej si një testament i forcës së popullit tim, një kujtesë e fuqisë për të ngritur kokën, edhe kur je rrëzuar më keq. Në atë vizitë, ndihesha jo vetëm krenare për veten, por për çdo shqiptar që kishte mbijetuar dhe që kishte luftuar për të sjellë atë ditë të bekuar.

Ishte një pritje që ngrohte zemrat, një përqafim vëllazëror nga deputetët e Shqipërisë, një dëshmi e lidhjes së pashkëputshme mes nesh. Delegacionin tonë e mirëpritën me nderime të gjithë funksionarët e parlamentit dhe qeverisë, duke na bërë të ndiheshim jo si të ftuar, por si pjesë e familjes.

Më kujtohet si sot çasti kur kryeministri i atëhershëm i Shqipërisë, zoti Pandeli Majko, na priti me përzemërsi e mirësjellje të rrallë. Modestia e tij dhe urtësia që buronte nga fjalët e tij na lanë pa fjalë. Çdo fjalë që ai tha ishte si një fllad që ngushëllonte dhe një forcë që ngrinte shpirtin. Ishte përkrahja e tij e sinqertë, përkushtimi për ne, që na mbushi me besim dhe shpresë.

Deputetët e Parlamentit të Kosovës në takim me kryeministrin e Shqipërisë, z. Pandeli Majko, 2002

Por fjalët më prekëse që na rrëfeu ishin ato të nënës së tij, një gruaje me shpirt të madh, që si çdo nënë shqiptare, ndante dhimbjet dhe gëzimet e kombit. Ai na tregoi se kur i kishte thënë nënës për takimin me deputetët shqiptarë të Kosovës, ajo i kishte thënë:
"Nxito, biri im, nxito! Mos i lër të presin, se mjaft kanë pritur me shekuj për të ardhur lirshëm në këtë tokë. Thuaj atyre se liria e tyre është edhe liria jonë, se çdo gëzim i tyre është gëzimi ynë, dhe çdo dhimbje që ata ndiejnë na ther edhe neve në shpirt. Përshëndeti një nga një, sepse ne jemi një dhe me ta, në gëzime dhe në hidhërime."

Këto fjalë, të rrëfyera nga kryeministri me një emocion që ndihej në çdo germë, na prekën thellë. Lotët më rridhnin pa ndalur, dhe nuk isha e vetmja. Ishte një çast ku shpirtrat tanë u bashkuan me shekuj historie dhe sakrifice, një kujtim i pashlyeshëm i lidhjes sonë të përhershme. Në ato momente, ndjeva se çdo dhimbje e kaluar kishte një kuptim, sepse ajo na kishte sjellë drejt këtij çasti të bukur vëllazërimi dhe krenarie.

Një tjetër takim, i mbushur me mbresa që preknin shpirtin, ishte ai me kryetarin e Shqipërisë, z. Servet Pllumbin. Ai na priti me një ngrohtësi që dukej se buronte nga vetë zemra e kombit tonë. Në buzëqeshjen e tij dhe në fjalët e përzemërta, ndjeva një afërsi të thellë, sikur ai të ishte një anëtar i familjes, një mik i hershëm që rikthehej në jetën tonë pas një kohe të gjatë.

Kryetari i Kuvendit të Shqipërisë, z. Servet Pllumbi dhe Sabile Keçmezi-Basha, deputete, Tiranë, 2002

Atmosfera e takimit ishte aq e ngrohtë dhe mikpritëse, sa çdo fjalë e tij dukej se bartte një dritë shprese dhe mbështetjeje. Në çastin e ndarjes, i fala një libër, një dhuratë modeste, por që ai e priti me një gëzim të sinqertë. Befasia e tij e këndshme më bëri të buzëqesh, ndërsa ai më përqafoi me një mirënjohje të veçantë.

"Edhe shumë libra të tjerë të na sjellësh," më tha me një urim që ngjante më shumë si një bekim. "Gra të tilla na duhen." Në ato fjalë ndjeva jo vetëm respektin për punën time, por edhe një frymëzim për të vazhduar më tej. Qesha lehtë, por brenda meje ndjeva një forcë të re, një ndjenjë se puna dhe përkushtimi ynë kishin vërtet vlerë dhe kuptim. Ato çaste mbeten të gdhendura në kujtesën time si një testament i bukurisë së shpirtit shqiptar dhe rëndësisë së lidhjes sonë me njëri-tjetrin.

U takuam me kryetarin e Partisë Demokratike, z. Sali Berisha, në zyrën e tij që ndodhej pranë sallës së parlamentit, dhe ngrohtësia e pritjes së tij e ndriçoi atë çast. Bisedat tona u mbushën me një frymë vëllazërore, ku çdo fjalë na lidhi më shumë me njëri-tjetrin. Me kujdes dhe interes të veçantë, ai foli me secilin prej nesh, duke u ndalur për të pyetur me sinqeritet dhe respekt për gjithçka që kishte rëndësi për ne.

Kur radha më erdhi mua, në bisedë e sipër i tregova se gjatë luftës kisha qenë refugjate, pikërisht këtu pranë, nën hijen e parlamentit. Në fillim, ai ndali për një çast, ndoshta duke ndjerë peshën e dhimbjes sime, por shpejt e gjeti forcën për të kthyer atmosferën në diçka më të lehtë e të gëzueshme.

"Jo moj, jo," më tha me një buzëqeshje të ngrohtë. "Ti ke qenë te vëllezërit e tu. Tek ne, bijat shkojnë në gjini për të hequr mallin." Kjo fjali, me gjithë humorin dhe urtësinë e saj, na bëri të qeshnim të gjithë, duke lehtësuar çfarëdo ndjenje peshe që mund të kishte sjellë tregimi im.

Ato çaste me z. Sali Berishën ishin të paharrueshme, të mbushura me mirësi dhe mbështetje të sinqertë. Në bisedat tona ndjeva jo vetëm ngrohtësinë e një mikpritësi, por edhe fuqinë e një lideri që dinte të dëgjonte dhe të përkrahte. Ishin momente që na bënë të ndiheshim të vlerësuar dhe të mbështetur, duke shtuar edhe më shumë forcën dhe besimin në të ardhmen tonë.

U takuam me të gjithë deputetët e parlamentit, pa bërë dallime, pa parë ngjyrat e partive apo ndasitë politike. Për ne, ata ishin njësoj – vëllezër dhe motra që ndanin me ne të njëjtën gjuhë, të njëjtën histori, dhe të njëjtin shpresë për të ardhmen.

Në sytë tanë, nuk ishin individë të ndarë nga ideologjitë, por gurë të një kalaje të përbashkët, ku ne kërkonim strehë dhe përkrahje në ditët e vështira që na prisnin. Ishte një kërkim për mbështetje që nuk buronte vetëm nga nevoja praktike, por edhe nga një ndjenjë e thellë bashkimi kombëtar, një thirrje që fliste për shpirtin tonë të përbashkët.

Me Prof. Dr. Sali Berishën, deputetet: S. Zeqiraj, Z. Hundozi,  S. Keçmezi-Basha, Gj. Berisha dhe R.Nimani, Tiranë, 2002

Çdo shtrëngim duarsh, çdo bisedë ishte si një fije që thurte pëlhurën e një solidariteti më të madh, një premtim i heshtur se nuk ishim vetëm, se në sfidat që na prisnin, do të kishim një krah të fortë përkrah. Në atë moment, ndjeva se përtej politikës dhe retorikës, ekzistonte një lidhje e pathyeshme që na bashkonte, një ndjenjë që vetëm njerëzit e një gjaku dhe një dhimbjeje mund ta kuptojnë.

Parlamenti i Shqipërisë kishte paraparë një seancë të veçantë, një nderim që na mbushi zemrat me emocion. Hyrja në atë institucion, për mua, nuk ishte thjesht një hap drejt një salle, por një çast i shenjtë që mbartte peshën e historisë sonë të përbashkët.

Në atë moment, ndjeva sikur para meje doli babai, me figurën e tij të urtë dhe plot dashuri. Me një zë që dukej se vinte nga thellësitë e kohës, ai më tha:
"Përkulu fort para kësaj dere, bija ime, sepse këtu janë rrënjët tona, këtu rri gjallë dashuria jonë e përjetshme. Bëj atë që unë nuk munda ta bëja kurrë: puthe këtë tokë, të njomur nga gjaku, dhembja dhe krenaria. Duaje me gjithë zemër dhe kurrë mos i ktheni shpinën njëri-tjetrit. Jemi të një gjaku, jemi vëllezër në shpirt dhe në histori."

Fjalët e tij, ndonëse të paqarta në zë, më përshkuan shpirtin si një urdhër i shenjtë. Çdo hap drejt atyre korridoreve më dukej sikur shënonte një ripërtëritje të lidhjes sonë me njëri-tjetrin, me tokën që na kishte rritur dhe me të ardhmen që duhej të ndanim së bashku. Ato çaste mbeten të gdhendura në zemrën time, si një përjetim i thellë i dashurisë së rrënjës dhe i betimit për të mos harruar kurrë se kush jemi dhe nga vijmë.

Sabile Keçmezi-Basha dhe kryetarja e Parlamentit të Shqipërisë z. Magbule Çeço, Tiranë 2002

Një dorë e lehtë më preku në krah, si një zë i heshtur që më ftoi të lëviz përpara. Hyrja në sallë ishte një çast magjik, një mrekulli që nuk do ta harroj kurrë. Kur kalova pragun, të gjithë u ngritën në këmbë dhe salla shpërtheu në duartrokitje që oshtinin si një lumturi e shprehur me zë.

Çdo fytyrë, çdo shikim, fliste për një dashuri të thellë dhe një përkrahje që nuk kishte nevojë për fjalë. Ata donin të na përshëndetnin, të ndanin me ne një fjalë të ëmbël, një premtim të heshtur se ishin me ne – jo vetëm atë ditë, por në çdo moment, dhe përgjithmonë. Ishte një përqafim i heshtur që shtrihej përtej kohës dhe hapësirës, një lidhje që rrezatonte shpirtin shqiptar.

Për ne, që sapo kishim dalë nga ferri i luftës, ajo pritje ishte si një balsam për shpirtin, një ngushëllim i thellë për plagët e pashëruara. Për herë të parë, kishim kaluar kufirin e Shqipërisë nënë, pa frikë, pa drojë, me një ndjenjë lirie që na përkiste me të drejtë. Ajo sallë u bë një faltore ku bashkë dhembja dhe krenaria jonë, duke na kujtuar se, megjithatë, ishim të bashkuar – në zemër, në gjak dhe në histori.

Takimet tona u shtrinë përtej asaj dite, duke vijuar si një rrjedhë e natyrshme e bashkëpunimit dhe mirëkuptimit. Çdo takim ishte si një gur i vendosur me kujdes në urën që lidhte dy brigjet tona, Shqipërinë dhe Kosovën.

Në ato biseda dhe punime, u takuam me shumë komisione, ku secili takim bartte një frymë të re shprese dhe përkushtimi. Diskutuam, ndamë ide dhe bëmë hapa të rëndësishëm për të dy vendet tona, si dy degë të një peme të vetme që kërkonin të rriteshin bashkë, të fuqishme dhe të pandashme.

Çdo ditë shpaloseshin mundësi të reja, duke forcuar lidhjet tona dhe duke na kujtuar se puna jonë e përbashkët ishte më shumë se një detyrë – ishte një thirrje që buronte nga historia dhe nga gjaku ynë i përbashkët. Kështu, ndërtuam ura të reja për një të ardhme më të ndritur për të gjithë shqiptarët.

Ajo që më nguliti më thellë në kujtesë ishte takimi me kryetaren e Parlamentit të Shqipërisë, zonjën Magbule Çeço. O Zot, sa njerëz të mrekullueshëm ka në këtë tokë! Sa të mëdhenj e të përulur në madhështinë e tyre, në përkushtimin për punët e mëdha që mbajnë mbi supe. Zonja Çeço ishte njëra prej tyre, një grua që mishëronte tiparet më të mira të shqiptarisë – me një qëndrim të fortë, një krenari të përmbajtur dhe një afërsi që prekte zemrën.

Deputetet: R. Nimani, S. Keçmezi-Basha dhe ministri i Punëve të Brendshme të Shqipërisë, Z. Neritan Ceka, Tiranë 2002

Ajo na mirëpriti me ngrohtësi dhe kishte organizuar një drekë në qytetin e Vlorës, një vend që vetë mbart historinë dhe lavdinë tonë kombëtare. Ishte e afërt, plot mirëkuptim dhe zemërgjerësi, duke biseduar gjatë me ne për hallet dhe sfidat që përballonim në shtetin e ri të Kosovës. Me një zë të qetë, por plot siguri, na premtoi: "Unë jam këtu për ju, gjithmonë e disponueshme. Për çdo gjë dhe në çdo kohë, jemi një. Mos harroni, të dashurat e mia, që liria dhe forca jonë buron nga bashkimi."

Në çastin e ndarjes, ndodhi diçka e papritur. Përqafimi i saj më zgjoi një nostalgji të papërmbajtur, një ndjenjë që sikur vinte nga thellësia e kohës. Dhe aty, në atë moment të thjeshtë, por të paharruar, lotët filluan të rridhnin pa kontroll, si për të larë kujtimet dhe dhembjet e së kaluarës. Qanim si motra, si dy shpirtra që kuptonin njëra-tjetrën pa fjalë, të lidhura nga një ndjenjë që shkon përtej kohës dhe hapësirës, një ndjenjë shqiptarie të pastër e të përjetshme.

Gjatë atyre ditëve, u takuam me shumë ministra dhe zëvendësministra, të gjithë me zemër të hapur dhe fjalë të ngrohta që na shoqëronin në ndarje: "Ju presim përsëri." Çdo takim ishte një copëz kujtimi që gdhendej thellë në zemrën tonë, një pasqyrë e shpirtit shqiptar që nuk resht së ndriçuari.

Takimet me figura si ministër Prof. Dr. Neritan Ceka, ministrja Ermelinda Meksi dhe shumë të tjerë mbetën si yje që ndriçojnë në kujtesën tonë. Ata na pritën jo vetëm me protokoll, por me një sinqeritet që dukej se vinte nga thellësia e shpirtit të tyre, duke ndarë me ne jo thjesht ide, por edhe përkrahje të sinqertë dhe një dashuri të pashtershme për kombin tonë.

Edhe më vonë, në udhëtimet tona të tjera drejt Shqipërisë si deputetë të parlamentit, përjetuam të njëjtën ngrohtësi dhe frymëzim. Çdo vizitë ishte një udhëtim jo vetëm fizik, por edhe shpirtëror, që na mbushte me emocione të reja dhe energji për ditët që vinin. Shqipëria nuk ishte vetëm një vend, por një burim i pashtershëm frymëzimi dhe forcë që na kujtonte gjithmonë se bashkimi ynë është çelësi i çdo të ardhmeje të ndritur.

*       *      *

Pas vitit 1999, një udhë e ndritur, e hapur me mundin dhe sakrificën e brezave, u bë rruga jonë drejt shpresës. Asnjë pengesë nuk mundi të na ndalonte, asnjë furtunë nuk shoi flakën e zemrave tona. Shqipëria, ajo tokë e shenjtë që thërriste shpirtin tonë të etur, u bë si ylli polar, një dritë që udhëhiqte ëndrrat tona të fshehura. Ishte ajo toka e premtuar, ku dëshironim të endeshim të lirë, ku çdo hap mbartte një përshëndetje të lashtë dhe çdo kthinë ruante një histori që na përtërinte.

Sabile Keçmezi-Basha, duke hulumtuar në Arkivin Shtetëror të Shqipërisë, Tiranë, 2008

Ecin këmbët tona mbi gurët e saj, sikur të përshëndetnim vetë thellësitë e shpirtit kombëtar. Çdo shteg, çdo luginë, çdo majë dukej si një thesar i gdhendur në kohë, një testament i përjetësisë që ne kishim mall ta preknim. Dhe era e dheut të saj – një aromë e dhembjes dhe krenarisë shekullore – na mbushte frymën me jetë të re, me një dashuri që nuk mund të shprehet, vetëm të përjetohet. Shqipëria ishte jo thjesht destinacion, por zemra jonë e rikthyer në vendin që kurrë nuk e kishte braktisur.

Çdo verë të nxehët, çdo vjeshtë të artë, Shqipëria na priste si një nënë e përmalluar, me krahët e hapur dhe zemrën plot ngrohtësi. Ne, bijtë e saj të etur për dashurinë e tokës amë, riktheheshim me zjarr në zemër dhe me një mall që dukej se nuk do të shuhej kurrë. Ishte një thirrje që nuk mund të injorohej, një lidhje që na tërhiqte drejt saj si një fëmijë drejt përqafimit të nënës.

Nga Vermoshi deri në Konispol, çdo udhëtim shndërrohej në një simfoni të peizazheve të paprekura, një poezi e thurur nga lumenjtë, malet dhe fushat që ruanin historinë tonë. Çdo hap ishte një përshëndetje e heshtur për të shkuarën, çdo vend një portë për në shpirtin tonë të përbashkët.

Ne nuk linim asnjë pëllëmbë pa e shkelur, asnjë vend pa e parë me sytë e dashurisë dhe nderimit. Ishte si të rigjenim copëzat e shpirtit tonë të humbur ndër shekuj, duke rigjallëruar kujtime të pashlyeshme dhe një lidhje të përjetshme me dheun që na përkiste dhe që ne i përkisnim me shpirt e me zemër.

Kjo rrugë e shenjtë, e ndriçuar nga dashuria dhe përkushtimi ynë, nuk mbaroi me ne. Fëmijët tanë ecin mbi të me të njëjtin zjarr në zemër, duke mbartur trashëgiminë e lidhjes sonë të pashkëputur me këtë tokë të shenjtë. Çdo hap i tyre është një përtëritje e betimit të heshtur për atdheun, një dëshmi e pavdekësisë së shpirtit kombëtar që jeton brenda nesh.

Dhe unë, me gjithë qenien time, shpresoj dhe besoj se edhe fëmijët e tyre, brezat që do të vijnë, do të ndjekin këtë udhë. Në këtë botë të madhe, të ftohtë dhe shpesh të largët, kemi vetëm një atdhe, një tokë që na lidh me rrënjët tona, me historinë dhe krenarinë tonë. Shqipëria është strehë dhe flamur, burim dhe dritë, dhe dashuria për të është një amanet që do të jetojë përjetësisht në zemrat tona.

Shqipëria është toka ku fryma jonë mori jetë, ku rrënjët tona gdhendën historinë dhe shpresën. Ajo është margaritar i rrallë, një thesar që duhet dashur me përkushtimin më të thellë, ruajtur si një amanet i shenjtë që koha nuk mund ta venisë.

Është vetë drita e shpirtit, një dhuratë e paçmueshme që mbartet në zemër si një pjesë e pandashme e qenies sonë. Shqipëria jeton në çdo frymëmarrje, në çdo rrahje zemre, si një melodi e përjetshme që na kujton kush jemi dhe nga vijmë. Ajo është atdheu që nuk e shohim vetëm me sy, por e ndiejmë brenda çdo fibre të shpirtit, si një dashuri që nuk venitet kurrë.

Gjatë viteve të pasluftës, pasi përfundoi mandati im si deputete, iu ktheva me përkushtim punës sime në institut, e mbushur me një etje të pashuar për dije. Doja me çdo kusht të riktheja kohën e humbur, të kompensoja vitet e mungesës në konferenca shkencore dhe simpoziume, të zhytesha në hulumtime që kishin pritur gjatë. Arkivat, që dikur na ishin të mbyllura si porta të largëta në Shqipëri, tani bëheshin horizonte të reja për eksplorim.

Shqipëria, kjo tokë që tashmë na priste me krahë hapur, ishte si një thesar i pashtershëm për mua dhe për të gjithë ata që e donin me shpirt. Hulumtimet e mia në Arkivin e Shtetit Shqiptar ishin si një udhëtim nëpër kohë, ku çdo dokument mbante një copëz historie që i përkiste edhe qenies sime.

Por lumturia ime nuk kishte kufi kur pashë dyert e Bibliotekës Kombëtare të hapura, një parajsë për ata që kërkonin dritën e dijes. Aty, çdo libër dukej si një mik i vjetër që priste të ndante sekretet e tij. Për mua, kjo nuk ishte thjesht punë, por një përvojë e shenjtë, një lidhje e thellë me rrënjët tona intelektuale dhe kulturore. Shqipëria tani ishte jo vetëm një strehë për zemrën, por edhe një burim i pashtershëm për shpirtin dhe mendjen.

I gjithë ai mund, ai përkushtim dhe ato hulumtime të gjata u kurorëzuan si fryte të një peme të begatë – me shkrimin e shumë librave që mbartnin brenda zërin e historisë dhe me pjesëmarrjen time në konferenca shkencore, nga trojet shqiptare e deri përtej tyre. Në çdo libër, në çdo fjalë që shkrova, jetonte një e vërtetë që duhej ndriçuar, një histori që kërkonte të dëgjohej.

Puna ime e palodhur u bë dritë mbi të kaluarën e errët, duke zbardhur të vërteta të dhimbshme për krimet serbe në Kosovë. Çdo dokument, çdo dëshmi ishte një portë drejt tragjedive që i ishin bërë një populli të pafajshëm, vetëm pse kishin guxuar të donin tokën e tyre, Nënën e tyre – Shqipërinë.

Të dhënat që zbulova ishin tronditëse, si jehonë e një dhimbjeje të fshehur. Shqiptarët dënoheshin, torturoheshin, vuanin në heshtje vetëm pse zemrat e tyre guxonin të rrihnin për atdheun. Sipas ligjeve të errëta të udbashëve, nuk guxoje jo vetëm ta doje Shqipërinë, por as ta ëndërroje. Ëndrra për atë tokë të shenjtë ishte e ndaluar, një mëkat i dënueshëm.

Por përmes penës sime, ato ëndrra të ndaluara u bënë fjalë, dhe ato fjalë u shndërruan në dëshmi që sfidonin harresën. Ishte një betejë për të rikthyer të vërtetën dhe për të dhënë zërin e atyre që kishin vuajtur në emër të dashurisë për atdheun. Në çdo fjalë që shkrova, jetonte një mallkim për padrejtësinë dhe një bekim për guximin e pashuar të popullit tim.