Sabile Basha: Ish të Burgosurit Politikë Shqiptarë - Dhembja që lindi Lirinë

ISH TË BURGOSURIT POLITIKË SHQIPTARË- DHEMBJA QË LINDI LIRINË

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

U bënë shumë vite, që jam hyrë në një rrugëtim të thellë, të pandalshëm dhe intensiv të hulumtimit dhe shkrimit për të burgosurit politik shqiptar të Kosovës. Ky angazhim nuk është vetëm një përpjekje akademike apo profesionale, por një thirrje e brendshme, një detyrë morale që më lidh me historinë dhe dhimbjen e popullit tim që nuk reshti kurrë së kërkuari lirinë.

Çdo rresht që shkruaj është një zë për ata që heshtja dhe harresa tentojnë t’i fshijnë. Çdo dokument që zbuloj, çdo kujtim që rikthehet në faqe letrash, është si një pasqyrë që reflekton shpirtin e rezistencës, krenarinë dhe vuajtjen e një brezi të tërë. Këto figura, të burgosura në kafazet e padrejtësisë, nuk janë thjesht emra në listat e historisë; janë shembuj të guximit njerëzor, të sakrificës për ideale që qëndrojnë mbi gjithçka tjetër.

Ky proces është më shumë se një kërkim i së vërtetës – është një përballje me plagët e së kaluarës. E ndiej peshën e përgjegjësisë për t’i dhënë zë atyre që kanë kaluar nëpër errësirën më të thellë, për t’i bërë ata të gjallë në kujtesën tonë kolektive. Në këtë udhëtim, nuk ka as kthim prapa dhe as hapësirë për lodhje, sepse historia e tyre është pjesë e historisë sonë, dhe pa të, identiteti ynë mbetet i paplotë.

Në çdo shkrim, më duket sikur ngjall një rrëfim të heshtur, si të përcjell një amanet që ata nuk patën mundësi ta thonë. Dhe në çdo rrëfim që mbushet me dhimbje, me dinjitet dhe me shpresë, gjej një copëz të shpirtit të kombit tim, që refuzon të nënshtrohet. Kështu, ky hulumtim bëhet jo vetëm një detyrë intelektuale, por edhe një udhëtim shpirtëror, që më afron gjithnjë e më shumë me thelbin e humanitetit dhe sakrificës së popullit tim.

Një temë që dhemb thellë në zemër dhe që prek fijet më të ndjeshme të ndërgjegjes—kështu është trajtimi dhe hulumtimi i kësaj historie të trazuar. Çdo hap në këtë rrugëtim të vështirë ishte i mbuluar nga një hije e rëndë mungese dhe errësire. Materialet që duhej të ndriçonin të vërtetën shpesh ishin zhdukur, të mbytura në harresë ose të shkatërruara me qëllim nga regjimi serb dhe jugosllav, që synonte të fshinte gjurmët e padrejtësisë. Në këto kushte, shpresa ishte një fije e brishtë, por e vetmja dritë që më udhëhiqte drejt të panjohurës.

Dëshira për të zbuluar, për të sjellë në dritë atë që ishte fshehur me qëllim, më shtyu të kërkoja gjithkund. Asnjë qoshe nuk mbeti pa u hulumtuar, asnjë burim pa u shfrytëzuar. Shtypi i asaj kohe, ai zë që kishte mbijetuar përmes një realiteti të ashpër, ishte një pikënisje. Çdo faqe e zverdhur, çdo shkrim i mbuluar nga pluhuri i kohës, mbartte fragmente të së vërtetës, një pasqyrë të zbehtë të një kohe që përpiqej të mbahej mend.

Por, hulumtimi nuk ndaloi aty. Iu drejtova Arkivit Shtetëror të Tiranës, duke ndjekur gjurmët e shpresës që më çonin përtej kufijve të vendit tim. Ishte një rrugë e gjatë, e mbushur me pritje dhe ndonjëherë zhgënjim. Përpjekjet e mia, edhe pse të sinqerta dhe të thelluara, nuk më dhanë rezultatet që kisha shpresuar. Dokumentet ishin të kufizuara, dhe mungesa e tyre shpesh më linte në një heshtje të zbrazët, si një udhëtar që arrin në një udhëkryq pa drejtim.

Megjithatë, zhgënjimi nuk ishte i mjaftueshëm për të më ndalur. Në çdo pengesë, ndjeja një thirrje më të fortë për të vazhduar, për të kërkuar edhe aty ku drita ishte pothuajse e shuar. Kjo temë, aq e ndjeshme dhe e ngarkuar me dhimbje, nuk ishte vetëm një fushë hulumtimi për mua; ishte një betejë për të nxjerrë në dritë të vërtetën e atyre që kishin mbetur pa zë dhe pa gjurmë. Dhe në këtë betejë, çdo përpjekje, çdo shpresë, çdo hap drejt së panjohurës, mbartte peshën e kujtesës dhe të drejtësisë.

E dija mirë që të shkruash për ta është si të hapësh një plagë të thellë, një plagë që nuk ka shëruar kurrë plotësisht dhe që, me çdo prekje, rigjallëron dhimbjen e saj të heshtur. Ishte një akt guximi dhe frike njëkohësisht, sepse ndërsa i afrohesha kujtimeve të tyre, ndjeja një përgjegjësi të rëndë, si një peshë që më bënte të lëkundesha mes ndjenjës së detyrës dhe frikës se mos e përjetësoja dhimbjen. Ishte një plagë që nuk i përkiste vetëm një individi apo një brezi; ishte një plagë kombëtare, një shenjë e pashlyeshme mbi historinë tonë.

Shkrimi për ta nuk ishte thjesht një akt dokumentimi apo rikujtimi, por një rikthim në errësirën e të kaluarës, në ato momente kur dhimbja mbështillte gjithçka si një mjegull e rëndë. Çdo fjalë që vendosja mbi letër ishte një fije që lidhte të shkuarën me të tashmen, një urë mes zërave të heshtur dhe ndërgjegjes së kohës sonë. Por, ndërsa hapja këto plagë të ndjeshme, ndjeja se më shumë se një plagë fizike, ajo ishte një thirrje—një amanet për të mos harruar, për të mos lejuar që harresa të bëhej ilaçi i një dhimbjeje që kërkonte drejtësi.

E megjithatë, frika ishte e pranishme në çdo hap. A do të isha e aftë të përmbushja këtë mision pa thelluar dhe më tej dhimbjen? A do të kisha forcën për t’i dhënë zë asaj që qëndronte e mbyllur në heshtje për kaq shumë vite? Ishte një luftë e brendshme, një përplasje mes dëshirës për të treguar të vërtetën dhe frikës se plagët e hapura kurrë nuk do të gjenin paqe.

Por e kuptova se plagët qëndrojnë të hapura jo sepse kujtohen, por sepse harrohen. Dhe kështu, vendosa të shkruaj, jo për të dhënë fund dhimbjes, por për t’i dhënë asaj kuptim. Të shkruash për ta nuk ishte vetëm një detyrë, por një akt dashurie dhe respekti për të kaluarën, një përpjekje për t’i bërë plagët të shndrisnin si kujtime të gjalla dhe të domosdoshme për brezat që vijnë.

Kam shkruar me përkushtim dhe pasion shumë libra për të burgosurit politikë, duke mbledhur copëza të së vërtetës që kanë mbijetuar përmes errësirës së historisë. Në labirintin e dokumenteve dhe dëshmive, shifra tronditëse u shfaq si një thirrje e heshtur, si një aktakuzë që vetë historia e shkruar nga dora e okupatorit nuk mundi ta fshijë: shqiptarët, nga gjykatat jugosllave, u dënuan me një total prej 666 shekujsh, 72 vitesh e 7 muajsh burg.

A mund të ketë argument më të madh, më të rëndë dhe më të pakundërshtueshëm se kjo shifër? Ajo qëndron si një monument i heshtur i padrejtësisë, si një reflektim i qartë i një kohe kur liria dhe dinjiteti njerëzor ishin të nëpërkëmbura. Çdo vit, çdo muaj, çdo ditë brenda kësaj shifre përfaqëson një jetë të gjymtuar, një ëndërr të thyer dhe një betejë të humbur kundër një sistemi që shtrëngonte me zinxhirë mendimin, shpirtin dhe zërin e lirë.

Kjo shifër, e gdhendur nga dokumentet që vetë pushtuesit kanë shkruar dhe lënë pas, është një dëshmi e hidhur, por e vërtetë, për atë çfarë shqiptarët kanë përjetuar. Nuk ka nevojë për fjalë të tjera kur vetë numrat flasin me kaq forcë dhe qartësi. Ata zbulojnë një histori të dhimbshme që i përket jo vetëm atyre që u burgosën, por gjithë një kombi që ka mbijetuar përmes sakrificës dhe vuajtjes.

Duke u përballur me këtë të vërtetë, ndjej jo vetëm dhimbjen e asaj kohe, por edhe një thirrje për të mos e lejuar kurrë që harresa të mbulojë këtë plagë të thellë. Të shkruash për ta është më shumë se një angazhim intelektual—është një akt kujtese, një rezistencë kundër harresës dhe një përpjekje për të ngritur një mur kujtese që koha nuk mund ta shembë. Kjo shifër nuk është vetëm një statistikë; është një testament i qëndrueshmërisë dhe i forcës së një populli që ka refuzuar të nënshtrohet.

Në këto të dhëna, fletët flasin për proceset gjyqësore dhe për vitet e pafund të dënimeve, si gurët e rëndë që peshonin mbi shpinën e të dënuarve politikë. Por gjithmonë mbeti një heshtje e rëndë, një boshllëk i hidhur në këto faqe të historisë së shkruar. Kurrë nuk u përmendën familjet e tyre, ato që mbartën barrën e dhimbjes dhe frikës, që vazhduan të jetonin nën hijen e survejimit të OZNA-së dhe UDB-së jugosllave, sikur liria e tyre të ishte gjithmonë një hap i ndaluar.

Asnjë rresht nuk u shkrua për nënat që lotonin në heshtje, për gratë që mbetën shtylla të shtëpive të copëtuara, për motrat që kujdeseshin për plagët e padukshme dhe për baballarët që mbetën në pritje të një kthimi që shpesh nuk ndodhi kurrë. Dhe mbi të gjitha, asnjë fjalë nuk u tha për fëmijët, për ato shpirtra të njomë që u rritën nën hijen e një makinerie të pamëshirshme që i ndiqte hap pas hapi. Ishin ata që e ndjenin peshën e një faji që nuk ishte i tyre, që mbartnin emrin e një prindi të burgosur si një mallkim në sytë e pushtetit.

Fëmijët, të cilët nuk e kuptonin pse lojërat e tyre ishin të vëzhguara, pse ëndrrat e tyre ndaleshin nga një mur i padukshëm frike. Ishin ata që mësonin herët se buzëqeshjet e lirisë ishin të rralla dhe se rrugët që ndiqnin ishin gjithmonë të kontrolluara nga ata që shihnin gjithçka.

Ky realitet i hidhur nuk u bë kurrë pjesë e rrëfimeve zyrtare, nuk gjeti kurrë vend në librat e historisë. Dhe megjithatë, ai është aty, i gdhendur në kujtesën e familjeve që mbijetuan, në lotët e derdhur fshehurazi dhe në heshtjen e rëndë që mbështillte çdo hap të tyre. Të shkruash për këtë do të thotë të ndriçosh ato qoshe të errëta të së kaluarës, të japësh zë atyre që u heshtën me qëllim dhe të kujtosh se pas çdo dënimi të rëndë, qëndron një rreth i tërë njerëzish që vuajnë në mënyra të padukshme, por po aq të thella.

Nuk u shkrua asnjëherë për gratë—për të fejuarat që dashuria e tyre u shndërrua në një betejë të heshtur, për të dashurat që mbetën të lidhura me një ëndërr, për ato që mbanin mbi supe barrën e një fati të ndrydhur. Në faqet e historisë mungojnë rrëfimet për vajzat që, sapo kishin nisur të ëndërronin një të ardhme me të fejuarit e tyre, papritur përballeshin me realitetin e egër të burgosjes së tyre. E megjithatë, në vend që të thyheshin nga kjo padrejtësi, ato qëndronin krenare, me kokën lart, duke refuzuar çdo thirrje për të prishur fejesën. Në vend që të largoheshin, ato shkonin te prindërit e të fejuarve dhe qëndronin aty, duke pritur kthimin e tyre, si një simbol i forcës dhe besnikërisë.

Gratë, bashkëshortet e të burgosurve, jetonin nën një trysni të pandalshme, të rrethuar nga pushtetarë që përpiqeshin t’i ndanin nga burrat e tyre, duke përdorur frikën dhe kërcënimet si armë. Çdo ditë ishte një betejë për t’i rezistuar presionit, për të ruajtur një familje që pushteti synonte ta shkatërronte. Por ato nuk dorëzoheshin. Përkundrazi, me një qëndresë të palëkundur, përballonin miliona peripeci, duke mbajtur mbi supe jo vetëm dhimbjen e tyre, por edhe atë të fëmijëve të cilëve u duhej të ishin nënë dhe baba njëkohësisht.

Ato qëndronin si fortesa përballë një stuhie të pamëshirshme, duke refuzuar t’i nënshtroheshin një skenari tragjik ku ndarja do të shënonte kulmin e fatkeqësisë. Udbashët e dinin mirë se shkatërrimi i familjeve do të ishte një fitore e tyre, një goditje që do të linte fëmijët pa mbështetje, pa asnjë prind, dhe që do të shuante zërat e rezistencës. Por këto gra, këto heroinat e heshtura, ishin më të forta se çdo strategji e pushtetit. Dashuria e tyre, e shkrirë me dhimbjen dhe krenarinë, qëndroi si një flakë që nuk mund të shuhej, një dëshmi e gjallë e fuqisë së shpirtit njerëzor për të triumfuar mbi padrejtësinë.

Ato nuk ishin thjesht gra; ishin zemra të gjalla të një ideali, pishtarë të një shprese që rezistonte përballë çdo errësire. Në një botë ku burgjet përpiqeshin të mbyllnin trupin, ku presionet tentonin të mposhtnin shpirtin dhe ku stuhitë e padrejtësisë tundnin çdo themel, ato qëndronin të pathyeshme. Çdo hap i tyre, çdo frymëmarrje, ishte një sfidë ndaj harresës dhe një dëshmi e fortë e qëndrueshmërisë.

Heshtja e tyre fliste më shumë se fjalët; ajo ishte një gjuhë e shpirtit, një poezi e dhimbjes dhe krenarisë që reflektonte dritën e një dashurie të pavdekshme. Në çdo vuajtje që mbartnin, ato ngjiznin forcën për të ndërtuar një të nesërme më të drejtë, për të ruajtur dinjitetin që askush dhe asgjë nuk mund ta shkatërronte.

Me qëndrimin e tyre të palëkundur, ato shkruan një histori që rrallë gjeti vend në libra, por që mbeti e gdhendur në kujtesën dhe zemrat e një kombi. Ishte një kapitull që fliste për fuqinë e dashurisë, jo si një ndjenjë romantike, por si një fuqi që lartëson njeriun mbi vuajtjen, mbi padrejtësinë, mbi gjithçka që synon ta poshtërojë. Ishte një histori e thurur me fije shprese dhe sakrifice, një testament i shpirtit njerëzor që refuzon të dorëzohet.

Kështu, ato gra, të heshtura në vuajtje, u bënë monumente të gjalla të dinjitetit dhe forcës. Historia e tyre nuk ishte vetëm e tyre; ajo ishte e të gjithëve, një pasqyrë e asaj çka njerëzimi mund të arrijë kur qëndron në mbrojtje të asaj që është e drejtë, e pastër dhe e vërtetë.

Por jo, udbashët nuk ia dolën kurrë të realizonin këtë qëllim të errët. Në përpjekjet e tyre të pamëshirshme për të thyer shpirtin dhe për të shkatërruar thelbin e dinjitetit njerëzor, ata hasën në një mur të pathyeshëm—atë të forcës së brendshme, të dashurisë dhe të besimit që jetonte në zemrat e atyre që përndiqnin.

Pushteti i tyre ishte i madh, por jo i mjaftueshëm për të shuar atë që është e pamposhtur tek shqiptari: shpresa dhe rezistenca. Çdo kërcënim, çdo presion, çdo tentativë për të ndarë, për të copëtuar dhe për të shkatërruar, u përplas me një forcë që buronte nga thellësitë e shpirtit njerëzor. Ajo forcë ishte si një zjarr i heshtur që nuk u shua as në stuhitë më të mëdha.

Ata kërkuan të mbillnin frikë, por ajo që rriti frika ishte guximi. Ata u përpoqën të përhapnin errësirë, por në vend të kësaj, ndezën një dritë që u bë pishtar për ata që u persekutuan. Dhe kështu, përkundër planeve të tyre të tmerrshme, përkundër përpjekjeve të tyre të pamëshirshme, ata dështuan. Sepse dinjiteti, dashuria dhe e vërteta janë më të forta se çdo makineri shtypjeje.

Udbashët synuan të thyenin shqiptarin, por ajo që mbeti e thyer ishte vetë iluzioni i tyre për pushtet të pakufishëm. Dhe kështu, ata nuk mundën kurrë të triumfonin. Sepse, në fund, njeriu që qëndron mbi dhimbjen dhe padrejtësinë është ai që fiton. Dhe kjo fitore, edhe pse e heshtur, është më e fuqishme se çdo forcë që kërkon ta mposhtë.

Ah, nënat—heroinat tona të heshtura, ato gra që mbartën në supe barrën më të rëndë, dhimbjen më të thellë. Ishin nënat e të burgosurve politikë, të cilat vuanin më shumë se vetë djemtë e tyre. Në shpirtin e tyre, dhimbja nuk ishte thjesht një ndjesi; ishte një plagë e hapur që gjakohej përditë, një ankth që nuk njihte fund.

Këto gra të pathyeshme përballeshin me dhunë psikike që shkonte përtej çdo imagjinate. Çdo thirrje për në hetuesi, çdo pyetje e ngritur nga ata që donin t’i thyenin, ishte një goditje ndaj shpirtit të tyre. Orë të tëra kalonin në dhoma të errëta, të mbushura me frikë dhe kërcënime, por ato qëndronin. Sepse në sytë e tyre, nuk ishte vetëm dhimbja për djemtë që mbartnin mbi supe burgun dhe padrejtësinë, por edhe një ndjenjë e palëkundur e dinjitetit dhe detyrës.

Herë pas here, edhe dhuna fizike i godiste, sikur të donin të zhduknin çdo gjurmë të rezistencës së tyre. Por si mund të thyheshin këto gra, të cilat mbartnin mbi vete fuqinë e një dashurie të pakushtëzuar, të një force që as dhuna nuk mund ta shkatërronte? Çdo goditje, çdo orë në hetuesi, ishte një provë e re për heroizmin e tyre, një dëshmi se dashuria e një nëne për djalin e saj është më e fuqishme se çdo makinë shtypjeje.

Ato nuk ishin thjesht nënat e djemve të burgosur; ato ishin shtyllat e një qëndrese kolektive, të një populli që nuk i dorëzohej padrejtësisë. Në heshtjen e tyre, në dhimbjen e përballuar me krenari, ato shkruan një kapitull të pashkruar të historisë sonë, një kapitull që flet për guximin, për dashurinë dhe për fuqinë e shpirtit njerëzor për të triumfuar mbi çdo dhunë dhe padrejtësi. Nëna ishte vendi ku padrejtësia përkulej dhe ku forca e shpirtit njerëzor ngritej më e lartë se kurrë.

Rruga drejt birucave të burgjeve jugosllave, aty ku djemtë e tyre kalbeshin në kushte çnjerëzore, ishte një histori më vete, një kalvar dhimbjeje dhe sakrifice që nënat e të burgosurve politik përballonin me një qëndresë heroike. Ato udhëtonin me orë të tëra, shpesh në kushte të vështira, në mes të dimrit të acartë apo nën vapën përvëluese të verës, me një shpresë të vetme—të shihnin fytyrën e birit të tyre, të ndjenin ngrohtësinë e tij, sado të zbehtë, për pak çaste.

Udhëtimi ishte i gjatë, i lodhshëm dhe shpeshherë i mbushur me pengesa. Çdo kilometër që kalonin, çdo kthesë e rrugës, ishte një përpjekje për të kapërcyer jo vetëm distancën fizike, por edhe atë hendek të tmerrshëm që okupatori përpiqej të krijonte midis tyre dhe djemve të tyre. Dhe kur, më në fund, arrinin në dyert e hekurta të burgut, me zemrat që rrihnin nga shpresa, shpesh përballeshin me një refuzim të ftohtë dhe të pamëshirshëm.

"A nuk dini gjuhën e shtetit?" ishte shpesh pyetja që shuante shpresën e tyre. Një fjalë e vetme mjaftonte për t’ua mohuar takimin, për t’i kthyer prapa pa një mundësi të vetme për të parë birin e tyre. Ata që i pritnin pas këtyre dyerve të hekurt nuk shihnin as dashurinë në sytë e tyre, as lodhjen në fytyrat e tyre. Ata shihnin vetëm një arsye tjetër për t’i nënshtruar, për t’ua bërë dhimbjen edhe më të rëndë.

Por nënat nuk dorëzoheshin. Çdo refuzim ishte një plagë e re, por ato ktheheshin sërish, udhëtonin përsëri, me forcën e dashurisë që pushteti nuk mund ta thyente. Në çdo hap të tyre shkruhej një kapitull i heshtur rezistence, një histori që fliste për dashurinë e pamposhtur të një nëne, për vendosmërinë që as distanca, as gjuha, as hekurat nuk mund ta ndalonin. Kjo rrugë, e mbushur me pengesa dhe dhimbje, ishte simboli i një force që qëndronte përtej çdo pushteti—dashuria e nënës, e pastër, e fuqishme dhe e pavdekshme.

Nënat, me shpinën e kërrusur nga pesha e brengës, ishin shtyllat e heshtura të këtij kapitulli. Çdo lot që derdhnin ishte një protestë e padukshme kundër padrejtësisë, një lutje e pafjalë për lirinë e bijve të tyre. Ato qëndronin të forta, të paepura, në një botë ku çdo hap përpara ishte një betejë e re. Në zemrat e tyre ruanin shpresën, edhe atëherë kur çdo gjë dukej e humbur.

Gratë, bashkëshortet dhe të fejuarat, mbartnin një barrë që shpesh tejkalonte fuqitë njerëzore. Jetonin mes kërcënimeve dhe paragjykimeve, duke ruajtur me stoicizëm një dashuri që nuk mund të thyhej nga burgjet apo regjimet. Përmes sakrificës së tyre, ato u bënë simbol i besnikërisë dhe i dinjitetit që nuk u përkulej stuhive më të egra.

Fëmijët, të pafajshmit e kësaj historie, mbetën dëshmitarë të një padrejtësie që nuk mund ta kuptonin plotësisht. Në sytë e tyre të njomë pasqyrohej një botë e cila i mohoi pa mëshirë gëzimet më të thjeshta. Ata rriteshin përpara kohe, duke mësuar herët se liria ishte një privilegj i mohuar për familjet e tyre, një ëndërr që duhej ndjekur përtej çdo pengese.

Këto figura të heshtura—nënat, gratë dhe fëmijët—janë jo vetëm kapitulli i veçantë, por edhe shtylla e historisë së rezistencës. Përmes dhimbjes së tyre, përmes sakrificës dhe dashurisë që nuk u tret kurrë, ato shkruan faqet më të ndritura të një historie të errët. Ato janë dëshmia e forcës së një populli që, pavarësisht padrejtësive, ruajti dinjitetin dhe shpirtin e vet të pathyeshëm.

Fëmijët e të burgosurve politikë ishin viktima të një padrejtësie të dyfishtë—të një faji që nuk ishte i tyre dhe të një sistemi që i dënonte vetëm për gjakun që rridhte në venat e tyre. Ishin të diskriminuar në çdo aspekt të jetës, si të kishin lindur me një barrë që shoqëria dhe pushteti ua vendosën mbi supe që në hapat e parë.

Nuk mjaftonte dhimbja për mungesën e prindit, frika e vazhdueshme dhe stigma që i ndiqte kudo. Edhe kur shkëlqenin në bankat e shkollës, me mendjen e ndritur dhe dëshirën për të mësuar, rruga e tyre ndërpritej dhunshëm. Një vendim i ftohtë dhe i pamëshirshëm ua ndalonte të vazhdonin shkollimin. Ata, që meritonin të ngjiteshin lart me aftësitë dhe ëndrrat e tyre, gjendeshin përballë një muri të ngritur nga pushteti—një mur që nuk lejonte as arsimin, as shpresën të kalonte përtej.

Përjashtimi nga shkolla nuk ishte vetëm një akt institucional; ishte një goditje e qëllimshme ndaj dinjitetit të tyre dhe një përpjekje për t’i dëshpëruar, për t’u treguar se vendi i tyre nuk ishte mes atyre që ëndërrojnë dhe ndërtojnë të ardhmen. Ishte një tentativë për t’i izoluar, për t’i lënë në errësirën e harresës, si një ndëshkim për idealet që prindërit e tyre kishin guxuar të mbronin.

Por fëmijët, edhe përballë kësaj padrejtësie, nuk e humbnin plotësisht dritën e shpirtit. Në zemrat e tyre, një zjarr i heshtur vazhdonte të digjej, një dëshirë për të kapërcyer pengesat që koha dhe pushteti u kishin vendosur përpara. Dhe kështu, ata mbetën dëshmi e gjallë e një të vërtete më të madhe: se asnjë pengesë, asnjë diskriminim nuk mund të shuajë plotësisht dritën e shpresës dhe të dijes që jeton në shpirtin njerëzor.

Ishte një tmerr i pashoq jeta e tyre, një kalvar vuajtjesh që përjetësonte më të rëndën e padrejtësisë. Të burgosurit politikë, këta shpirtra të pathyeshëm, janë vetë thelbi i krenarisë së kombit. Në errësirën e qelive dhe birucave të ftohta, ata mbartën barrën e lirisë së mohuar, të idealit të shtypur dhe të shpresës që refuzonte të shuhej.

Ata vuajtën më shumë sesa fjalët mund të përshkruajnë, por qëndruan, duke u bërë simbole të rezistencës dhe të dinjitetit njerëzor. Çdo goditje, çdo ulërimë që shponte heshtjen e qelive, nuk ishte në gjendje të thyente shpirtin e tyre. Sepse ata ishin më shumë se viktima të një sistemi të padrejtë; ishin dëshmitarë të së vërtetës, mbrojtës të idealit që nuk mund të mposhtej.

Dhe kur dolën nga ato biruca të errëta, dolën jo si të thyer, por si fitimtarë të heshtur. Me dinjitet dhe me fytyrë të bardhë, ata mbetën dëshmi e gjallë e forcës së shpirtit njerëzor për t’u përballur me padrejtësinë dhe për të dalë mbi të. Ata nuk ishin thjesht të burgosur; ishin flamurtarët e një kombi që, përmes dhimbjes së tyre, mësoi se liria ka një çmim, por edhe një vlerë të pamatshme.

Jeta e tyre ishte një sakrificë, një amanet për brezat që vijnë, për të mos harruar kurrë se liria nuk është një dhuratë, por një fitore e fituar me guxim, durim dhe një shpirt të pathyeshëm. Në errësirën ku ata qëndruan, ata ndezën një dritë që do të shkëlqejë përherë në kujtesën tonë kolektive.

E sot, u gjenda mes një tubimi të veçantë, ku historia e dhembjes dhe sakrificës u ngjiz në një vepër të rëndësishme – Shtigjet e lirisë: leksikoni i të burgosurve politikë shqiptarë në Jugosllavi, 944-1953, I., i titulluar aq bukur dhe simbolikisht. Ishte një promovim i heshtur në ton, por i fuqishëm në mesazh, një ftesë për reflektim të thellë mbi të kaluarën dhe mbi atë çfarë ne, si shoqëri, ende u kemi borxh atyre që sakrifikuan gjithçka për një ëndërr të përbashkët.

Në atë sallë të mbushur me kujtime dhe fjalë që rëndonin ajrin si gurë, folën ata që kishin mbijetuar – të burgosurit vetë. Folën për kohën që u vodh prej tyre, për errësirën e qelive dhe për shpresën që nuk e braktisën kurrë. Por ndërsa zërat e tyre kumbonin, një pyetje therëse nuk mund të largohej nga mendja ime: a mjafton kjo? A mjafton që ata të flasin për të shfajësuar heshtjen e të tjerëve ndër vite, për të shlyer borxhin e madh që u kemi?

Sa peshon një jetë e jetuar në mungesë të lirisë? Sa peshon malli për fëmijët që u rritën pa ta, për prindërit që ikën pa i parë më, për ëndrrat e paplotësuara që mbetën të varrosura në qeli të ftohta? Edhe sikur ata të kishin një jetë tjetër, të re, të pafilluar, a do të mjaftonte për të shlyer ato vite të vjedhura? Burgjet nuk e kufizuan vetëm trupin e tyre; ato shtrënguan frymëmarrjen e një kombi të tërë, ndërsa vuajtjet e tyre u kthyen në themelet e lirisë sonë.

Ne, që sot i dëgjojmë, që përulemi para tyre me respekt, mbartim një përgjegjësi që s’mund të lihet në harresë. Për çdo fjalë që u tha, për çdo lot të paqajtur, për çdo përqafim të munguar, kemi një detyrim – jo vetëm t’i kujtojmë, por t’i nderojmë duke ndërtuar një të ardhme që e bën të vlefshme çdo sakrificë të tyre.

Në heshtjen që pasoi promovimin, mendja më mbeti te fjala “liri”. Çfarë është liria pa kujtimin e atyre që paguan çmimin më të lartë për të? Dhe çfarë jemi ne, nëse nuk dimë të kujdesemi për këtë dhuratë të shenjtë? Sot, më shumë se kurrë, e ndjeva peshën e borxhit tonë të përbashkët dhe përgjegjësinë për ta ruajtur atë liri që erdhi nga shtigje të mbushura me gjak, dhembje dhe shpresë.

I shikoja ato fytyra, të ngarkuara me heshtje dhe kohë, dhe më dukej sikur në secilën rrudhë të tyre ishte fshehur një histori që s’guxonte të dilte në dritë. Ishte një heshtje që fliste më shumë se çdo fjalë, një peshë e rëndë që sytë e tyre, ndonëse të lodhur, ende e bartnin. Pyetja më përndiqte: çfarë fshihet pas atyre rrudhave? Çfarë dhimbjesh janë mbështjellë aty, në palat e lëkurës së tyre, që duket se ka parë më shumë se ç’mund të durojë njeriu?

Ata sërish nuk flasin. Jo për torturat që iu ngulën si thonj në mish, jo për netët e ftohta në qelitë pa dritë, jo për krismat e zëshme të padrejtësisë që goditnin çdo ditë shpirtin e tyre. Ata nuk flasin për plagët që nuk duken, për shpirtrat e lodhur nga dhuna, për dhembjet e pafundme që s’i dhanë kurrë kohë të shëroheshin. Çdo heshtje e tyre më dukej si një mur i padukshëm, ndërtuar jo nga gurët e qelive, por nga frika se dhembja mund të shpërthejë sërish nëse rikujtohet.

Por më shumë se gjithçka, më trondiste mendimi për dashuritë që ata humbën gjatë asaj kohe të ndëshkimit. Për fëmijët që u rritën pa përqafimin e tyre, për partnerët dhe partneret që mbetën vetëm, për prindërit që u larguan nga kjo botë pa mundur të shohin më fytyrat e tyre. Si mund të përshkruhet një boshllëk i tillë, një humbje kaq e madhe që shtrihet përtej kohës dhe hapësirës? A mund të ketë fjalë që ta mbajnë peshën e një dhembjeje të tillë?

Këto fytyra që shikoja përpara, nuk ishin thjesht njerëz. Ishin kujtime të gjalla, arkiva të dhimbshme të një epoke kur liria ishte vetëm një ëndërr, një iluzion i largët. Heshtja e tyre nuk ishte një mungesë fjalësh; ishte një thirrje për të kuptuar, për të dëgjuar atë që s’mund të thuhet, për të parë atë që nuk shfaqet në fjalë. Ata, me heshtjen e tyre, më mësuan se disa plagë nuk shërohen kurrë – ato thjesht bëhen pjesë e lëkurës, të gdhendura në rrudha që flasin vetëm për ata që kanë guximin të shikojnë përtej dukjes.

Zot, sa shumë mund të durojë njeriu shqiptar! Është një pyetje që shpërthen nga zemra, një thirrje drejt qiellit për të kuptuar thellësinë e shpirtit të një populli që nuk ka pasur asgjë tjetër për të dhënë, përveç vetes. Ata, bijtë dhe bijat e këtij vendi, nuk kishin pasuri të mëdha, as armata të fuqishme, as fuqi politike për të bërë pazar me fatet e tyre. Gjithçka që kishin ishte një dashuri e pamasë për atdheun – një dashuri që e tejkalonte çdo logjikë, çdo limit njerëzor.

Ata iu falën kësaj toke me të gjithë qenien e tyre, duke i dhuruar atë që kishin më të shtrenjtë: jetën, rininë, ëndrrat. Ishte një flijim i heshtur, një thesar i pavdekshëm i idealizmit dhe shpresës. Nuk kërkuan shpërblime, nuk kërkuan mirënjohje, vetëm një gjë e kishin në zemër – një ideal të pastër, një dëshirë të shenjtë që një ditë, ky vend i tyre të çlirohej nga zinxhirët, të qëndronte më në fund i lirë dhe krenar mes kombeve.

Në çdo hap që hodhën, ata bartnin barrën e një shekulli të plagosur, të një historie që s’pushonte së përsërituri padrejtësi. Por në shpirtin e tyre nuk pati vend për dorëzim. Dashuria për tokën e të parëve ishte më e fortë se dhimbja, më e madhe se frika, më e thellë se plagët. Dhe në këtë dashuri, ata gjetën kuptimin e vërtetë të jetës – një jetë që kishte kuptim vetëm nëse jetohej për një liri të përbashkët.

Mendoj për ata që u sakrifikuan dhe për ata që ende mbajnë të gjallë këtë ideal. Ata nuk janë thjesht njerëz; janë frymëzim, janë mishërim i vetë esencës së një populli që nuk dorëzohet kurrë. Zot, sa duron njeriu shqiptar, dhe sa shumë mëson bota nga ai – nga një dashuri që s’njeh kufij dhe nga një flijim që larton gjithë njerëzimin.

Për ta, për ata që e shkruan historinë me gjakun e tyre dhe përvuajtjet e tyre, mund të krijohet një oqean fjalësh – libra që s’do të kenë kurrë fund, këngë që do të këndohen brez pas brezi, poezi që do të ngjallin frymëzim dhe mall në çdo lexim. Historitë e tyre janë aq të thella dhe të ndërlikuara, sa çdo faqe, çdo varg, çdo melodi mbetet një pasqyrë e pjesshme e asaj çfarë ata kanë përjetuar.

Por ndoshta ajo që më shumë se gjithçka mund të rrëfejë jetën e tyre është filmi – një formë arti që bashkon fjalën, imazhin, muzikën dhe emocionin për të krijuar një kujtesë që mbetet gjallë. Filmat për ta do të ishin një dritare drejt botës, një ftesë për ta kuptuar dhimbjen tonë, luftën tonë dhe shpresën që kurrë nuk u shua. Do të ishin një testament i dhembjes sonë, por edhe i forcës sonë, një dëshmi që do të rezononte përtej kufijve, përtej gjuhëve, përtej kohës.

Ata filma nuk do të ishin thjesht për ne, për ta kujtuar se nga kemi ardhur dhe sa shumë kemi sakrifikuar për lirinë tonë. Ata do të ishin edhe për botën, një thirrje për ta njohur historinë tonë, për ta parë atë si pjesë të mozaikut të njerëzimit. Sepse vuajtjet dhe lufta jonë nuk janë vetëm tonat; ato janë një kujtesë universale e asaj që njerëzit janë të aftë të përballojnë dhe të triumfojnë, kur dashuria për lirinë dhe vendin e tyre i udhëheq.

Imagjinoj skena të mbushura me ngjyra dhe hije: duart e lidhura të të burgosurve të një burgu që përshëndesin qiellin për herë të fundit; një nënë që pret kthimin e të birit; një natë të heshtur në male, ku një grup njerëzish ëndërrojnë një të ardhme më të mirë. Filmat për ta do të ishin poezi të gjalla, romane që marrin frymë, këngë që këndohen me çdo shikim. Dhe në fund, ata filma nuk do të ishin thjesht një kujtesë – do të ishin një lutje për të mos harruar kurrë.

Përulem me gjithë zemrën dhe shpirtin tim, në respekt të thellë dhe të përjetshëm për ta – për ata që dhanë gjithçka që kishin, deri edhe vetë jetën, për të sjellë dritën e lirisë që sot ne e gëzojmë. Ky respekt nuk është thjesht një akt nderimi, por një betim që duhet të mbetet i gjallë përherë, një flamur i krenarisë sonë që valëvitet përtej kohës.

Ata janë themelet mbi të cilat qëndron kjo liri që sot na duket e zakonshme, por që dikur ishte një ëndërr e largët. Ata janë kujtesa e dhimbjes dhe e guximit, e sakrificës dhe e shpresës. Dhe ne, të gjithë ne, kemi një borxh të përhershëm ndaj tyre – një borxh që s’mund të matet, por që mund të shprehet vetëm në respektin dhe kujtesën që mbajmë për ta.

Jemi krenarë me ta, jo vetëm për atë që kanë bërë, por edhe për atë që ata përfaqësojnë. Ata janë mishërimi i shpirtit të pathyeshëm të një populli që kurrë nuk dorëzohet. Janë zëri i atyre që nuk pushuan së luftuari, edhe kur shpresat ishin të zbehta dhe e ardhmja dukej e errët. Dhe është falë tyre, vetëm falë tyre, që sot ne ecim lirshëm në këtë tokë, që flasim këtë gjuhë dhe që ëndërrojmë një të ardhme më të mirë.

Por kjo liri nuk është vetëm një dhuratë; është një detyrim, një përgjegjësi për të mos harruar kurrë ata që e bënë të mundur. Përulja jonë përballë tyre është një kujtesë se çdo hap që hedhim, çdo frymë që marrim, është ndërtuar mbi dhembjet dhe sakrificat e tyre. Ata janë heronjtë tanë të përjetshëm, dhe ne duhet të mbetemi të denjë për trashëgiminë që ata na lanë. Respekti ynë duhet të jetë i përhershëm, jo vetëm në fjalë, por në çdo vepër që ndërtojmë për këtë vend të lirë.

Pyetja ngrihet si një peshë e rëndë mbi ndërgjegjen tonë: a bëmë dhe a po bëjmë mjaft për këta heronj? A jemi, me të vërtetë, të denjë për sakrificat që ata bënë për ne? A e kemi ndalur ndonjëherë hapin tonë të përditshëm për të reflektuar mbi atë që ata lanë pas, mbi vuajtjet dhe gjakun e tyre që u bë themelet e kësaj lirie që ne sot e marrim si të mirëqenë?

Ata nuk kërkuan shumë – vetëm lirinë, atë dhuratë të thjeshtë dhe të shenjtë për të cilën dhanë gjithçka që kishin. Dhe ne, që jetojmë në hije të përpjekjeve të tyre, që gëzojmë frytet e një lufte të gjatë dhe të dhimbshme, a jemi përkulur sa duhet në respekt? A e kemi kuptuar vërtetë çfarë do të thotë të jetosh për një ideal dhe të vdesësh për të?

Heronjtë nuk flasin më; ata flasin vetëm përmes kujtimeve që ne mbajmë për ta, përmes veprave tona që ose i nderojnë, ose i lënë në harresë. Respekti nuk është vetëm një fjalë e thënë me zë të ulët në ndonjë ceremoni përkujtimore. Ai është një përkushtim i përhershëm për t’i kujtuar dhe për t’i nderuar në çdo hap të jetës sonë. Respekti i vërtetë është të jetojmë në mënyrë që sakrificat e tyre të mos kenë qenë të kota, të ndërtojmë një të ardhme që reflekton vlerat dhe ëndrrat e tyre.

Por a e bëjmë këtë? A iu dalim hakut ndonjëherë? Pyetja është therëse, sepse ndoshta përgjigjja nuk është aq e thjeshtë sa dëshirojmë. Respekti që ata meritojnë nuk ka fund; është një detyrë që duhet ta mbartim brez pas brezi. Dhe ndoshta, vetëm atëherë kur çdo veprim i yni për këtë vend do të jetë i frymëzuar nga sakrifica e tyre, mund të themi se iu kemi dalë sadopak hakut. Deri atëherë, le të mos ndalim së pyeturi veten – sepse në këtë pyetje gjendet thelbi i ndërgjegjes sonë si popull.

Andaj, le ta ruajmë këtë liri dhe këtë shtet si pasurinë më të shtrenjtë që kemi, duke mos harruar asnjëherë se rrugëtimi deri këtu ka qenë i mbuluar me gjak dhe vuajtje të pashprehshme. Për këtë vend, shumë zemra rrahën deri në ndalesën e fundit, shumë ëndrra u shuan në errësirën e qelive dhe shumë jetë u flijuan, që ne sot të mund të jetojmë në një realitet të lirë.

Liria nuk është një dhuratë që mund të pranohet pa reflektim; ajo është një trashëgimi e dhimbshme, një testament i një kohe kur vetëm guximi dhe dashuria për këtë tokë e mbajtën gjallë shpresën. Në çdo pëllëmbë të këtij vendi ndihen gjurmët e shekujve të qëndresës – një këngë e pashkruar që thërret për përgjegjësi.

Kjo liri është e paprekshme, një thesar i shenjtë që nuk guxon të lëkundet nga harresa apo pakujdesia jonë. Ajo është më shumë se një fjalë; është fryma që na mban gjallë, një e drejtë e fituar me sakrificë të paimagjinueshme. Dhe në këtë sakrificë, ne duhet të gjejmë motivimin për të qëndruar vigjilentë, për ta çmuar atë çdo ditë dhe për ta mbrojtur nga çdo kërcënim.