Feti Tunuzliu: Të flaken latinizmat nga Legjislacioni Penal i Kosovës

TË FLAKEN LATINIZMAT NGA LEGJISLACIONI PENAL I KOSOVËS

Nga Feti Tunuzliu

Shkurtimisht rreth historikut të fjalëtermave juridike latine

Nga të dhënat e dala prej historisë së shtetit dhe të së drejtës, përkatësisht të drejtës romake, fjalët dhe shprehjet e gjuhës latine gjatë rrugëtimit juridik nëpër kohë i kanë rezistuar gjuhëve dhe kulturave të ndryshme juridike përgjatë 20 shekujve duke u ngulitur nëpër, norma, rregulla, ligje, praktika juridike vepra juridike teksa i shërbenin sistemeve të nduarnduarta juridike.

Të shkruara me alfabetin latin, ato  kanë prejardhjen nga e drejta pandekte, përkatësisht nga të ashtuquajtura Digestat e Justinianit, Codexet e Theodosieut, Institucionet e Gajit (!).  Ndonëse paraqesin një relikt të së kaluarës së largët, fjalët dhe shprehjet e tilla latine i përgjigjen edhe sot të drejtës përgjithësisht dhe të drejtës sonë penale (materiale e procedurale) posaçërisht.

Veçoria e këtyre gjedheve latine është fakti se ato patën këtë jetëgjatësi për faktin se shprehnin në mënyrë të shkurtër, të qartë dhe të saktë rregulla, fjalë e togfjalësh sikundër në të drejtën procedurale penale ashtu edhe në degë të tjera të sistemit juridik, siç janë: e drejta civile, e drejta trashëgimore, e drejta familiare, e drejta ndërkombëtare private, etj.

E konkretisht në literaturën shqipe juridike procedurale penale (tekste universitare, komentare, leksikone, revista, biltene, monografi, artikuj), pastaj në praktikën gjyqësore, prokuroriale, avokatore, policore në komunikimin profesional e bisedor, kanë hyrë në përdorim të gjerë fjalët dhe shprehjet juridike latine, të cilat, lejohen të përdoren.

Ndërsa, në  sferën legjislative është Kodi nr. 08/L-032 i Procedurës Penale të Republikës së Kosovës (KPPK) ai dokument ligjor i cili  përshkohet  me fjalë dhe ndërtime të gjuhës latinishte,  gjuhë kjo e vdekur e familjes indoeuropiane e cila flitej nga romakët.

Procesi i shqipërimit të latinizmave juridik

Tani le t'më lejohet të ngre kuintesencën e çështjes për të cilën dedikohen këta rreshta duke theksuar se  për dallim nga literatura e mësipërme juridike procedurale penale, aktin e përdorimit të gjedheve të huaja jo shqipe në sferën  e legjislacionit procedural penal, në KPPK e quajmë fare të panevojshëm. Pretendojmë fuqishëm se, ky përdorim fjalësh e shprehjesh latine në legjislacionin penal të gjuhës shqipe bie ndesh drejtpërdrejt me parimin (postulatin) e gjuhësisë shqiptare: Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj !

Ndërlidhur me këtë të themi se, për zëvendësimin korrekt të fjalëve dhe shprehjeve juridike latine  përmes përkthimeve dinjitoze  nga gjuha latine në gjuhën shqipe ka ndihmuar tejkalimi i vështirësive nga njohësit e ndërgjegjshëm dhe solid të gjuhës latine dhe të literaturës juridike penale, falë sasisë së fjalëve dhe shprehjeve të gjuhës sonë amtare, gjithnjë duke u përkujdesur për nuancat kuptimore, për stilin dhe për teknikën e përkthimit.

Këtej, pse të mos thuhet se edhe sot vazhdojnë të kapërcehen ato sfida sepse përgjegjëset e fushës së juriprudencës të hedhura në përdorim duke tingëlluar pastër shqip, jo vetëm që objektivisht i përafrohen, por edhe përkojnë semantikisht me ekuivalentin gjuhësor latin. Në fakt, duke gërmuar në botën e gjuhës shqipe shumë sosh janë zgjëruar me kuptime a me ngjyrime të reja kuptimore gjë që është e domosdoshme por edhe e kuptueshme për t'iu reshtur fjalëve e shprehjeve të gjuhës latine në kuadër të legjislacionit procedural penal kosovar.

Në këtë proces pastërtie e kthjelltësie të gjuhës juridike shqipe, s'do mend se përkthyesit mund t'ia dalin në krye vështirësive edhe në të kuptuarit tradicional edhe në të interpretuarit e drejtë të fjalëtermave të latinishtes për t'i cilësuar ato të qëndrueshme në gjuhën juridike shqipe e t'mos ngelin monopol i juristëve profesionist.

Përtej kësaj, edhe kur përdoren si fjalë e shprehje ndërkombëtare (internacionalizma), ato ndihmojnë sikundër që edhe lehtësojnë ndjeshëm jo vetëm shfrytëzimin e literaturës së të drejtës së procedurës penale por edhe komunikimin shkencor e profesional mes penalistëve zonash nga më të ndryshme gjuhësore.

Latinizimi i panevojshëm i KPPK

Marrë shkas nga lansimi i fjalëve dhe shprehjeve latine në KPPK, dëshira jonë këtu është të shpalosim dukurinë e problematikës së përdorimit të panevojshëm të fjalëve e shprehjeve latine mu në dritën e KPPK. Tutje, të vëmë në pah kritikisht traditën juridike të përdorimit krejt të panevojshëm të fjalëve e shprehjeve juridike të gjuhës latine në vend të prurjeve të qarta e të thjeshta fjalësh e njësish frazeologjike me mbështetje të shëndosh pikërisht në brumin e gjuhës shqipe, duke shtuar se jemi më se të vetëdijshëm se  nuk mund të ekzistojë purizëm gjuhësor në shkallë absolute.

Madje, fjalët dhe shprehjet juridike të dala nga fondi i fjalësit, frazeologjisë dhe thënieve  latine me të cilat  tërheq vëmendjen konkretisht KPPK, shpërfaqin natyrën e një paradoksi të llojit të vet. Ç'është e vërteta, ato reflektojnë akt sa të çuditshëm e të papritur aq edhe të pabesueshëm sepse promovojnë parime (postulate) themelore procedurale penale dhe e dyta, emërtojnë dispozita të natyrës procedurale penale. Të tilla latinizma janë: In dubio pro reo; Ne Bis In Idem; Reformatio in Peius dhe  Beneficium cohaesionis.

In dubio pro reo - Legjislatura aktuale kosovare  këtë shprehje latine e ka vendosur në Pjesën e parë (Dispozitat e përgjithshme), Kapitullin e parë (Parimet themelore dhe përkufizimet) dhe me te ka titulluar normën e nenit 3 të KPPK që pasohet me tekstin e normës procedurale penale.  

A thua, përse kjo shprehje shkruar në gjuhën latine të mos zëvendësohej me fjalë  nga visari i begatshëm i gjuhës shqipe kur pa asnji dyshim ka spektër të gjerë fjalësh e shprehjesh  për t'i hedhur ato në qarkullim e për t'i përdorur natyrshëm në jetën juridike penale përgjithësisht dhe në atë procedurale penale posaçërisht.

Përndryshe, në literaturën juridike shqipe të së drejtës procedurale penale, shprehja e mësipërme latine (In dubio pro reo) gjendet e shqipëruar në disa versione të barasvlefshme, p.sh.: Në rast dyshimi në favor të palës; Çdo dyshim në interes të të pandehurit.

Ne bis in idem – Sikurse shprehja pararendëse latine, edhe këtë shprehje, përkatësisht princip procedural-penal, ligjbërësi  kosovar e ka vendosur në KPPK, po në atë Pjesë dhe Kapitull si më lartë, duke e emërtuar me te dispozitën e nenit 4 ku zbërthehet përmbajtja e emërtimit.

Të njejtin emërtim e ndeshim të përkthyer në literaturën shqipe juridike procedurale penale përmes togfjalëshve, p.sh.: Jo dy herë për të njejtën çështje; Ndalimi i gjykimit dy herë për të njejtën vepër.

Reformation in Peius – paraqet shprehjen e tretë latine të cilën ligjvënësi kosovar e ka vendosur në KPPK, tani në Pjesën II (Procedura penale), Kapitulli XXI (Mjetet juridike), Nënkapitulli III (Ankesat kundër aktgjykimit) dhe me te ka titulluar normën e nenit 395, normë, ku shprehet përmbajtja e titullit.

Me këtë shprehje latine edhe proklamohet parimisht pengesa procesuale duke ndaluar zhvillimin e procedurës së re lidhur me çështjen e njejtë.

Shprehja e sapotheksuar latine (reformacio in peius) në literaturën shqipe të shkencës procedurale penale, gjendet e përkthyer, veç tjerash, me sintagmën terminologjike:  ndryshim i vendimit në dëm të palës.      

Beneficium cohaesionis – paraqet shprehjen latine të katërt e të fundit të cilën ligjdhënësi kosovar e ka vendosur në KPPK në Pjesën dhe Kapitullin e sapocekur, Nënkapitulli III, duke emërtuar me te normën e nenit 397 e cila zbërthehet në vijim.

E zëvendësuar me leksikun shqip, shprehja e tillë latine në literaturën juridike procedurale penale shqipe në pikëpamje semantike do të thot shtrirje e efektit të ankesës apo kërkesës sipas detyrës zyrtare kundër ndonjë aktgjykimi apo aktvendimi ushtruar nga ana e një të pandehuri në dobi edhe të bashkëpandehurëve të cilët nuk i kanë bërë  këto.

Neglizhenca e strukturave aktuale qeveritare e legjislative me rastin e miratimit të KPPK  

Referuar kësaj amalgame të fjalëve dhe shprehjeve sintaksore dhe frazeologjike latine që kanë depërtuar krejtësisht pa nevojë në tekstin shqip të KPPK, gjykojmë se ato fjalë e shprehje latine duhet flakur, hedhur në procedurë parlamentare. Mirëpo, paraprakisht pashmangshëm ngacmojnë vëmendjen këto çështje retroaktive:

si kanë arritur këto fjalë e shprehje latine të përvijohen në projektin e KPPK që nga njësia më e ulët organizative, Divizioni për hartimin dhe harmonizimin e legjislacionit i Ministrisë së  Drejtësisë. Për ç'arsye është dashtë të propozohen (madje) si parime themelore procedurale penale dhe si tituj duke i shkruar në gjuhën latine në vend se të propozohen si parime themelore dhe tituj duke u shkruar në gjuhën shqipe.

Është shumë shqetësues fakti  se Departamenti Ligjor (Ministria e Drejtësisë) nuk ka ndërhyrë fare me dhënie këshillash apo rekomandimesh të duhura, për  t'iu shmangur përdorimit të sajesave të frymës  së huaj (latine) në tekstin ligjor shqip të KPPK. Këto fjalë e shprehje latine, për ç'arsye nuk janë cilësuar të panevojshme kur në vend të tyre ka patur mjaftueshëm njësi adekuate leksiko-gramatikore në thesarin origjinal e të pasur të fjalëve, frazeologjisë e të thënieve të gjuhës sonë amtare.

Tutje, vërejmë me keqardhje se si është lejuar shkrimi e përdorimi i fjalëve dhe shprehjeve të gjuhës latinishte nga ana e Komisionit për legjislacion ... (Kuvendi i Republikës së Kosovës). Mungesa e një përqasjeje aktive nga ky Komision, prandaj, ka pasuar edhe me mungesë të shkrimit e përdorimit të  një  ortografie dhe konstrukti sa më të pastër  të gjuhës juridike shqipe në projektin e KPPK. Pra, gjatë analizës dhe vlerësimit të projektit të KPPK, ky Komision ka dështuar së parandaluari nxjerrjen jashtë KPPK të fjalëve e shprehjeve të gjuhës latine të cilat pa nevojë ua kanë zënë vendin fjalëve e shprehjeve që janë pjesë e pandarë e fondit leksikor e frazeologjik të gjuhës shqipe.

Duke u kthyer dy vite e gjysmë pas, mësojmë  se anëtarët e Komisionit për legjislacion, ... dhe deputetët e Kuvendit të Kosovës, (në radhë të parë juristët e gjuhëtarët), pra, kishin zgjedhur heshtjen duke mos artikuluar zërin e ndërgjegjes  për ta thyer këtë heshtje të niveleve të mësipërm që të merren si duhet me këtë çështje e për ta zgjidhur duke shfrytëzuar visarin autentik e të çmueshëm të gjuhës shqipe. Duket se këta, nuk e vritnin mendjen për një heshtje të tillë, së këndejmi shpërfaqën jo vetëm papërgjegjësi të skajshme por edhe dështim serioz drejt një leksiku të pranueshëm juridik në përgjithësi dhe procedural-penal në veçanti. Pra, reflektuan shkujdesje fare rreth pastrimit të gjuhës juridike shqipe nga fjalë e shprehje plotësisht të panevojshme të trashëguara nga gjuha latine.  

Teksti i tillë i KPPK, çuditërisht, ka kaluar edhe në Kuvendin e Republikës së Kosovës ashtu që është miratuar më 14 korrik 2022 dhe sot e gjithë ditë gjen zbatim gjithandej në kuadër të sistemit të drejtësisë kosovare.

Pasojat e latinizimit të KPPK

Në përgjithësi, çdo ligj, përkatësisht kod, sikundër edhe çdo normë apo rregull juridike shkruhet për institucione dhe qytetarë. Kur bëhet fjalë për qytetarë, këto akte juridike gjithnjë e më shumë duhet t'i afrohen gjuhës së popullit që qytetarët të njihen me përmbajtjen kuptimore e tyre. E gjuha juridike latine dhe terminologjia e saj mund të mos kuptohen fare apo mund të kuptohen fare pak nga ana e turmave të gjëra (popullore). Pikërisht  për shkak të këtyre vështirësive që pamundësojnë njohjen e mirëfilltë të aktit konkret juridik ato fjalë e shprehje latine të sipërpërmendura, duhet flakur, hedhur si të panevojshme nga KPPK në mënyrë që të mos kultivohen tutje në fjalorin legjislativ proceduralo-penal. Përndryshe mosnjohja e kodit, ligjit, normës, rregullës shkakton pasoja ligjore sepse, fundja, kjo mosnjohje jo që nuk e fal askend – në njerën anë, por për çdo shkelje ndëshkon çdo shkelës ligji – në tjetrën anë.

Mbase nuk e teproi nëse e përmendi një fakt nga përvoja legjislative e shtetit shqiptar: Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Shqipërisë (Ligj nr.  7905, datë 21 mars 1995 i ndryshuar e plotësuar disa herë), shprehjen latine të tipit Ne bis in idem ka zgjedhë ta shqipëroi tekstualisht kësisoj: Ndalimi i gjykimit dy herë për të njejtën çështje (neni 7). Pikërisht ndërlidhur me këtë që sapo u tha, fare në fund, shtrohet pyetja kureshtare: përse vallë nuk janë shfrytëzuar praktikat legjislative shqiptare të shqipërimit të latinizmave gjatë procedurës legjislative të miratimit të KPPK ?