Timo Mërkuri: Qytetërimet e tjera të Natasha Lakos

QYTETËRIMET E TJERA TË NATASHA LAKOS

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Dhe qytetërime të tjera" (“Lëkura e ujit” Toena 2004, f. 192) e Natasha Lakos është tepër interesante dhe e veçantë, madje e parë dhe brenda krijimtarisë së saj, jo pse mund të interpretohet si  simbol i mungesës së lirisë dhe imponimit të bindjeve, por për faktin se porteti poetik i heroinës të sjell para syve portretin fizik e shpirtëror të poetes, pikturuar me imazhe metaforike. Sigurisht që nuk themi se poetja ka bërë një autoportret poetik, por kemi të drejtë të mendojmë se poetja e ka krijuar poezinë me elementë jetësorë të vetët, gjë që jo vetëm nuk na befason, por na duket tepër e natyrshme në krijimtarinë poetike moderne, ku poezia krijohet me elemente shpirtërorë individualë. Le ta shohim konkretisht këtë interpretim tonin.

I-Sipas natyrës së saj  Natasha Lako  shprehet me metafora, simbole dhe imazhe , ku metaforat i ka jo vetëm si figura por dhe si mendim, ndaj lehtësisht kjo poezi mund të quhet një poezi e metaforike (dhe simbolike). Këtë tipar e cilëson dhe fakti i përdorimit metaforik të imazheve e simboleve për të shprehur ide dhe emocione, të cilat shpesh janë më të thella se shfaqjet e dukshme të tyre apo pamjeve fizike.

Metaforat në poezinë "Dhe qytetërime të tjera" të Natasha Lakos shërbejnë si mjet për të shprehur gjendjen emocionale e psikologjike të autores në një mënyrë më abstrakte dhe simbolike, duke ndihmuar në thellimin e kuptimit të përjetimeve dhe ndjenjave të përcjella në poezi. Kështu te vargjet: "Si një shkollë e mbyllur, koka ime qëndron buzë rruge/e qullur dhe e zbrazët, pa besnikëri, pa tradhti/ dhe pa liri brenda…" ku fraza "si një shkollë koka ime qëndron buzë rruge" është një metaforë, te e cila përdorimi i "shkollës" në kontekstin e poezisë nuk është literal, por është përdorur për të shprehur situatën e ngjashme me një shkollë të mbyllur. Lako është personalitet i letrave shqipe dhe “një shkollë të mbyllur”    (jo për pushimet e semestrit) e vlerëson si një mbyllje të ecurisë së jetës përpara, një ndalin apo izolim të saj, ndaj vlerësojmë se kjo frazë sugjeron një ndjenjë të mungesës së lirisë. Në kët kontekst, përdorimi i "koka ime", është një metaforë që paraqet individin, identitetin dhe vetëdijen e tij, dhe në formën si paraqitet shfaq një ndjesi  pengimi, lënie mënjanë dhe izolim të individit në një kontekst urban dhe nqse dikush do ta vinte në dyshim këtë mungesë lirie, duke nënkuptuar aktualitetin e poezisë unë do ti lutesha të më tregonte një njeri që të jetë i lirë nga hallet e problemet,  i lirë nga borxhet, nga ankthi, nga stresi, të jetë plot shpresë e besim te e ardhmja dhe pastaj të më shpjegojë ikjen e rinisë në emigracion masiv.

“Koka” në këtë poezi është një simbol i shprehur metaforikisht, që përfaqëson një sërë ndjenjash të paraqitura në formën e një siluete koke njeriu, një shoqëri apo një mjedis. Në këtë kontekst,”koka” shihet si një imazh visual, që (ajo)shpreh, apo shfaq një ndjenjë izolimi dhe mungesë të  lidhjeve autentike me të tjerët dhe me vetveten. Përmes kësaj metafore, autorja shpreh një mbingarkesë psikologjike dhe një ndjesi të humbjes së identitetit dhe vetëdijes, ajo shfaq një gjendje  shpirtërore të përballjes me sfida dhe kufizime të jashtme, dhe të luftës së saj të gjejë lirinë, identitetin në një realitet urban të mbingarkuar. Prandaj, interpretimi i kokës si një simbol metaforik na ndihmon të kuptojmë më mirë ndjenjat dhe përvojat e heroit poetik, duke afruar një mënyrë të fuqishme të shprehjes së ndjenjave dhe mendimeve në mënyrë poetike e simbolike.

II- Dimë që Lako metaforat i përdor dhe në funksion të shprehjes së imazheve poetike si psh. te kjo poezi: "koka ime qëndron buzë rruge, e qullur dhe e zbrazët , pa besnikëri, pa tradhti dhe pa liri brenda" me të cilat shfaq e shpreh ndjenjën e mbingarkesës emocionale, ku, metafora shfaqet si imazh:

Vargu: “Koka ime qëndron buzë rruge”, pra koka (metaforike) qëndron "buzë rruge"duke na shfaqur një imazh të saj (kokës) në një ambient të hapur publik, ku mungon intimiteti individual.

Vargu:”E qullur nga shiu dhe e zbrazët” shpreh situatë braktisjeje (si jetimi në shi), trishtimi dhe vetmie, ku shiu, si një element natyror, përforcon pamjen e mbingarkesës emocionale dhe vështirësive. Kjo braktisje, lënie mënjanë, e ka hutuar dhe heroi nuk di çtë mendojë, ndaj i duket se e ka kokën të zbrazët, pa mendime dhe ide brenda saj.

Le ta shohim me vëmëndje të shtuar vargun: “Pa besnikëri, pa tradhti dhe pa liri brenda” i cili shpërfaq ndjenjën e një vetmie të madhe të heroit poetik, mungesën e lidhjeve që përforcojnë identitetin e një personi, sepse njeriu është një qënie shoqërore dhe jo vetmitare.

Në këtë kontekst metafora"Kanë dashur ta mbyllin kokën" shfaq trysninë e ushtruar mbi individin me kufizime, ndalime e mënjanime në kontekstin qytetar, gjë që do të thotë privim i lirive të tij (individit). Mirëpo bota ka nevojë për larmi individualitetesh dhe jo për  turma uniforme lejfenistësh, ndërkohë vargu "i kanë vënë gardhin e teshave, i kanë blerë dhe gjuhën" është ulëritës, pavarësisht se i pasur në përmbajtje dhe interpretime, sipas meje:

-Metafora: "i kanë vënë gardhin e teshave" shfaq imazhin e një teli ku nderen rrobat për tu tharë, gjë që të sjell ndërmend një punë të rëndomtë, që në kohët e sotme moderne kryhet nga makineria (lavatriçja), pra ky varg shpreh ndjenjën e izolimit, shpërfilljes dhe mënjanimit të individit intelektualë dhe mendimit të tij nga shteti dhe forcat politike, mënjanim që ka ndikuar, sa në një prapambetje arsimore e kulturore aq dhe në atë ekonomike, pasi te ne vendimet miren nga partitë pa dëgjuar e vvlerësuar mendimin vizionar intelektual. Në këtë kontekt "gardhi i teshave" simbolizon jo vetëm kufizimin e lirisë por dhe shpërfilljen ndaj saj dhe për pasojë formimin e një shoqërie anonimësh, ku lehtësisht drejtimin do jetë automat. Në qoftë se do ecim në këtë linjë, së shpejti ky anonimitet do kurorëzojë inteligjëncën artificiale në drejtimin shoqëror.

-Fragmenti metaforik: "i kanë blerë dhe gjuhën"  është tepër i dhimbshëm për tu lexuar, pse shfaq jo imazhin e një njeriu pa gjuhë por ca më tepër, “aktin e shitjes së gjuhës” në mënyrë të imponuar, duke u shprehur për kontrollin dhe censurën e fjalës së lirë, dhe dakortësinë e individit për këtë akt shitje, duke harruar që liria e fjalës është “a” e lirive njerëzore, e individualitetit njerëzor. Ndërkohë  krahasimi "si zilen e vjetër" që simbolizon një formë të vjetruar dhe të harruar të komunikimit, ironizon me tragjizëm aktin e “shitjes së gjuhës” si një “panevojshmëri të fjalës”. Besoj se kjo mënyrë interpretimi ju sjell ndërmend elemente  kanunorë në familjet patriarkale ku gruaja “nuk qet fjalë” para burrit, ndërkohë që fjala është perëndi, fjala është liri.

III-Në pamje të përgjithëshme poezia duket si e mbuluar nga një tis trishtimi, por befasisht te strofa e tretë trevargore jo vetëm që shohim një reze drite, por dëgjojmë edhe një tingull të ëmbël violin. Kështu te vargjet: "Violina atje brenda saj (kokës) po flet, po flet imitimi i zemrës/ i mëlçisë së zezë/e urtë ka mbetur koka, si forma e një klaviri" shohim se e gjithë kjo strofë është jo vetëm  në kontrast me dy strofat e para por dhe me një optimizëm të befasishëm të heroit poetik, pasi këtu ndjehet diçka më shumë se një ndryshim,  ndjehet një shpresë, një rezistencë, një kundërvënie, e shfaqur si zakonisht me imazhe metaforike lako-iane ku : metafora: "Violina atje brenda saj (kokës) po flet" pra mendja brenda kokës “po flet”si një violinë. Mqse violina është një instrument muzikor i ndjeshëm dhe flet me një melodi fine dhe të ngrohtë, kjo paraqitje sugjeron një ekspresion emocional ose mendimi, i cili buron nga brendia shpirtërore e heroit poetik . Është pikërisht termi “violin” që të bën të kthesh kokën me vëmëndje mbi vargje, se sigurisht  një muzikë e ëmbël do vijë prej saj.  "po flet imitimi i zemrës" thotë poetja dhe kjo metaforë më kujton vargun e Bertold Brehtin kur thoshte se: ”njeriu mund të mendojë” dhe aty fillon revolta."Imitimi i zemrës, i mëlçisë së zezë" sugjeron një shprehje emocionale të një revolte që vjen nga thellësia e qenies së një njeriut, madje të duket se gjithë qënia e njeriut është përmbledhur te termi “koka”.

Kemi një metaforë të bukur te vargjet: "e urtë ka mbetur koka, si forma e një klaviri" që na bën të kthjmë kokën dhe ta sodisim me kënaqsi, pse shpreh inteligjencën dhe maturinë e heroit duke e krahasuar me formën e një klaviri, i cili është një instrument i sofistikuar, ndaj kjo metaforë sugjeron një maturi dhe thellësi mendimi që ndodhet në individin e përshkruar, madje duke e shtrirë më tejë interpretimin do thoshja se “e gjithë poezia e Lakos ngjan me një melodi klaviri”.  Është pikërisht vargu i mësipërm që na qas heroin poetik te personi  i poetes. Izolimin, shmangien e partive politike dhe institucioneve shtetërore e kemi ndjerë te vetja jonë shumë prej nesh, por ndryshe nga ne Natasha Lako ka reaguar me qetësi, me urtësi, duke nënkuptuar  frazën “me pjekuri”, pse “ajo kokë ka mbetur e urtë”. Poetja nuk di të bërtasë, ajo flet me qetësi dhe urtësi, por me vendosmëri. Nuk njohim shumë deputetë që të kenë dorzuar mandatin për dinjitet qytetar, për kundërshti me praktikat e forcës politike të cilës i përkasin, por një prej tyre nuk e harrojmë dot: Natasha Lakon.

Poezia e Lakos është jo lule mali por shpat e majë mali, që u jep drejtimin erërave dhe orientimin frymëzimeve. Megjithë atë asnjëherë nuk e kemi dëgjuar të flasë për veten e saj, ndërsa ata që flasin për atë dhe poezinë e saj janë të pakët, sepse jo të gjithë mund të ngjiten në majat e modernitetit poetik të Natasha Lakos, madje janë të shumtë ata që as shikimi nuk u mbrin dot deri aty, ndaj dëgjojmë shprehje të tipit: “si shumë e mjegulltë është poezia e saj”. Nuk gabojnë, majat e maleve gjithmon janë të mbuluar nga mjegulla për sytë me probleme, por lulet aty çelin dhe në të çarat e shkëmbinjve. Shikoni metaforën "e urtë ka mbetur koka, si forma e një klaviri" e cila urtësisht  shpreh qëndrueshmërinë, bukurinë dhe forcën e autores, megjithëse është nën presionin dhe mbylljen e krijuar nga jashtë. Të sqarojmë se klaviri është një instrument muzikor që përdoret për të performuar muzikë, ai përbëhet nga një seri tastierash në një strukturë të hapur të drejtuar nga mekanizmi i ndezjes së notave që prodhon tinguj. Ai është i njohur për shkallën e gjerë të notave që prodhon, për fuqinë dhe ndjeshmërinë e tingujve që krijon. Në kontekstin e krahasimit të kokës me formën e një klaviri esenca e këtij krahasimi mund të qëndrojë në disa aspekte:

a)-Ndjenja e kompleksitetit, pse klaviri ka një strukturë komplekse dhe aftësinë për të prodhuar tinguj të ndryshëm me shkallë të ndryshme emocionale. Duke e krahasuar kokn me një klaviri, autorja përshkruan thellësinë dhe kompleksitetin e mendimeve dhe ndjenjave të personazhit poetik.

b)-Aspekti i fuqisë së  shprehjes, ku: klaviri, si një instrument i fuqishëm mund të shprehë emocionet dhe ndjenjat me një shkallë të gjerë. Duke krahasuar kokën me një klavir, autorja shfaq aftësinë e personazhit poetik për të shprehur ndjenjat në mënyrë të ngjashme me muzikën që prodhon një klavir. Duhet të njohësh poezinë e Natashës që të njohësh forcën e shprehjes së saj, pasi ajo shprehet me vargje ashtu si muzika me tinguj.

c)-Qëndrueshmëria dhe qetësia e njëjtë, pasi: klaviri si një instrument i qetë dhe i qëndrueshëm, përfaqëson stabilitet dhe harmoni. Duke e krahasuar kokën me një klavir, autorja mund të paralelizojë  ndjenjën e qëndrueshmërisë dhe të qetësisë që personazhi poetik ka brenda tij, edhe pse është nën ndikimin e kufizimeve dhe të sfidave të jashtme. Njësoj si qetësia  dhe qëndrueshmëria e Natasha Lakos, për të cilën folëm.

Pra, kjo është një mënyrë e bukur për të interpretuar këtë poezi. Edhe pse koka është e “mbyllur”, në thelbin e saj ajo, mbart ende potencialin për të shprehur emocionet, mendimet dhe shpresat. Kjo është e ngjashme me idenë e një shkolle, që mund të jetë e mbyllur porta e jashtme, por brenda saj ende ndodhin proceset e rëndësishme të mësimit, ose është e mbyllur për efekte pushime semestriale, por procesi mësimor është në vazhdim. Interpretimi që koka, edhe pse e mbyllur, ende përmban elemente të rëndësishme (si muzika, kënga, dëshira dhe shpresa) është një përputhje e mirë me mesazhin që transmeton poezia, që edhe në mënyra të ndalimit, mënjanimit, izolimit etj., njerëzit kanë ende mundësi për të shfaqur talentin e vetë, për të gjetur frymëzim dhe shpresë dhe për të dhënë vlera.

IV-Vargu "Ku po qëndrojmë mes rruge, në ç’kohë po vijmë,/o kokë e mirë,/pa besnikëri, pa tradhti dhe pa liri brenda,/të mbetura, si dele të tepërta mes shiut." është i pasur me metafora dhe imazhe poetike që rikthehen te ndjesia e mbylljes,  izolimit a mënjanimit në një kontekst urban, ku: metafora: "të mbetura, si dele të tepërta mes shiut" rikthen ndjenjën e mbylljes, izolimit, ndjenjën e humbjes së lirive qytetare. "Delet e tepërta mes shiut" paraqesin imazhin e një tufe të vogël të ndarë nga kopeja, por në kontekstin poetik shpreh qënien e individit i ndarë nga grupi i shokëve, miqve, i braktisur në një ambient të hapur, nën një shi të vazhdueshëm, duke përforcuar ndjenjën e lënies vetëm, izolimit e braktisjes, mungesën e lidhjes me komunitetin urban.

Metafora: "pa besnikëri, pa tradhti dhe pa liri brenda"shfaq mungesën e lirive qytetare në një ambient urban, ku sugjeron  ndjenjën e humbjes së identitetit dhe mungesën e ndjenjës së sigurisë dhe besueshmërisë brenda këtij konteksti, ndërkohë që metafora:"Ku po qëndrojmë mes rruge, në ç’kohë po vijmë"  shpreh ndjenjën e humbjes së orientimit dhe kohës, paraqet ndjenjën e  humbjes së qëllimit në një qytet të madh, ku njerëzit ndihen të humbur dhe të paorientuar jo aq  në rrugët se sa në funksionimin dhe vizionin e tij.

U ndala i befasuar te fraza “o kokë e mirë”dhe mu duk se poetja në një moment po i drejtohej vetes së saj me një farë dhimshurie. Në fakt shprehja “o (moj) kokë” përdoret zakonisht kur dikush i drejtohet vetes për ndonjë veprim të kryer (çbëre moj kokë, çbëre?) apo të menduar (çmë thua moj kokë?), madje poeti popullor ve në gojën e një komiti të burgosur vargjet: “Moj kokë e qenit, moj qëne/ Që s’dite për veten tënde/ Nga bodrumi nuk u trëmbe” por të them të vërtetën qesha dhimshurisht me cilësorin ”(kokë) e mirë” të poetes, pse ndjeva se ndodhej në një tension shpirtëror jo të pakët, por gjithsesi nuk e kishte humbur besimin dhe shpresën te vetja (koka), madje u kujtova se emri i Homerit shqiptarizohet me fjalët “I miri” dmth ai që këndon mirë, që flet mirë. Ky cilësor i përshtatet poetes Natasha Lako më së miri.

Lind pyetja, pse poetja ju rikthye përsëri shfaqies së dëshpërimit të mënjanimit, izolimit, shmangies etj. të fillimit të poezisë pasi ka shprehur shpresën të strofa e dytë?  Për të kuptuar përshtypjen që përcjell poezia, është e rëndësishme të analizojmë kontekstin dhe përmbajtjen e vargjeve në kontekst. Nëse poetja ka përdorur vargje që ngjallin shpresë, pastaj ka paraqitur vargje që shkaktojnë trishtim, dhe më pas vazhdon me vargje optimiste, kjo strukturë (ndoshta) synon të shprehë një gamë të gjerë ndjenjash dhe përvojash njerëzore.

Në poezinë e saj, poetja mund të ketë përdorur vargjet për të shfaqur kontrastin midis ndjesive të ndryshme që njerëzit mund të përjetojnë në jetë. Përdorimi i këtij kontrasti mund të jetë një mënyrë për të shfaqur kompleksitetin e jetës së njeriut, duke treguar qëndrime të ndryshme që ndikojnë në emocione dhe në perceptimin e realitetit. Për më tepër, vargjet  optimiste që vijojnë, siç janë "dritat e makinave", mund të jenë një mënyrë për të shprehur shpresën dhe ndriçimin që vjen pas periudhës së errët. Kjo mund të jetë një mënyrë për të paraqitur një vizion më pozitiv të jetës, pavarësisht sfidave dhe vështirësive që mund të përjetohen. Por si poezi moderne që është, pranon interpretime të ndryshme nga lexues të ndryshëm, pasi  kuptimshmëria e vargjeve nuk është si blloqe gurësh monolite.

V-Përveçse e bukur artistikisht, poezia shpreh një perspektivë positive dhe optimiste, pasi shpalos një botë vlerash shpirtërore, e shprehur ndryshe mund të themi se poezia të ngacmon telat e shpirtit, të ve muzikë në shpirt dhe vetmevete nis e  lexon vargjet me zë, madje me një tingull që i qaset këngëzimit. Vargu i fundit "Dritat e makinave fillojnë të ndizen, një nga një/për të ndjellë vetëtimat”  na shfaq metafora e imazhe, plot dritë makinash e vetëtimash dhe reflekse dritash që mund të interpretohen në mënyra të ndryshme, ku:

Metafora: "Dritat e makinave fillojnë të ndizen, një nga një" shpreh fillimin e një procesi të ndriçimit për të thyer natën, duke sugjeruar fillimin e një ngjarjeje apo procesi të rëndësishëm. Mënyra si shprehej poezia len përshtypjen e një ngjarjeje që po ndodh gradualisht duke u rritur në pjesmarje dhe që sjell “ndriçimin” në një kontekst të ndryshëm, pra paraqet një proces gradual të agimit të ditës së re, të ndriçimit. Ky mund të interpretohet si një proces i rilindjes së shpirtit,  besimit dhe shpresës për fitimin e lirive qytetare. Ato, dritat e makinave janë si simbole të një realitetitë ndryshueshëm, ku njerëzit ecin përpara në jetën e tyre, duke përjetuar kohën dhe përballuar sfidat që vijnë me të.

Ndërkohë metafora:"për të ndjellë vetëtimat" shpreh qëllimin e ndezjes së dritave të makinave, pra dritat e makinave mund të kenë shërbyer si sinjal për tu shpërthyer vetëtimat ku "vetëtimat" mund të përfaqësojnë dritën e befasishme që vjen para “zhurmës”, si vetëtimat para gjëmimeve, mund të përfaqësojnë rrezet e diellit, por dhe një rrebesh që po vjen mbi negativitetin. Kjo metaforë sugjeron  fillimin e një udhëtimi të ri, një ngjarje të rëndësishme, apo një çast të realizimit të ëndrrës, në kontekstin e poezisë: triumfin e lirive mbi aspektet robësuese, imponimin, izolimin apo mënjanimin.

VI-Forca morale e heroit poetik, e cila përfaqësohet në poezinë "Dhe qytetërime të tjera" nga koka, është një element themelor që përbën qendrën e tregimit poetik. Pavarësisht nga kufizimet,përjashtimi, izolimi apo mënjanimi, “koka” tregon një qëndrueshmëri dhe një besim në veten dhe në aftësitë e saj për të rrezistuar presionit dhe përballuar sfidat. Në mes të kufizimeve, ajo shfaq aftësinë për të gjetur lirinë dhe shpresën brenda vetes, madje ajo reflekton një formë të brendshme të lirisë dhe shpresës që nuk mund të ndalohet apo  kufizohet nga kushtet e jashtme institucionale, sepse shpirti ka ligjësinë e tij. Kjo forcë morale e heroit poetik gjithashtu përfaqëson një shpresë për ndryshim dhe përparim në mes të privimeve e kufizimeve të jetës urbane.

Për më tepër, forca morale e heroit poetik,  reflekton një lloj rezistence njerëzore ndaj kushteve të vështira, pse edhe nën presionin e kufizimeve dhe sfidave, ai vazhdon të përpiqet dhe  shfaqë një qëndrueshmëri shpirtërore për të përballuar situatat dhe për të gjetur shpresë edhe në kohërat më të vështira. Një aspekt i rëndësishëm i forcës morale të heroit poetik është aftësia për të gjetur kuptim dhe shpresë në mes të mundësive të kufizimeve. Për shembull, edhe pse ajo. “koka” përjeton mungesën e lirisë së plotë,  ende gjen bukurinë dhe shpresën në imazhet e saj, siç është violina, një instrument, te i cili "po flet imitimi i zemrës". Kjo shfaq një aftësi për të gjetur kuptim dhe bukurinë e shpresës në mes të vështirësive dhe privime urbane të jetës. Qytetërimet e tjera të njeriut janë brenda botës shpirtërore të tij, prej të cilave duhet të nisë eksplorimet .

Sarandë, më mars 2024

Natasha Lako

Dhe qytetërime të tjera

Si një shkollë e mbyllur, koka ime qëndron buzë rruge,

e qullur dhe e zbrazët, pa besnikëri, pa tradhti

dhe pa liri brenda…

Kanë dashur ta mbyllin kokën,

i kanë vënë gardhin e teshave, i kanë blerë dhe gjuhën

si zilen e vjetër,

Violina atje brenda saj po flet, po flet imitimi i zemrës,

i mëlçisë së zezë,

e urtë ka mbetur koka, si forma e një klaviri.

Ku po qëndrojmë mes rruge, në ç’kohë po vijmë,

o kokë e mirë,

pa besnikëri, pa tradhti dhe pa liri brenda,

të mbetura, si dele të tepërta mes shiut.

Dritat e makinave fillojnë të ndizen, një nga një,

për të ndjellë vetëtimat.

“Lëkura e ujit” Toena 2004, f.192