Kulturë
Dorian Koçi: Strehimi i grave te arti dhe tek e bukura
E shtune, 09.03.2024, 07:56 PM
Strehimi i grave te arti dhe tek e bukura
Nga
Dorian Koçi
Sikur
t’u thuhej grave shqiptare të mesit të shekullit të XIX se vlerat dhe normat
shoqërore mbi të cilat do të gjykoheshin do të ishin sesa të shkolluara, të
kulturuara dhe ç’mendim do të jepnin për jetën shoqërore në vend, do të
mbeteshin të habitura dhe do ta quanin një lajthitje “alla frënga” të ardhur
nga matanë detit.
Realiteti
në të cilën ndodhej shoqëria shqiptare nuk linte shumë për të shpresuar për një
zhvillim të tillë në këtë drejtim.
Udhëtari
dhe poeti i njohur romantik G.G.Byron (1788-1824) përshtypjet dhe eksperiencat
e veta nga udhëtimi i tij në Lindjen e Afërt ku përfshihej dhe Shqipëria e asaj
kohe i përjetësoi në veprën e vet poetike The Pilgrimage of Child Harold
(1812), vepër e cila e bëri atë të famshëm jo vetëm në rrethet letrare të Londrës,
por dhe në letërsinë botërore.Ndërmjet referencave dhe përshkrimeve të jetës e
botës shqiptare, poeti i madh romantik anglez përshkruan dhe gratë shqiptare.
Mes gjithë epiteteve lavdëruese për bukurinë e tyre, gjë për të cilën bien
dakord pothuajse gjithë udhëtarët e huaj të shekullit të XIX, të bie në sy një
përshkrim që ai i bën tërthorazi statusit social të tyre ku i përshkruan
si“tamed in their cave”- në kafaz mësuar një figuracion që vështirë ti
përshtatet natyrës së butë femërore.
Po
kaq e dukshme është dhe përpjekja e mëvonshme e përkthyesve të veprës në shqip
si Skënder Luarasi dhe Napoelon Tasi që fjalën “cave” ta përkthejnë duke i
zbutur ngjyrimin negativ nga “shpellë” në “kafaz” apo “time”në “zbutur” në
mësuar.Gjithsesi, çfarëdolloj që të jetë përkthimi “shpellë” apo
“kafaz”,”zbutur’ apo “mësuar”, ai nuk mund ta fshehë të vërtetën e madhe të
pozitës së gruas shqiptare në fillimet e shekullit të XIX që na e transmetojnë
semantikisht këto dy fjalë.
Por
megjithëse fjalët e poetit tingëllojnë therëse për ne që i lexojmë në ditët e
sotme nëse bota nuk do të ishte zhvilluar dhe marrëdhëniet shoqërore do të
kishin ekzistuar të njëjta, ashtu si ishin në fillim të shekullit të XIX edhe
pse gratë shqiptare mund të dukeshin të prapambetura krahasimisht me ato të
Anglisë, ky dallim mund të ndryshohej shpejt pasi dhe ndryshimet nuk ishin
shumë thelbësore përsa i përket lirive personale të grave, të parat vuanin nën
despotizmin orientalist, të dytat nën moralin hipokrit Viktorian.
Gratë
shqiptare do të ndiheshin më të habitura por në të njëjtën kohë do të
ndjeheshin dhe krenare nëse do merrnin vesh se një princeshë që gjithandej
tregonte me krenari rrënjët e origjinës së vet shqiptare, Elena Gjika, alias
Dora d’Istria ishte në katër gratë kryesore në Europë që promovonin feminizmin
dhe të drejtat e grave përmes fjalës së shkruar dhe pendës. Në botëkuptimin e
tyre, ato ishin mësuar që të gjenin brenda vetes burrin në heroizmin e një Nore
të Kelmendit apo një Miro të Tërbaçit, dhe jo butësinë dhe pathosin për drejtësi
shoqërore të Dora D’Istrias në librin për “Gratë nga një grua”.
Por,
për fat të mirë të grave dhe të gjithë njerëzimit, bota, vlerat morale, etika
dhe kultura evoluuan për mirë dhe gratë pas betejash të vërteta me shoqërinë
dhe paragjykimet fituan dalëngadalë statusin e merituar në shoqëritë
perëndimore. Ky status që u garantoi atyre një sërë lirish individuale duke
filluar që nga e drejta për të votuar, pagë të njëjtë me burrat e deri të
drejtën për tu zgjedhur kryetare shteti shërbyen dhe si një pol tërheqës për
gratë e shoqërive në zhvillim si ka qenë ajo e Shqipërisë.
Askush
nuk mund ta vërë në dyshim, evolucionin e të drejtave dhe lirive civile të
grave në Shqipëri që nga koha që Byron-i i përshkroi në veprën e vet, apo dhe
rreth 80 vjet më vonë, kur Konica argumentonte në faqet e gazetës “Albania” se
shoqëria shqiptare nuk do të ecte përpara, nëse gjysma e saj - gratë, nënat dhe
motrat tona do vazhdonin të mbeteshin analfabete ose dhe deri në vitet 50’, kur
shumica e tyre vazhdonin të ishin analfabete dhe shtëpiake.Një përfshirje
emancipuese e grave në shoqërinë shqiptare i ka dhënë më tepër larshmëri dhe
seriozitet jetës publike në Shqipëri përfshirë edhe fushën e Trashëgimisë
Kulturore, ku ne sot përkujtojmë dhe vlerësojmë me nderim punën e sa e sa grave
studiuse për kontributin e të cilave do të flitet gjerësisht sot në këtë tryezë
të rrumbullakët.
Kultura
dhe arti nuk janë vetëm dy komponentë të rëndësishëm me të cilët njeriu afirmon
identitetin e vet kulturor e kombëtar, por edhe një arratisje drejt së bukurës
që siç thoshte Dostojevski, është e vetmja vlerë që mund të na shpëtojë.Gratë
shqiptare dhe sidomos ato që trajtojnë, kurojnë e studiojnë Trashëgiminë
Kulturore kanë se çtë afrojnë në këtë drejtim duke na dhënë një model të
qendrueshem se nëse “shpella” apo “kafazi”, që përmend Byron-i në poemën e vet,
shpesh herë në këto vite tranzicioni është shndërruar në shpella me margaritarë
apo kafaz të artë ku gratë, ashtu si zogjtë, i kanë “kënduar” këngë vetëm për
të zotin e tyre, ka ardhur koha që ato që nuk kanë pranuar kafaz të tillë të
artë të fitojnë individualitetin duke u bërë model tërheqës dhe për të tjerat.
Për gratë shqiptare, besoj se ka ardhur koha që përmes modelit të këtyre
zonjave të nderuara që kanë studiuar Trashëgiminë Kulturore, të përcaktojnë
qartë se kush janë idealet e tyre për emancipimin dhe evolucionin e shoqërisë
shqiptare.