Kulturë
Lekë Mrijaj: Shpalosje historike në 111 vjetorin e vrasjes nga barbarët sllavo-ortodoks të martirit françeskan At' Luigj Palit
E hene, 11.03.2024, 07:56 PM
Shpalosje historike në 111 vjetorin e vrasjes nga barbarët sllavo-ortodoks të martirit françeskan At' Luigj Palit OFM
Shkruan
Lekë Mrijaj
(Deshmi
origjinale historike sipas të gjeturave në gazetën "HYLLI I DRITËS"
(dhjetor 1913) e cila shpalosët për lexuesit në 111 vjetorin e mbajtjes të
Sesionit shkencor në Famullinë - Kishën Katolike "Shën Antoni" në
Gllogjan të Pejës së Dukagjinit. Ndaj i ftoj lexuesit qe ta lexojnë deshminë në
fjalë dhe arsyen rreth vrasjës për Fe e
Atdhe të françiskanit At' Luigj Palit OFM.)
KANIBALIZMI
SLAV
(A
SE)
DEKA
E SHËMTUEME E P. LUIGJIT PALIQ O. F. M.
Ndersaa
barbarsia e Slavve, t'etshem per gjak t'Shqyptarit, dihatte me e shfrye prejë
s'lergut prejsè i pafuqishem- môi gjytet të Shkodres s'rrethueme, t'rrebten
mniën e vet, tuej bâa qi, neper zjarm e t'shprazun t'gjyleve t'u shkmyete e t'u
qitte faret rodi i gjytetasve t'sajë, m'nji ânë tjeter t'Shqypniës, t'cillen
fuqia e ktyne barbarve t'Europës kishte mrrijtë me e pushtue, u pertriëshin
mizoriët mâa t'dhûnshmet e do kohve t'vjetra, t'cillat, vetë historia kaa t'keq
e turp me i permendë e me i rreshtue nder fletë t'veta. Atje fmia foshnje u
ngarmote prejë gjiut t'nanës s'vet, e nder syy t'sajë u pershkote nen shpatë
t'pergjakshme t'nji shkjaut të terbuem; e plaku i metun prejë vjetve, shi mîi
voter shpiake do t'lête jeten i shporuem prejë heshtave t'trathtarve e i lamun
m'gjak t'vet! Atje burrat, t'riët e graat, mâs dhûnimesh t'shnierzue- shme,
rrshanash u ngrehshin nder burgje t'errshme, per m'n bâa saa mâa shpejt fliët,
mîi t'cillt do të t'shkrepte mnia e do Slavve t'pashpiirt! Atje, me nji zêmer
gurit u perbuzte pafajnia e u qestisshin t'lutunat e lott e nanave e t'vorfnit
ju plaçkitshin e ju nepte zjarmi, paa fee mshriret, shpiave, landve e katundeve
marë, veç per arrsye se banorët e atyne rretheve s'kishin lee Slav me koom, a
shkjee me besim!.... Jo; gjaku i tetdrotë mii Shqyptarve t'pafaj, duket se
s'mastoj me e ngii egersten e posh- terme t'Slavve t'Balkanit, t'cillt kishin
vûu per fün programit t'vet: "Me e hupë prejë ftyrës s'botës komin e
Shqyptarve!" Na, per nji herë, tuej pritë qi historia ta omp?n giygjin vet
e t'paânshem mîi kta mizorë t'shekullit t'XX, po dona m'u nate me folë vetun
permîi dekë t'dhimshme fnji Maut tone, R. Puigi Lui Paliq, Françiskan
Shqyptaar, ja flijoj mniës s'vet s'betueme. 'cillato ndy e shkjeve P. Luigj
Paliq leu n'Janjevë, ndjeqe 14 t'Priillit 1878. Tuej pasë qyshë i vogel dishiu
f'nd zer m'u bâa frat, 11 vjeç u shdjerg prejë vendeve t'gjindies svate erdh
n'Troshân të Zadrimës; u quete atbotë mâs do vjetsh gatimit kje nisë per Italië
kû veshi shgûnin e Sh'Françeskut me 23 Shtatuer 1896. Ktu ndej nen sundim
t'Parve per shtatë vjet tuej krye kndimet e Filozofiës e t'Teologiës bashkë me
tjera kndime e ushtrime t'nevojshme per zyre t'hyjneshme të Meshtariës. Kndoj
Meshen e parë t'20 ditë n'Priill t'vjetit 1903. Si kje gati, t'Parët e kthyene
n'Shqypnië e pikë s'parit e quen n'Baz, n'nji famullie 10 orë larg prejë
Lezhës; por s'e lane per shûm kohë, pse, tuej kênë ky prejë vendeve t'Kosovës
menduen se kishte per t'vjeftë fort mâa teper me e çue si famullitaar nder ato
vise t'Shqypniës. N'kohë qi ndolli kjo historië e pervajshme qi kemi nisë me
kalxue, P. Luigji kishte ndëjen e vet n'Giloqan, katund nder rrethe t'Pejës, kû
u sherbete t'Krishtênve t'atyshem nder nevojë t'shpirtit, tuej afritë m'nji
gurt, gelqeren e lånden per ndertesë t'nji kishës e qelës s'ree. Kahë marimi i
Frorit xûnë fiill kundërshtimet e Malazezve mii Shqyptarët e shkretë, tuej qitë
per shkajk, kerkesen e armve, Katolikët e Giloqanit, t'cillt, neper dorë
t'Paliqit, ja kishin pasë dhânë krejt armët e veta qeveriës, tuej paa qi me
gjith kta ishin t'tunduem prejë shkjeve, shkuen ke famullitari i vet e e luten
qi ta bâte dishmië perpara gjygjit t'vendit, se ata s'kishin mâa armë tjera me
dhanë, e qi t'u hîte njëherit ndermjetës per ta, mund t'i bâte me prâa trazimet
e nisne per ket shkak. Paa vanesë P. Luigji u çue e shkoj n'nji katund
t'afershem, t'thirrun Abllanica, per m'u marrë vesht me Kapidanin e atyne
rretheve; por masi s'e gjet atê vetë aty, ja zbloj luten e vajin do zyrtarve
tjerë, mkâmsve t'tii e u nis me kthye kahë shpia. Rrugës i båne me dijtë disaa
t'Krishtênë, se kater Malazez ishin gjithnji tuej e kerkue; prandej tuej
drashtë qi ata t'patenzonë mos t'kishin ndoj mende t'keqe kundra si, (perse
n'ato do dit gjithsejcilli ushtaar, paa i hîi ferrë n'kâmë, mûjte me plaçkitë e
me mytë kedo) mendoj me vedi se per t'kênë mâa urtië me ja majtë kahë Peja k?
ishin kishchE kryetari qeveries, se me kthye dogri e n'shpië. Si e dau me vedi
jash tû ja bâni: bûejti at natë te Fretent e Pejës e ne e nore, si kaluen pak
ato dyshime, u drodh kahë famullia vet n' Gllogjan. Me 3 'Marcit, me disaa orë
natë i kalxuen s ishte fj kerkue nji polic e prandej, per arrsye t'kohye e
kshilluene me hikë. Por aj, tuej e dijtë edin toataj, shejti turbundeme18)
kamen prejë shpiet; nd?j e e priti policin aty, ehe e nesre nade bashkë me të u
nis per Pejë. Tuej kung se P. Luigil ishte kaluer, mrrîjti mâa perpara n'gjytet
e shkoj deite në kuvend t'Fretenve; si erdh edhe polici e muer prejë andej e
çoj n'zyre të qeveriës kû kje ndrye at natë n'burg e majtë mrëndë deri ne e nesre.
Si zbardhi drita e nisen per Gjakove e ktû edhe e burgosen per dyy dit tjera,
tuej e trazue me nji gjyygj t'pvetunash të trillueshme e t'paa kurrfarë
randsiet n'vedi, e mâa teper shum heresh kje rrahun n'ket rasë shputash e
shkopijsh. Mas ktyne dyy ditve prap i dhane rrugat tuej e que rishtas n'Pejë,
bashkë me 52 t'burgosun tjerë, t'lidhun krah per krah me nji Mysliman.
N'Gjakovë i kishin pasë hjekë tabaren e çismet, ksht? qi t'tânë ket rrugtë ju
desht me e bâa zbathun. Disaa qi e kan paa tuej shkue diftojnë se hecte vetun
rrshanash e se ushtarët prandej shkoshin tuej e ngacmue e tuej e shtye per
dhuni me tundë t' peticave. A pse dik? kta t'patenzonë kishin pasë urdhnin me e
mytë rrugës, a pse, i kputun e i fikun prejë t' lodhunit, üjet e mû- ndimeve t'
bartme, s'kishte mâa fuqië me e vijue udhen, a prejë arrsyenave tjera, t'
cillat deri m' sot nenè s'keem mûejtë me i gjykue mas nji ligjës kritike, pûna
veç si thohet ndolli kshtû qi, n' Janosh, katund, dyy orë larg Gjakovet mas t'
rrahu- nash t' padhimshme, e myten: e, masi ja zhdeshen shgûnin e lane trupin e
tii n' mjedis t' llomit.
Me
20 t' Marcit 1913 "Neue Freie Pressen, fletore, nonsè masone e fryti i
Ebrejve t' Austriës, ja kalxote botës marë ket lajm t' pervajshem me kto fjalë:
"N' t' shtaten ditë t' Marcit shum vetë, burra, graa e fmîë nder t'cillt
françiskani P. Luigi Paliq, kjenë lidhë me litare tuej u thânë se shpejt kishin
per t'i gjykue me dekë per n'mos u perkulshin ligjës qi me kalue n' besim
t'r?jshem t'shkjeniës." "Nji pop tuej u paraqitë ktyne nji çetë
ushtarësh t' gatuem me u ishue m' ta, bertiti: A vûut dorë me t'shpejtë, qi
doni me ndjekë besimin t'onë i cilli asht i vetmi e i vertel a kta ushtarë,
luftarët e Tenzot, jau flakruene me ças shpinnat t' uej per jetë t'jetës n'
fund t'ferrit." "Ata t' shkretë t' lidhun atbotë, t' ngushtuem rej
nënshkruene nji leter m't' cillen ishte i besimit t' Focit." friget, e i
RoET ishmimi "Ne e mram i erdh rendi edhe P. ndrue trimnisht, s' ju shtrue
kurrsesi e s' vûni dorë. Me burrnië r t' ndershme t' randë, se s'e kishte
kerkund t' sh?jtnueshmen.» kp qi- chunshem zotnive feen e vet Ranë "Nji
vajë i dhîmshem ja ishin tuej e paa fillim e marim porsaa frati e muhoj doren
me hue at duke ever: efajr prejë atyne qi pergjakshme Parë, kjo, qi qi ndolli
s' ishte mendue kurr se kish muejtë m' u pertrien Europë n' shekull t'
XX.» Per nji qi popi i dha shêjin,
ushtarët u ishuene si t'terbuem mii franciskanin e shkretë, ja hoqen me turr
shgûnin sh?jt e fi- Iluen me e rrahë paa fee dhimet me tünda t'armve.» "P.
Luigji, i thyem briësh e irnue prejë varrësh u rrxue per tokë. Popat e shkjeve
at herë u urdhnuene ushtarve qi ta lêshin nji grimë, ju afruen fratite e pveten
me qestië: Po tash, mos tjeter, a thue kee me ndigjue?..." "Por aj,
qi me zi merrte frymë, tuej e luejtë leetas kryet e pergjakun u pergjegji
qetish: Jo, un nuk e låa Feen t'ême, s'i dhûnoj kushtet e mîa!"
"Ushtarët atbotë, u Ishuene edhe nji herë m' tê e e rrahen, deri qi nji
nder ta ja pershkoj gjoksin me bajonetë t' peticës, e kshtû dha shpiirt e maroj
ky martir i lumnushem.» Mas dyy ditsh, per urdhen t' qeveriës malazeze, prejë
do t' krishtênve kje shtii n' dhee shi n' njat vend, kü e kishin lanë dekun.
P.
Kelmendi Miraj, famullitari i Pejës, si e ndieu deken e mnershme e vilaut
t'vet, ü que e shkoj n' Jakovë, per me e marrë vesht shkakun e t' mytunit t'
tii e me e xjerrë s' bashkut lêjen qi t'a lëshin nemosè me e que trupin e tii
nder vorre r' bekueme.
Kryetari
i qeveriës, Z. Plamenatz, i pergjegji se frati ishte kênë mytë paa kurrfarë
fajit, e mandej per pûnë t' lêjes me e bartë trupin e tii, ja dha, po, me gojë,
por s' desht kurrsesi me ja dhanë me të shkrueme, e per ket arrsye P. Kelmendi,
tuej drashtë prap ndoj trathtië tjeter, s'u zotnue me i hîi t' bartunit t'
trupit.
Me
29 t' Marcit ne ket vjetë erdh nji komision i perbâam prejë Austriet, i cilli
do t'i lypte Malitzië arrsye e gjyygi per ket mrapshtië t' bâme. Porse, qyshë
perpara se me ja behë komision, qeveria e Malitzië kish pasë kohë mjaft saa mee
nji gjyygi trillimesh, me dishmitarë t' pabesë, t' cilit shin me e diftue
n'rrênë, se Frati kish kshillue katundarere atyne rretheve mos me i Ishue
armët, e mandej me bâa dishmi me bee se prandej e kishin mytë ushtarët, pse
rrugës k kishte dashte do BLIKE dash me hikë.
Dishmitarët e drejtë, qi mûejshin me e shte ndollë, s' guxoshin me dalë
n' sheshe me e diftue AR 2018) ( tverteten, perse, tuej u gjetë kta n'tokë
t'pushtueme prejë Malazezve, ishin pasë kenë turitun me kerenime ndeshkimesh
prejë tyne. E praa, kundra rrênave t'atyne dishn tarve antarë, qi gu- xuene me
ju shgarkue me nji prunjim aq f'posatem, P. Luigjit, na dijmë prejë krojesh
krejt t' drejta, t'paanshme e qi s'mund t' vêhen n' dyshim, se padia e tyne
asht e themelueme nder t'shpifuna; qi dishmitarët e rrejshem t'qitun në gjyyg?
prejë Malazezve, ás s'e kishin paa ndopak Fratin at ditë e qi P. Luigji, jo veç
se s' asht mâtë me hikë kuer e çoshin t'lidhun n' Pejë, por edhe me pasë
dashtë, s'kishte mûejtë kurrsesi, njekaq ishte i lodhun e i fikun prejë
trazimeve t' udhës. Dy asish qi kjenë t' lidhun n'at çetë bashkë me Fratin kan
dishmue se aj s' mûejte me luejtë gjurmë, e se per ket arrsye ushtarët e pa-
tenzonë paa daa shkoshin tuej e rrahë rrugës e maa teper mysli- mani i lidhun
krah per krah me Fratin kje shum heresh i shtyem prejë rojsave per shkak ttii.
Dihet mandej me t' vertetë se P. Luigji porsaa mrrijni n' vend ku do ta
mytshin, u rrxue e raa m' dy giûjt, i lamun n' djersë e se porsaa e zgidhen
prejë sho- kut t'vet e u kje dhanë urdhni ushtarve me u Ishue m' tê, P, Luigji,
shi n' at ças, tuej i dhanë vedit hov, u cue m'kâmë e nisi me i bâa dyy gjørmë,
porse mas nji grimet u rrxue rishtas, e veç at herë e çuen n' vênd ushtarët
urdhnin mizuer. Nji tjeter burrë, me t' vertetë i urtë e qi mund t'i xêhet
besë, kalxon, se tuej e pasë qitë rasa me kalue n' at ças per nget vendit ku
ishin tuej e mytë e pau Fratin t'shtrim per tokë e ushtarët kahë e shdeshshin
perpara se me e mytë. Ndoshta mâa vonë
kaa me ardhë ajo ditë n't' cillen e verte- ta kaa me dalë n' shesh; veç sot per
sot askush s' guxon me thânë nji fjalë t' vetme per pafajnië e n't' dalun zot
t' Fratit. Kto kjenë, ça duket, edhe arrsyet per t'cillat Emz. Lazer Mjedja
Kryeipeshkvi i Shkupit, edhe pse i lutun shûm heresh, s'ndigioj me marrë pjesë
n' komision t'çilun, per mos me dashtë me vûe dorë m' nji gjyyg?, t'cillin e
dijte mirfillit t' themeluem mîi trêna e trillime.
Veç
qeveria e 'Austrië Ungeriës, porsi mprojsia katolikve t' Shqypniës, u diftue me
t'vert të n' ket rasë kujdestare e qiëshme tuej i shterngue Malazezt qi ta t'
perjashtshme para popullit fajin e bâam narit. fu- shishin me sh?je n't mytun
nji Misionar. Pikë s' parit u daa qi trupi i tii tu barteagadhnueshem në
famullië t' Zymbit; mandej qi ndertote sit n' send ku n'end e shin mytë nji
kryq i hijshem n'nomendim t' ksaje tragjedië ki- e t'u ngrehte n' famullië t'
Gllogionit ni kishë per me e perligjë me ket shej m' ndoj farë mouvret,
dhunuent e gjakut t'nji meshtarit t' pafai; u lypte ne e miam llit shart t'
vendosun, tu gi?te aty të kryem t'gjithsetci- merrte pjesë zyrtarisht nji i
parë i njoftun t' qeveriës s' Cetinës.
Per
t'bartun t' trupit u shenjue dita e 16 e Korrikut. Me 15 ktii mojit Êmzot Lazer
Mjedja u nis prejë Prezrêndit bashkë me Z. Viçe-korcullen e Austrië-Ungeriës e
t' Italiës per Jakovë e shi n'at ditë mrrijni prejë Cetinet Sekretari i
Legation t'Au- striës Konti Kolovrak.
Ne
nesre, me 16 u nisen por saa zbardhi drita tre meshtarë tu vorri per me e
xjerrë trupin prejë atië vënd t'pad?jë ku e ki- shin pasë shtîi n' dhee. e me e
myllë n' dyy arkë: nji cinkjet e tjetra drasash por e stolisne me shûm
zbukurime. E tuej kënë se zâni i ksajë pûnë u perhap me vetimë neper rrethe
t'atyne ka- tundeve, Ishoj at ditë nji popull i pafarë per me shkue e me marrë
pjesë n'ket zyre t'pershpirtshme. N'kohë t'shenjueme katolikët e gjytetit
bashkë me fmië t'shkollës, t'primun prejë Krygjes Shejte e flamorve, u nisen me
i dalë para meshtarve qi do t'bishin tru- pin e bekuem e P. Luigjit, tuej i
pritë jashta gjytetit, e mas tyne Ipeshkvi, me zyrtarin e qeveriës malazeze
t'Pejës e t'Jakovës Z. Spasojeviç, e me tjerë Viçekorreoj e Kont, t'cillt ishin
t' ve- shun me petka zyrtare. Si mrrijti
trupi n' vend kû ishin tuej e pritë, popull e meshtarë, fmiët e shkollës e
t'mdhajt, t' gjith kaa dy, kaa dy u vûne n' rresht e u suellen per t'giatë t'gjytetit
tuej kndue Psalme e kânge feetare me zâa t' naltë: e njekaq kje e madhe at ditë
lum- nia e popullit e e pûnës n' vedveti, saa deri myslimant u gzoshin tuej u
gjetë n' nji diftesë fejet e cilla s' ishte kênë paa kurr per- parandej n'
Jakovë. Rreshti u drejtue kahë Kisha e Shnda Ndout (e permendun nder ato ana
per mrekullië) e aty per shkak t'shu- micës s' popullit qi s'mund ta xête
kisha, kje ulë trupi e thânë uratët e salikimit n' mjedis t' oborrit, e
masandej kje qitë n'kishë mrëndë e lânë aty deri ne e nesre. Porsaa duel drita t' tânë aj popull e zyrtarë
u nisen me lumnië t'perparshme per me percjellë trupin e Fratit deri n'Zomb e
si mrrijten, Emz. Kryeipeshkvi tha nji Meshë Pontifikale Re- quim, mas teilles,
si perpara, vijuen udhen deri qi e cuen tru pin e bekuem n' kishë t' Bityçit kû
kje shtii n' dhee ET. Per t'vûemt e
gurit t'parë t' kishës qi dita do t'u perehtë e Sh Françeskut, 4 Tetuer, e kje
lånë per te e mi i Krygjës pomendore n'Janosh, d. m. neste e kishin mytë P.
Luigjin. Per shkak t' motit t' lig ju
desht nji dite pânen e t' vûemit t' gurit t' parë e kshtu me stretorit Eiz.
Lazer Mjedja, me Z. Sanzin, sekretarin e Korculis taustriës e me Z. Schneller
Majori i Legationit t' Cetinës i shenjuem prejë Au- striës me marrë pjesë n'
ket zyre, erdhen Giloqjan. Popull i madh kish Ishue edhè ksajë herë veç zyrja
s' mûejt m' u krye per shkak t' mungesës t' Z. Spasojevicit i cilli do tfaqte
Malin e zië. Ky, per nji gabim t'vullndetshem e shtyni pûnen edhe dyy dit
tjera, herë tuaj qitë shkajkun e gabimit t'rrugës, herë tuej que n'kâmë t'vet
nji Zyrtaar ushtriet e veç e si me i pshtue ktië tfaqun; por tek e mramja, si e
paa se Ipeshkvi e Korrculla e dote domosdo qi t' merrte pjesë aj vetë e jo
tjeter kush, ju desht me u ardhë n' Glloqjan i rrethuem prejë shûm ushtarve,
t'ma- rrun per roje t' vet me 7 t' Tetorit. At ditë nade, praa, shkuene n' vend
ku kishin qitë ceken me e ngrehë kishen, e, ndersaa gjithnji kriste topi i
Malazezve ku- ndra komitave t' Shqypnies, Emz. Mjedja e vûni gurin e parë t' themelit
mas mndyrës e uratve t' shenjueme prejë kishës per ket rasë.
Ne
e nesre n' 8 sah. u nisen njashtu si kjenë, vojten Janosh, e, permii vorr t'
perparshem Emz. Kryeipeshkvi nguli nji kryq të madh e t' hijeshem, para syve
t'mkamsit t' Malitzië, t' tre Zyrtarve ushtriet Serbe e shum xhedarësh: u tha
Mesha e ne mram Émz. Mjedja bâni nji preik t' shkurtë, por t' bukur permië dekë
t' ndershme t' P. Luigj Paliqit. ( f. 79-85).