Vilhelme Vrana Haxhiraj: Pak faqe të shkruara, sa për një roman

Pak faqe të shkruara, sa për një roman

Mrekulluar nga tregimi “Qeni” i të mirënjohurit Shpendi Topollaj

Ese nga Vilhelme Vrana Haxhiraj

Jam duke sistemuar gjithë analizat,,,, kritikat dhe vlerësimet që janë bërë në adresë të krijimtarisë sime si nga personalitete të mirfilltë, profesionalisht, si, kritikë, analistë, shkrimtarë, adhurues apo lexues të librit, por dhe nga qytetarë të thjeshtë.

Duke kërkuar një shkrim analitik të Shpendi Topollajt që më mungonte, ndesha në publikimin e gazetës “Telegraf”. Ndërkohë në ballinën e gazetës syri më kapi një titull shkrimi disi të çuditshëm, “Qeni”, i cili në çast më ngacmoi. Them të drejtën më bëri përshtypje, sepse tani jetojmë epokën e paradokseve. Historikisht apo shkencërisht dihet se ai që do kafshët dhe bimët, është njeri shpirtmirë dhe bujar. Por dhe e mira ka një kufi ndarës mes njerëzve dhe botës shtazore apo bimore, cak, i cili nuk duhet kaluar dhe sidomos humanizmi s’duhet keqpërdorur. Nuk ndikon mirë, kur një nënë, e cila fëmijën e saj e porosit të hajë hamburger, a një byrek dhe ka kohë të tepërt për të rritur, edukuar dhe të shëtisë duke e mbajtur në krahë apo duke e përqafuar qenin, sapo del dielli. Kjo është sjellje e pafalshme dhe aspak edukative  për çdo nënë. Moshat e treta që jetojnë vetëm, ndoshta e kanë nevojën për shoqërinë e një kafshe shtëpiake, si qen apo mace.

Pa e parë emrin e autorit, diçka e tillë apo e ngjashme më shkoi ndërmend. Por pasi vura re se autori ishte i mirënjohuri, mjeshtri i penës, i fjalës artistike dhe mendimit filozofik në kritikë, Shpendi Topollaj, atëherë m’u rrit interesi për ta lexuar

Duke u nisur nga niveli i lartë letrar dhe kritik i Shpendit, i shtrirë në hapësirë dhe kohë, titulli më bëri shumë përshtypje dhe fillova ta lexoj jo vetëm me ëndje, por dhe gjithë ankth. Ishte një pritshmëri e ethshme që të mbanë në tension dhe rrit padurimin për të mësuar fabulën, se ku kërkon të dalë autori.

Shpendi ka lindur më 14 shkurt, edhe pse në vendin tonë komunist, nuk njihej nga qytetarët kjo ditë e ‘Shën Valentinit’ që i kushtohej saktrificës për dashurinë njerëzore. Kurse në botë ajo festohej si një kumt i ndjenjës së daahurisë, mirësisë dhe vëllazërimit, duke sjellë miqësi, tolerancë dhe mirëkuptim.  Ai lindi dhe u rrit në atë sistem që tjetërsoi idealin e shqiptarizmit me atë marksisit -leninist, në të cilin  idetë utopiste të diktaturës komuniste, jo vetëm i varfëruan shqiptarët materialisht, por edhe moralisht e mendërisht. Gjithsesi Shpendi mori një edukatë dhe kulturë të përsosur pasi u kompletua me arsim të lartë. Një nga arsyet e kësaj arritjeje për t’u realizuar si individualitet dhe  intelektual i mirfilltë, si nga pikëpamja profesionale (një ushtarak karriere) dhe ajo kulturore, mbi të gjitha ndikoi origjina e tij fisnike. Babai i tij, Hulësi Topollaj nga Kolonja, ishte një fisnik i arsimuar dhe i kulturuar. Një prind i tillë natyrisht të birin do ta kompletonte  me kulturë dhe dije. Kurse nëna e tij ishte bijë e familjes “Agalliu”nga sëra e fiseve fisnike të Vlorës. Lindja e tij në një ditë të shënuar të dashurisë njerëzore dhe rrënjët e tij fisnike ndikuan në formimin e tij intelektual dhe human, duke e bërë Shpendin një individualitet të veçantë. Të jetosh në Durrësin e lashtë, në Dyrrahun me kulturë antike jo pak por për gjysmë shekulli, si çdo njeri që di ta vlerësojë këtë qytet që falë mirësi e kulturë të trashëguar edhe Shpendi e ka vlerësuar qytetin e tij, duke ia shpërblyer bujarinë dhe mikpritjen.  Ai i ka dhuruar këtij qyteti, banorëv të tij  dhe kulturës kombëtare një arsenal veprash letrare apo anlitiko-kritike thuajse të të gjitha gjinive, tregim, roman, ese, publicitsikë, analiza dhe kritikë që tejkalojnë mbi 60 botime. Është një shkrimtar bashkëkohor që ka pasuruar kolanën e artë të letërsisë moderne të pas viteve ’90.

Për Shpendi Topollaj-n, jeta ka qenë gjithmonë shkollë, ka qenë një përvojë që e rrit, e madhon njeriun dhe e bën që të jetë vetvetja dhe të japë më të mirën e qenies së tij.

Me shkrimtarët durrsakë jam njohur herët qysh nga viti 2006, e, në vazhdim. Me Shpendin kemi komunikuar para pak vitesh e megjithatë ka qenë kohë e vyer, madje e mjaftueshme për ta njohur atë, krijimtarinë dhe personalitetin e tij.

Duke e njohur thellësinë e mendimit përmes veprave të tij, veçanërisht kritikës, njoha kulturën e gjerë e përftuar prej tij nga studimi i figurave më të ndritura botërore dhe kombëtare. Njoha  krijmtarinë e tij shumëplanshe në përputhje me këndvështrimin dhe botëkuptimin e Shpendit. Ndaj nuk gabova në idenë se nuk ka si të ishte ndryshe tregimi i tij me titull “Qeni”.

Kjo prozë e shkurtër, brilante, në dukje ngjan më një rrëfim të pjesshëm autobiografik. Shpendi në ato pak faqe që vlejnë sa për një roman, zëzërin duke folur me shpirtin e artistit, të qytetarit dhe të prindit. Fjala është herë e artistit të skenës, si në një teatër, herë-herë i jep jetë, gjallëri dhe ngjyrat fjalës aristike të përçuara mes mendimit filozofik. Menjëherë pas pak ndryshon rolin e aktorit të skenës, duke kaluar në rolin e babait që nuk lëshon pe ndaj të bijës. Këtu bije ndesh e reja me të vjetrën. Mendimet konservatore të prindit si rezultat i ndikimit të mentalitetit mesjetar, me dëshirat e së bijës, Elës si dhe me zhvillimet sociale të kohës që jepen si fasadë. Ky prind në luftë të brendshme me veteveten ia çon qenin së bijës që është studente në Tiranë, e cila nuk arrin të fitojë qetësinë shpirtërore pa qenushin e saj që e ka pasur si shok.

Është diçka absurde. Një studente që bashkëjeton me një shoqe në një apartament, të mbajë dhe një qen. Porse rreth kësaj kafshe shtëpijake, mike besnike e njeriut, vërtitet me kaq finesë dhe bukuri ndërtimi filozofik dhe artistik i gjithë fabulës së tregimit.

Njohja e Elës me inxhinierin ushtarak, Adonis, veçanërisht origjina antike e emrit të tij, bëri të mundur që mes tyre të lindi ndjenja e bukur e dashurisë. Gjatë takimeve të tyre, i dashuri i saj njohu edhe qenin e Elës, madje u miqësua me të.

Nga përvoja jetësore e shumë ndodhive të pakëndshme, Ela ishte në merak se mos kjo ndjenjë do të ishte e përkohëshme si lulja “Anemona” e cila është  jetëshkurtër dhe lulëzon në stinën e pranverës. Ndjenjat e saj , krahasuar me pikturat e Ticianit, apo të Veroneze ( Paolo Caljarit) që kanë pikturuar legjendën e Adonisit, ndjenjat e të cilit ishin ndarë mes dy dashurive, të perëndeshës Afërdita dhe Persefonit (perëndi e nëntokës).

Si tregues i Adonisit jetëshkurtër, personazhin e legjendës e kanë ballafaquar apo personalizuar me lule anemonat shumë ngjyrëshe, të cilat edhe pse jetojnë pak, me ngjyrat e gjalla, jetës i japin bukuri dhe shpresë. Të nisur nga fundi tragjik i Adonisit të antikitetit, dy të rinjtë vendosën që të zyrtarizojnë dashurinë e tyre me fejesë. Kur i dashuri me të afëmit e tij shkuan në familjen e Elës për fejesë, qeni i saj lehu dhe iu hodh Adonisit. Atëherë i ati që nuk falte fare, deklaroi me zë të lartë, gjë që e bëri Elën të dridhej nga frika e babait.

- Po qenkeni munduar më kot or miq për të kërkuar dorën e vajzës time. Se juve ua paska dhënë fjalën me kohë qeni.

Pikërisht kjo fabulë m’u kujtua sot që ishim ngjitur me familjen në këmbët e malit të Kudhësit (Sevaster). Ndërsa uroja tim shoq, Fitimin, për përvjetorin e ditëlindjes,vura re gjithë ngazëllim se shpatet malore dhe kopshti nën hijen e pemës ku ishte tavolina jonë, ishin mbuluar nga anemonat disa ngjyrëshe, të kuqe, rozë, vjollcë, të bardha, të verdha dhe blu. Menjëherë më shkoi ndërmend...

Kaq e bukur sa këto lule fantastike që kanë zbukuruar natyrën e magjishme të  Kaonisë së lashtë, e tillë duhet të jetë jeta dashurore e  Elës dhe Adonisit, mendova. Me siguri..., e magjishme si Anemona duhet të jetë...

Të faleminderit, miku im, Shpendi, për kënaqësinë që më dhurove me këtë tregim të shkkurtër, por që vlen sa një roman. Letërsia e mirë nuk matet nga faqet, por nga mesazhi që drejton dhe vlera artistike që mbart!

Respekte Vilhelme

Vlorë, 6.5.2023